Ekspozycje wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
Charakter ekspozycji wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej — podobnie jak w innych placówkach tego typu — wynika z programu zagospodarowania całego skansenu. Muzeum w Sierpcu prezentuje kulturę ludową Mazowsza północno-zachodniego wraz z dokonującymi się w jej obrębie przeobrażeniami od połowy XIX w. po czasy współczesne. Ekspozycje muzealne ilustrować będą typowe zjawiska życia codziennego na przestrzeni minionych stu lat oraz najistotniejsze (zachowane i możliwe do zrekonstruowania) treści kulturowe świadczące o specyfice regionu. Tradycyjna kultura ludowa Mazowsza północno-zachodniego nie przeżywała w drugiej połowie XIX w. tak bujnego rozkwitu jak na sąsiednich Kurpiach, w Łowickiem, czy innych częściach Mazowsza 1. Wcześnie uległa silnym wpływom promieniującym z miasta. Do czasów współczesnych przetrwała w stanie szczątkowym. Jej obraz jest trudny, niekiedy wręcz niemożliwy do zrekonstruowania.
1 Specyfika przemian społeczno-gospodarczych dokonujących się na Mazowszu północno-zachodnłm po uwłaszczeniu sprzyjała procesowi unifikacji i niwelacji tradycyjnej kultury chłopskiej, potęgowanemu przez emigracje zarobkowe do Prus Wschodnich i Ameryki, sąsiedztwo osadników holenderskich i niemieckich, zwła¬szcza w okolicach Płocka i w dolinie Wisły, masowy napływ kolonistów z różnych stron Kongresówki w związku z parcelacją folwarków (nieprzerwanie od schyłku XIX w. do lat trzydziestych obecnego stulecia), trzy wojny obecnego stulecia oraz uprzemysłowienie ośrodków miejskich w ostatnich latach.
Mazowsze północno-zachodnie dzieli się na kilka subregionów: płocki, zawkrzeński, ciechanowski i poborzański. Tereny te zamieszkuje ludność chłopska i szlachta zagrodowa. Podstawą utrzymania było tu zawsze rolnictwo. Niejednolite tempo rozwoju gospodarczego wpłynęło na różny stopień zachowania tradycyjnej kultury na obszarze poszczególnych subregionów. Fakty te zadecydowały o odtworzeniu w skansenie sierpeckim trzech zespołów osadniczych: chłopskiej wsi płockiej (rzędówka) i ciechanowsko-zawkrzeńskiej (ulicówka) oraz przysiółka drobnoszlacheckie-go. Dążenie do uzyskania w miarę pełnego obrazu wsi mazowieckiej wymagało wielostronnego zróżnicowania zagród w każdym zespole pod względem chronologicznym, gospodarczym i majątkowym. Odpowiednie zagospodarowanie zagród stwarza szansę zilustrowania ogólnych tendencji przemian dokonujących się w sferze kultury danego subregionu. W początkowym okresie budowy skansenu w Sierpcu niewiele uwagi poświęcano problemom jego zagospodarowania. Marginesowo traktowano zespół zagadnień związanych z funkcjonowaniem i urządzeniem wnętrz przenoszonych obiektów. Intensywnie gromadzone w latach siedemdziesiątych dokumentacje architektury wyeliminowały z działalności badawczej Muzeum inne, niezbędne dla organizacji skansenu działy kultury ludowej. Stąd też wybór tematów ekspozycji wnętrz oraz ich reali¬zacja nastręczały wielu kłopotów tak merytorycznych jak i organizacyj¬nych, tym bardziej, że Muzeum dysponowało znikomą ilością zabytków ruchomych z zakresu kultury materialnej, w większości nieprzydatnych dla celów wystawienniczych w skansenie.
Na Mazowszu północno-zachodnim nie prowadzono nigdy systematycznych badań etnograficznych odnośnie do podstawowych działów kultury ludowej z wyjątkiem folkloru muzycznego. Pewien materiał można znaleźć w opracowaniach ogólnych dotyczących całego Mazowsza, nie mogą one jednak dać wyczerpującego obrazu kultury wsi tego regionu 2. Dlatego też rozpoczęcie prac realizacyjnych w zakresie ekspozycji wnętrz poprzedziły badania terenowe prowadzone intensywnie przez pracowników Muzeum w latach 1980—1984. Badania pozwoliły zarejestrować stan zachowania wybranych dziedzin kultury oraz opracować założenia zagospodarowania zagród we wszystkich trzech zespołach.
W Muzeum Wsi Mazowieckiej będą realizowane dwa zasadnicze rodzaje ekspozycji. Większość zagród, budynków przemysłowych i użyteczności publicznej otrzyma wyposażenie zgodnie z pełnionymi funkcjami. W części budynków, po uprzednim ich zaadaptowaniu, urządzone zostaną wystawy tematyczne obejmujące te działy kultury ludowej i historii wsi, których nie można właściwie wyeksponować we wnętrzach tradycyjnych (historia osadnictwa, transport wiejski, rozwój narzędzi rolniczych, itp.).
W muzeum wsi prezentującym typowe zagrody i formy architektoniczne danego regionu eksponowane wnętrza powinny zawierać również charakterystyczne wyposażenie budynków z danego terenu w danym okresie. Nie oznacza to wcale, że należy rezygnować z odtwarzania wnętrz odbiegających od powszechnie obowiązujących kanonów, zwłaszcza jeżeli uzupełniają i wzbogacają obraz wiejskiej kultury. W programie skansenu uwzględniono pewną liczbę budynków, których wnętrza otrzymają lokalne i indywidualne rozwiązania urządzenia mieszkań. Nacisk położony tu został na zagrody zamożnej szlachty zagrodowej i chłopskie chałupy z terenu Zawkrza.
Organizując ekspozycję wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej, korzystano z wcześniej sprawdzonych metod stosowanych w innych muzeach polskich, przy czym za najbardziej przekonywujące, słuszne i pomocne
2 Istotny materiał zawierają publikacje: M. Kacprzak, Wieś placka warunki bytowania, Warszawa 1937; Z. C i e ś la-R e i n f u s s o w a, Materiały do sztuki ludowej Mazowsza Płockiego, PSL 1953, nr 1; A. Błachowski, Sztuka ludowa Mazowsza, Muzeum Mazowieckie, Płock 1971.
w realiach Mazowsza północno-zachodniego uznano doświadczenia Sądeckiego Parku Etnograficznego w Nowym Sączu.
Realizacja ekspozycji przybierała i przybierać będzie w przyszłości różne formy, w zależności od przyjętej chronologii urządzanej zagrody i możliwości skompletowania odpowiedniego' materiału wystawienniczego. Większość zagród chłopskich otrzyma wyposażenie charakterystyczne dla pierwszej połowy XX w. Kilka wybranych zagród dokumentować będzie przemiany dokonujące się w sferze kultury wiejskiej od połowy XX w. po lata współczesne. Program budowlano-funkcjonalny tych zagród uwzględnia także przemiany dokonujące się w tym czasie w budownictwie wiejskim.
Dla ekspozycji wnętrz w przysiółku szlacheckim przyjęto ramy czasowe od lat osiemdziesiątych XIX w., po lata dwudzieste obecnego stulecia. W tym okresie (a zwłaszcza do I wojny światowej), szlacheckie wnętrza mieszkalne zdecydowanie różniły się od chłopskich naśladując wzorce miejskie. Urządzanie mieszkań przez szlachtę na modę miejską
zapoczątkowane po roku 1863 było obok ubiorów jednym z najbardziej jaskrawych przejawów podkreślania własnej odrębności w stosunku do uwłaszczonych chłopów.
Rekonstruowanie dziewiętnastowiecznych wnętrz chłopskich z zachowaniem naukowych podstaw jest zadaniem bardzo trudnym i praktycznie nierealnym. Dlatego w obu muzealnych wsiach chłopskich zrezygnowano z urządzania ekspozycji starszych niż z przełomu XIX i XX w. Podjęte zostały natomiast próby odtworzenia izb mieszkalnych szlachty zagrodowej z ostatnich dziesięcioleci XIX w. Ekspozycje te stanowić będą swoistą syntezę opartą na skromnych wynikach badań terenowych, literaturze, zgromadzonych przez Muzeum zabytkach, rekonstrukcjach pewnych elementów wyposażenia odtworzonych na podstawie źródeł ikonograficznych i opisach współczesnych etnografów3. Taka forma ekspozycji będzie stosowana przy urządzaniu zagrody szlachcica cząstkowego i szlachcica „na półwłóczku" z pogranicza ciechanowsko-zawkrzeńskiego.
W dotychczasowych działaniach dominowała forma urządzania wnętrz oparta na wynikach badań przeprowadzonych drogą wywiadu d obserwacji na jednorodnym kulturowo terenie (zazwyczaj kilka, kilkanaście wsi) i zebranym na tym obszarze materiale wystawienniczym. W ten
3 W. Smoleński,, Drobna szlachta w Królestwie Polskim. Studyum etnograficzno-spoleczne, Warszawa 1885; W. Sadkowski, Szlachta drobna w powiecie plońskim i płockim, „Wisła" t. 17, 1903; T. Ruppertowa, O szlachcie drbnej inaczej cząstkowej, „Wisła" t. 2, 1888; M. B i e r n a c k a, Wsie drobnoszla-checkie na Mazowszu i Podlasiu, tradycje historyczne a współczesne przemiany, PAN 1966.
sposób wykonano większość wnętrz w rzędówce, reprezentującej Mazowsze Płockie. Przy aranżacji wnętrza budynku mieszkalnego wykorzystuje się schemat układu mebli i podstawowych sprzętów, funkcjonujących w budynku przeniesionym do skansenu (lub w innym identycznym z tego samego terenu i okresu czasu), zastany in situ lub odtworzony poprzez wywiad. Wyposażenie pozyskuje się w miarę możliwości z bliższej i dalszej okolicy, z której pochodzi urządzana zagroda (obiekt).
Podejmowane są także próby urządzania wnętrz w formie wiernego odtwarzania wyposażenia budynku przeniesionego do skansenu. Taka forma potraktowania ekspozycji odnosi się przede wszystkim do obiektów przemysłowych (kuźnia, olejarnia, wiatrak), niektórych gospodarczych (wozownie, maneże, pomieszczenia dla inwentarza żywego), warsztatów rzemieślniczych, rzadziej budynków mieszkalnych. W ten sposób będą urządzane jedynie dwie chałupy: drobnoszlachecka z Dobrzenic Wielkich k. Sierpca i chłopska z Dębska k. Mławy. W obu przypadkach istnieje możliwość zakupienia budynków łącznie z ich wyposażeniem.
Chałupa z Dobrzenic posiada prawie niezmienione wnętrza od lat dwudziestych, natomiast z Dębska - - od lat czterdziestych XX w Uzyskanie odpowiedniego efektu we wnętrzu realizowanym tą metodą możliwe jest jedynie w przypadku:
pozyskania wraz z przenoszonym obiektem zabytków ruchomych stanowiących w danym okresie jego wyposażenie (a przynajmniej znacznej jego części),
wykonania odpowiedniej dokumentacji opisowo-graficzno-fotograficznej umożliwiającej wierne odtworzenie wnętrza,
zapewnienia konsultacji w trakcie urządzania wnętrza ze strony osób zamieszkujących (użytkujących) obiekt przed jego translokacją do skansenu.
Ten sposób wykonania ekspozycji, aczkolwiek trudniejszy i bardziej pracochłonny, stwarza możliwości odtwarzania wnętrza najbardziej wiernego w stosunku do funkcjonującego w naturze wzorca. Jest to szczególnie ważne dla warsztatów rzemieślniczych i demonstrowanych procesów produkcyjnych (dobór i rozmieszczenie narzędzi używanych i nie używanych w odtwarzanym etapie produkcji, gotowych wyrobów, materiału, odpadów, itp.).
W każdym muzeum skansenowskim wiele uwagi poświęca się właściwej aranżacji wnętrz mieszkalnych, które w sposób najbardziej syntetyczny i czytelny pozwalają jednocześnie zaprezentować wiele wytworów i zjawisk kulturowych charakterystycznych dla danego regionu czy grupy społecznej. Obok sprzętów i zdobnictwa świadczących o potrzebach, możliwościach i upodobaniach estetycznych ludności, można w nich eksponować pracę (wybrane etapy różnych zajęć), zwyczaje, pewne elementy folkloru, itp.
W budynku mieszkalnym koncentrowały się wielorakie działania bytowe rodziny prowadzącej określony typ gospodarstwa wiejskiego. Spośród wielu funkcji jakie spełniały pomieszczenia mieszkalne najistotniejsze znaczenie w procesie urządzania obiektów muzealnych mają:
funkcja konsumpcyjna (magazynowanie .żywności, przeróbka surowców żywnościowych, przygotowywanie i spożywanie posiłków),
funkcja rekreacyjna (odpoczynek dzienny i nocny, przyjmowanie gości, życie rodzinne i towarzyskie),
funkcja produkcyjna (różne zajęcia pozarolnicze, naprawa sprzętów, uprzęży, itp.),
funkcja związana z utrzymaniem higieny (konserwowanie i przechowywanie odzieży i bielizny, sprzątanie, pranie, mycie),
funkcja związana z kultem religijnym,
zdobnictwo mieszkań.
Na Mazowszu północno-zachodnim, podobnie jak w innych regionach kraju, istniały pewne (obowiązujące dla danego okresu) powtarzające się układy wnętrza domów oraz modele ich urządzania i użytkowania. Najstarsze dziewiętnastowieczne budynki mieszkalne obejmują cztery zasadnicze typy chałup jednoizbowych o różnym programie funkcjonalnym wnętrza odpowiadających strukturze społeczno-gospodarczej ludności wiejskiej:
chałupy z wnętrzem jednotraktowym obejmującym izbę i sień
chałupy składające się z izby, sieni i komory rozmieszczonych w układzie półtoratraktowym
chałupy o dwutraktowym asymetrycznym układzie wnętrza obejmującym izbę, alkierz, komorę i narożną sień
chałupy o dwutraktowym układzie wnętrza obejmującym izbę, alkierz, izdebkę i komorę rozmieszczone po obu stronach asymetrycznej sieni na przestrzał. Ten typ chałupy charakterystyczny był dla szlachty zagrodowej. Izdebka pełniła najczęściej funkcję mieszkania wyrobnika lub dziadków.
W drugiej połowie XIX w. zaczęły upowszechniać się domy dwuizbowe. Zaczęły zanikać komory, które zamieniano na kuchnie lub alkierze. Izdebki przejmowały większość funkcji izb, a te ostatnie zamieniano na reprezentacyjne pokoje. Typ chałupy szlacheckiej (często z sienią umieszczoną centralnie, dzielącą wnętrze na dwie izby i dwa alkierze), upopowszechnił się w tym czasie wśród włościan Mazowsza Płockiego. Zbliżony układ reprezentowały także czworaki i dwojaki włościańskie (Tab I, rys. 7). W okolicach Płocka i Wyszogrodu budowano jedno traktowe dwuizbowe domy z komorą przylegającą do kuchni (Tab. I, rys. 8), niekiedy z alkierzem wydzielonym z jednej z izb. Najzamożniejsza kategoria szlachty zagrodowej wznosiła domy o rozbudowanym programie (Tab. I, rys. 6), niejednokrotnie przekraczającym potrzeby rodziny i gospodarstwa. Na przełomie XIX i XX w. wśród ludności uboższej upowszechnił się dom składający się z dwóch izb i sieni (Tab. I, rys. 9), posiadający wiele wariantów.
W mieszkaniu jednoizbowym występował silny związek pomiędzy rozwiązywaniem potrzeb konsumpcyjnych, prowadzonymi w gospodarstwie zajęciami produkcyjnymi i kultem religijnym. Mniejsze znaczenie miała funkcja rekreacyjno-higieniczna. W mieszkaniach o poszerzonym programie wnętrza istniała możliwość magazynowania pożywienia w komorze, przetrzymywania bielizny i odzieży w alkierzu, a przede wszystkim wzrastała funkcja rekreacyjno-higieniczna poprzez swobodniejsze wydzielanie miejsc do spania. Wydzielenie w chałupie drugiej izby (pokoju), powodowało przejmowanie przez nią funkcji reprezentacyjnych i kultowych, podczas gdy stałe czynności gospodarskie wykonywano nadal w izbie (kuchni).
Rozmieszczenie sprzętów w izbach na Mazowszu północno-zachodnim u schyłku XIX w. nie miało cech specyficznie regionalnych. Od początku XX w. występowały tu powszechnie różne warianty układu równoległego znanego z całego Mazowsza i regionów sąsiednich. Na terenach zamieszkanych przez szlachtę zagrodową przetrwały sporadycznie do lat międzywojennych, szczątkowe warianty niewątpliwie starszego układu diagonalnego5, w formach zbliżonych do spotykanych obecnie w domach drobnoszlacheckich wschodniego Mazowsza i północnego Podlasia. Rozmieszczenie sprzętów w alkierzach, komorach i sieniach nie miało określonego schematu i uzależnione było od potrzeb rodziny zamieszkującej chałupę i upodobań gospodyni. Wzrost stopy życiowej ludności chłopskiej, po uwłaszczeniu, prowadził do stopniowego zaniku gospodarki samowystarczalnej, samowystarczalnych form konsumpcji, przemysłu domowego i rzemiosła wiejskiego. Jednocześnie rosła chłonność rynku wiejskiego na tanie wyroby przemysłowe i produkty wyspecjalizowanych małomiasteczkowych ośrodków rzemieślniczych.
W związku z napływem nowych urządzeń, mebli i sprzętów (o charakterze rekreacyjnym, higienicznym, estetycznym, reprezentacyjnym, związanych z prowadzeniem gospodarstwa domowego itp.), urządzenie wnętrz mieszkalnych podlegało ciągłej ewolucji. Zjawisko to trwa zresztą nieprzerwanie po dzień dzisiejszy, w różnym tempie, w różnych grupach ludności wyraźnie oscylując ku wzorcom lansowanym przez miasto.
Już u schyłku XIX w. zamożna szlachta zagrodowa powszechnie meblowała pokoje sprzętami zakupionymi w mieście 6. Wzorce przenoszone przez szlachtę szybko przejmowali zamożni chłopi. Od początku XX w. zdecydowaną większość mebli i sprzętów na użytek wsi produkowali małomiasteczkowi rzemieślnicy. Powielały one niezbyt rozbudowany wachlarz form i wzorów7. Wyjątek w tym względzie stanowiło Zawkrze,
4W rogach izby naprzeciw wejścia ustawione są łóżka rozdzielone stołem (przysuniętym do ściany lub wysuniętym na izbę); po jednej stronie od wejścia urządzenia ogniowo-ogrzewcze, po drugiej stronie zgrupowane sprzęty gospodarstwa domowego.
5W rogu izby po przekątnej w stosunku do pieca ustawiony stół otoczony ławami, w rogu obok wejścia zgrupowane sprzęty gospodarstwa domowego.
6„W domach meble zakupione w mieście. Meble takie stawia się w pierwszym od wejścia pokoju, w którym nie umieszcza się łóżek". W. Sadkowski, Szlachta drobna w powiecie płońskim i płockim, „Wisła" t. 17, 1903.
„Pierwszy pokój z sieni jest bawiamią, z firankami siatkowymi, muślinowymi lub wreszcie z kolorowego perkaliku, pod oknem kanapa, stół, lampa, pod drugą ścianą komoda (wszystko okrywają serwety szydełkowe lub siatkowe własnego wyrobu (...). Drugi pokój sypialny. Łóżka wznoszą się pompatycznie do sufitu... w kątach ogromne szafy z ubraniem, bielizną, duże, dwie lub jedna..." T. Ruppertowa, O szlachcie drobnej inaczej cząstkowej, „Wisła" t. 2, 1888.
7 „Wszystkie meble wyrabiane są przez małomiasteczkowych stolarzy (bardzo rzadko na miejscu) i sprzedawane na jarmarkach i targach. Meble są najczęściej tandetne, brzydkie, nietrwałe i naśladują najbliższe wzory, spotykane wśród ludno-
którego tereny nasycali swoimi wyrobami stolarze z Żuromina, wytwarzający meble o specyficznych cechach stylowych. Na opóźnionym gospodarczo Poborzu i Zawkrzu jeszcze w latach międzywojennych produk¬wali sprzęty nieliczni rzemieślnicy wiejscy, kontynuujący rodzime tradycje w zakresie form i zdobnictwa.
Program Muzeum Wsi Mazowieckiej zakłada docelowo zaprezentowanie około trzydziestu chałup z pełnym wyposażeniem, w tym jedenastu z Mazowsza Płockiego, dwunastu z Mazowsza Ciechanowskiego i Zawkrza, pięciu drobnoszlacheckich oraz dwóch-trzech z innych regionów Mazowsza (subregion gąbińsko-sannicki i Kurpiowska Puszcza Biała). Zachodziła obawa, że tak duża ilość wnętrz mieszkalnych z Mazowsza północno-zachodniego może spowodować monotonne powielanie podobnych schematów i niewiele różniących się form wytworów składających się na ich wyposażenie. Dążąc do maksymalnego różnicowania ekspozycji dużo uwagi poświęcono wyborowi tematów i odpowiedniej
ści zamożniejszej. Charakter ich nie wypływa z potrzeb i rozwijających się samodzielnie upodobań ludności włościańskiej, lecz jest niejako narzucony z zewnątrz", M. Kacprzak, Wieś płocka warunki bytowania, Warszawa 1937, s. 91.
aranżacji poszczególnych pomieszczeń, starając się, ażeby prezentowane w nich treści odpowiadały tendencjom przemian zachodzących w urządzaniu domów na danym terenie.
W zagrodach z wystrojem codziennym obok podstawowego wyposażenia zostaną pokazane różne zajęcia domowe oraz zajęcia związane z samowystarczalnością gospodarstwa wiejskiego. W chałupach będą demonstrowane m. in.: wyrób mąki i kaszy, wypiek chleba, przetwórstwo mleka, obróbka miodu i wosku, wyrób świec, maglowanie i prasowanie odzieży, obróbka włókna i tkactwo, wyrób słomianych naczyń zasobowych, itp. W budynkach gospodarczych — różne sposoby omłotu zboża, czyszczenie ziarna, itp. W kilku chałupach postanowiono odtworzyć wystrój związany z obrzędowością doroczną i rodzinną oraz aspektami życia religijnego (święta Bożego Narodzenia i Wielkanocy, chrzciny, podejmowanie gości, księdza po kolędzie, kopii obrazu M. B. Częstochowskiej z okazji 1000-lecia chrztu Polski, adorowanego w domach wiejskich, itp.).
Odrębne zagadnienie stanowią warsztaty rzemieślnicze. Niektóre z nich (krawiectwo, szewstwo, plecionkarstwo, itp.), stanowią integralny składnik wyposażenia budynków mieszkalnych rzemieślników wiejskich. Większość warsztatów będzie eksponowana w innych odpowiednich pomieszczeniach na terenie zagród rzemieślniczych. Formy eksponowania rzemiosła wiejskiego w muzeum skansenowskim w odniesieniu do MBL w Sanoku wyczerpująco przedstawiła M. Brylak 8.
Wyboru tematu każdej ekspozycji dokonywano w oparciu o realne możliwości pozyskania niezbędnego i w miarę kompletnego wyposażenia. Wnętrzom starano się nadać naturalny wygląd stwarzający u odbiorcy wrażenie budynku zamieszkałego (użytkowanego). Uzyskanie odpowiednich efektów w urządzanym wnętrzu uzależnione jest od wielu czynników, spośród których decydujące znaczenie mają: właściwie dobrane i wyeksponowane wyposażenie, elementy dekoracyjne (w budynkach mieszkalnych) oraz przedmioty pozbawione wartości muzealnych, ale niezbędne dla wydobycia charakteru ekspozycji.
Wielu problemów nastręczało i nastręcza kompletowanie wyposażenia do wnętrz najstarszych. Z tego więc względu posługiwano się kopiami i rekonstrukcjami (wyroby garncarskie i bednarskie, zdobnictwo, plastyka obrzędowa, tkaniny, w mniejszym stopniu meble i sprzęty), wykonanymi na podstawie oryginałów ze zbiorów własnych, Muzeum Mazowieckiego w Płocku, fragmentów wytworów pozyskanych w terenie i opisów zebranych od informatorów na wsi. Kopie i rekonstrukcje w za-
8 M. Brylak, Problem zagospodarowania wnętrz obiektów na terenie Parku Etnograficznego MBL, „Materiały Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku", nr 10, 1969.
leżności od rodzaju wytworów wykonywali rzemieślnicy, mieszkańcy wsi, specjalistyczne pracownie i pracownicy Muzeum. Jak wspomniałem, dla stworzenia właściwego klimatu urządzanego wnętrza, istotne znaczenie ma odpowiednie zastosowanie przedmiotów i materiałów nie będących muzealiami9. Problem ten dotyczy każdego wnętrza otrzymującego „tradycyjne wyposażenie". Szmaty, butelki, rośliny doniczkowe, suszone zioła, grzyby i owoce, skóry bydlęce, przędza,
9 Por. J. Czajkowski, Formy i metody ekspozycji w muzeach skansenowskich, Muzea skansenowskie w Polsce, Poznań 1979, s. 70—71.
opał, śmieci i tym podobne akcesoria wypełniające zakamarki izby mieszkalnej podkreślają jej naturalny wygląd, gdyż w rzeczywistości funkcjonowały w chałupie wiejskiej. Pozwalają także na bardziej czytelne wydobycie funkcji urządzanych pomieszczeń. Tę samą rolę pełnią materiały stosowane do produkcji i ich odpady w warsztatach rzemieślniczych, gnój w oborze czy słoma i siano w stodole. W wielu przypadkach zastosowanie tego rodzaju wyposażenia decyduje o uzyskaniu zamierzonego efektu finalnego. Oddzielnym problemem jest utrzymanie takiej ekspozycji z uwagi na nietrwałość pewnych materiałów i konieczność okresowego ich uzupełniania oraz odpowiednie przeszkolenie personelu odpowiedzialnego za utrzymanie „właściwego" porządku w obiektach.
Wyposażenie wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej odbywa się na podstawie wcześniej opracowanych scenariuszy. Tok prac związanych z realizacją ekspozycji przebiega wg niżej podanego schematu:
I. Scenariusz wstępny (opracowany na podstawie badań przeprowadzonych w terenie) zawierający m. in.:
założenia ekspozycji (cel, chronologia, temat i zakres ekspozycji).
wytyczne odnośnie przygotowania do ekspozycji architektury wnętrza (urządzenia ogniowe, sufity, podłogi, ściany, stolarka),
graficzną koncepcję wyposażenia składającą się z rzutu poziomego i rysunków ścian wszystkich pomieszczeń urządzanego budynku w skali l: 20 (wykorzystana dokumentacja architektoniczna) z naniesionymi sprzętami (U. 1).
Rozmieszczenie podstawowych sprzętów wzorowane jest na wybranym modelu, (sytuacja rodziny zamieszkującej urządzany obiekt, sytuacja z innego podobnego budynku, wariant pośredni). Na rysunki nanosi się także charakterystyczne dla danego terenu elementy wyposażenia, które we wnętrzu wzorcowym nie występowały.
Dołączone do plansz graficznych opisy zawierają informacje odnośnie typów i form poszczególnych grup przedmiotów. Rozrysowany w ten sposób schemat służy do dalszej pracy nad scenariuszem. Bezpośrednio na rysunki nanosi się numery inwentarza eksponatów wytypowanych do wyposażenia, informacje do wykorzystania uzyskane w terenie w trakcie badań uzupełniających, ewentualne zmiany itp. Projekt graficzny ułatwia opracowanie szczegółowego projektu wyposażenia oraz kompletowanie zabytków ruchomych dla potrzeb przyszłej ekspozycji.
II. Scenariusz realizacyjny zawiera:
projekt ekspozycji składający się z rysunków, jak poprzednio, z naniesionym szczegółowym wyposażeniem oznaczonym numerami, z opisami eksponatów i informacjami odnośnie sposobów ich eksponowania (ii. 2). Rysunki wykonuje się na papierze milimetrowym.
Dla uzyskania czytelności planu szczególne grupy sprzętów (meble, tkaniny, naczynia gliniane, itp.) zaznacza się niekiedy różnymi barwami,
wykaz eksponatów ze zbiorów Muzeum przeznaczonych do wyposażenia poszczególnych pomieszczeń w budynku. W przypadku dużych obiektów wymagających znacznej ilości wyposażenia do wykazu dołącza się szkice ścian lub ich fragmentów z naniesionymi numerami inwentarzowymi eksponatów (ii. 3),
wykaz eksponatów do pozyskania w terenie w celu uzupełnienia wnętrza lub wymiany użytych czasowo przedmiotów zastępczych. wykaz kopii i rekonstrukcji dla poszczególnych pomieszczeń wraz z dokumentacją umożliwiającą ich wykonanie,
wykaz przedmiotów nie objętych inwentarzem a których obecność we wnętrzu została przewidziana scenariuszem.
Pomiędzy scenariuszem wstępnym, a realizacyjnym występują niekiedy istotne różnice spowodowane niemożliwością pozyskania odpowiednich mebli i sprzętów, wymiarami dysponowanych eksponatów, itp. W przypadku wiernego odtwarzania wnętrz konkretnych obiektów funkcję scenariusza realizacyjnego spełnia dokumentacja sporządzona w wytypowanym do przeniesienia budynku (U. 5).
III. Montaż ekspozycji i dokumentacja
Najlepiej opracowany scenariusz nie jest w stanie przewidzieć wielu problemów wyłaniających się w trakcie urządzania obiektów. Niejednokrotnie na tym etapie prac zachodzi jeszcze konieczność zmiany wytypowanych eksponatów (zwłaszcza drobnego wyposażenia), a nawet modyfikacji przyjętego sposobu aranżacji. Dlatego bardzo ważne jest, ażeby scenarzysta bezpośrednio nadzorował przebieg prac realizacyjnych, jak również posiadał możliwość swobodnego pozyskiwania niezbędnego materiału wystawienniczego, w tym także wyposażenia nie rejestrowanego w inwentarzach. W trakcie urządzania wnętrza, a zawsze po wykonaniu ekspozycji przeprowadzane są konsultacje z grupą wybranych i kompetentnych informatorów ze wsi, którzy dokonują „odbioru" wnętrza.
Po zrealizowaniu ekspozycji, wykonuje się dokumentację fotograficzną, która łącznie ze scenariuszami i wszelkimi innymi materiałami dotyczącymi danego wnętrza przechowywana jest w teczkach zakładanych oddzielnie dla każdego obiektu architektonicznego. Kopię scenariusza wstępnego, bez części graficznej, dołącza się do kompletu dokumentacji danego budynku.
II książka
Tomasz Czerwiński Sierpc, Polska
Ekspozycje świąteczne w Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu
Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu zostało otwarte w 1985 r. Do zwiedzania udostępniono wtedy zrealizowaną część skansenu obejmującą wieś rzędówkę. Dziesięć chałup w tym zespole prezentuje mieszkania chłopskie w przedziale czasowym od końca XIX wieku po lata sześćdziesiąte dwudziestego stulecia.
Dwie spośród tych chałup w momencie otwarcia posiadały stałe wyposażenie świąteczne eksponowane przez cały rok. W chałupie z Rzeszotar Zawad prezentowany rył „wieczór religijny", a w chałupie z Jonnego „śniadanie wielkanocne". Wnętrza w obu domach odtworzono przy udziale kobiet wiejskich, które także wykonały dla nich stosowne dekoracje świąteczne. Chałupę z Rzeszotar Zawad pomagała urządzić mieszkanka tej wsi Maria Skrzyńska urodzona w 1917 r. Chałupę z Jonnego dekorowa Stanisława Michalska urodzona w 1916 r., zamieszkała w sąsiedniej wsi Września.
Obydwie panie odtworzyły wnętrza świąteczne w taki sposób, jak wyglądały ich domy rodzinne w latach międzywojennych. Chałupa z Rzeszotar Zawad posiada wprawdzie wyposażenie z końca XIX wieku, ale sposób zaaranżowania wieczoru wigilijnego zaprezentowany przez Skrzyńska nie kłócił się z charakterem całego wnętrza. Ekspozycja wigilijna była urządzona w dużej izbie. O świątecznym charakterze tego pomieszczenia świadczył stół nakryty do wieczerzy i pająk u sufitu. W atmosferę świąt Bożego Narodzenia wprowadzał opłatek, a zwłaszcza „światy" podwieszone do belki stropowej.
Chałupa z Jonnego posiada wyposażenie z lat międzywojennych. Ekspozycja wielkanocna objęła wszystkie trzy izby w tym budynku, podzielone na mieszkanie gospodarzy i mieszkanie ich rodziców. Stół wielkanocny dla wszystkich mieszkańców tego domu został przygotowany w izbie rodziców. Świąteczna oprawa tej ekspozycji objęła bogaty zestaw ozdób stosowanych do dekoracji izb na Wielkanoc, w całości zrekonstruowany przez Michalska (firanki, zasłonki, palmy, pająki, różne formy bukietów papierowych kwiatów i inne). W izbie rodziców zostały pokazane starsze formy ozdób, w mieszkaniu gospodarzy formy młodsze.
Muzeum Wsi Mazowieckiej zawsze borykało się z poważnymi kłopotami finansowymi. W latach 1989 i 1990 okazało się, że podstawowym źródłem utrzymania placówki (poza placami dla pracowników gwarantowanymi przez państwo) stały się własne dochody Muzeum uzyskiwane z racji usług świadczonych zwiedzającym.
W tej sytuacji stało się oczywiste, że Muzeum musi dążyć do zwiększenia frekwencji poprzez podnoszenie poziomu i poszerzanie zakresu usług. Przez sześć lat od otwarcia skansenu udostępniany był zwiedzającym od l maja do 31 października. Od 1990 r. czynny jest przez cały rok. Wtedy też podjęte zostały pierwsze próby wprowadzenia do niektórych chałup elementów wystroju charakterystycznego dla świąt Bożego Narodzenia i karnawału. Urozmaicone świątecznie ekspozycje wnętrz miały być jedną z atrakcji przygotowywanych przez Muzeum dla dzieci i młodzieży szkolnej na okres świąt i ferii zimowych.
Prace związane z przygotowywaniem tych ekspozycji ograniczały się do wyboru odpowiednich eksponatów i przemieszczenia ich z magazynów do chałup. W czterech obiektach posiadających wyposażenie z drugiego i trzeciego ćwierćwiecza XX stulecia prezentowane były choinki, pająki, stroje grup kolędniczych i przebierańców zapustnych. W niektórych izbach atmosferę świąteczną podkreślały tkaniny (obrusy, serwety, nakrycia na łóżka) i zastawa stołowa. Stan pełnych ekspozycji nie ulegał w zasadzie żadnym zmianom. Po zapustach dekoracje świąteczne były demontowane i wracały do magazynów.
Od początku organizacji określonych wystaw świątecznych zdawaliśmy sobie sprawę z ich niedoskonałości. Były one w zasadzie pokazem aktualnych i stosunkowo niewielkich zbiorów Muzeum w zakresie plastyki obrzędowej, wkomponowanym w funkcjonujące już od kilku lat wnętrza chałup. Brakowało im naturalności.
Niemniej cieszyły się rosnącym zainteresowaniem zwiedzających, dlatego w 1993 r. rozpoczęte zostały prace zmierzające do opracowania dwóch cyklów wystaw czasowych w urządzanych wnętrzach skansenowskich. Pierwszy dotyczył szeroko pojętego okresu świąt Bożego Narodzenia od Wigilii do zapustów, drugi związany był za świętami Wielkanocnymi wraz z poprzedzającą je Niedzielą Palmową i Wielkim Tygodniem.
Wystawy miały na celu zaprezentowanie bogactwa zwyczajów, obrzędów i wierzeń ludowych związanych z obydwoma cyklami, a często zapominanych już dziś przez ogół ludności wiejskiej. Chodziło oczywiście o te aspekty świąt, które można pokazać w warunkach ekspozycji skansenowskiej.
Wprowadzając do wnętrz chałup nowe treści należało zharmonizować je z odtworzonym wcześniej mieszkaniem, zgodnie z kryteriami przyjętymi przy urządzeniu ekspozycji wnętrz w MWM1.
1 Por. T.Czerwiński, Ekspozycje wnętrz w Muzeum Wsi Mazowieckiej w Sierpcu, „ Acta Scanse-nologica", t. 6, 1990.
Przygotowanie odpowiednich aranżacji świątecznych musiały poprzedzić scenariusze oparte ma materiałach terenowych i seria praktycznych eksperymentów. Zadanie to było trudne, ponieważ Muzeum nie prowadziło wcześniej badań nad obrzędowością cyklu zimowego i wiosennego. Literatura przedmiotu w odniesieniu do Mazowsza Starego jest bardzo skromna i zawiera wyłącznie materiał przyczynkarski2.
Rozpoczynając pracę nad scenariuszami wystaw świątecznych dysponowałem materiałami zebranymi na początku lat osiemdziesiątych, na podstawie których zostały zrealizowane stałe ekspozycje w wymienionych wcześniej chałupach z Jonnego i Rzeszotar.
Obszerny materiał dotyczący świątecznego, wystroju izb i form detali zdobniczych stosowanych w chałupach mazowieckich został zebrany w trakcie badań poprzedzających realizację ekspozycji wnętrz w całej rzędówce. Wszystkie te materiały pozwoliły nakreślić ramowy program ekspozycji w obu cyklach, ale były niewystar-
2 Skromne, ale istotne informacje zawierają następujące publikacje: O. Kolberg, Mazowsze. Obraz etnograficzny, t. 1-5, Kraków 1885-1890;H. Chamska, Święta i uroczystości doroczne w Męczeni-nie pod Plackiem, „Wisła", t. IX, z. l, 1895; T. Baraniuk, Zwyczaje i obrzędy okresu zimowego na Mazowszu, Muzeum Mazowieckie, Płock 1982; tenże, Przebierańcy zapustni w Ciechanowskiem (w.) Mazowieckie zapusty, Ciechanów 1987; W. Dowlaszewicz, Wielkanoc w tradycji polskiej, Muzeum Mazowieckie, Płock 1996; tenże, Boże Narodzenie w tradycji polskiej, Muzeum Mazowieckie, Płock 1993; A. Zadrożyńska, Powtarzać czas początku, cz. l O świętowaniu dorocznych świąt w Polsce, Warszawa 1985; M. Żywirska, Puszcza Biala, jej dzieje i kultura, Warszawa 1973.
czające do opracowania zagadnień szczegółowych. Na przeprowadzenie badań nie było czasu ani pieniędzy. Niezbędne informacje były zbierane w terenie przy okazji załatwienia innych spraw. Systematyczne badania terenowe zostały rozpoczęte jesienią 1995 r. Było to możliwe dzięki zwiększeniu obsady działu dokumentacji, który w MWM zajmuje się także sprawami dotyczącymi ekspozycji wnętrz. Założyliśmy, że wyniki badań prowadzonych na obszarze całego północnego Mazowsza do roku 2000 posłużą do zrealizowania następujących zamierzeń:
dwóch wystaw czasowych w budynku ratusza na terenie miasta Sierpca, poświęconych zwyczajom i obrzędom cyklu zimowego i wiosennego na Mazowszu północnym;
wydania drukiem opracowania na temat świętowania Bożego Narodzenia i Wielkanocy na Mazowszu północnym, na które istnieje zapotrzebowanie społeczne;
opracowanie takich aranżacji świątecznych wystaw czasowych w chałupach na terenie rzędówki, które będzie można odtwarzać wg przyjętego wzoru stosownie do zapotrzebowania.
Program badań jest szeroki. Obejmuje poszczególne regiony północnego Mazowsza ze wszystkimi kategoriami zamieszkującej je ludności wiejskiej. Uwzględnia także możliwość zebrania materiałów dla potrzeb omawianych ekspozycji z tych rejonów i wsi Mazowsza Płockiego, z których pochodzą przeniesione do rzędówki zagrody.
Do czasu opracowania końcowych scenariuszy co roku przygotowywane są projekty aranżacji świątecznych, bazujące na aktualnym stanie wiedzy dotyczącym świętowania na Mazowszu Płockim. Projekty te wraz z powykonawczą dokumentacją fotograficzną przechowywane są łącznie z całym kompletem dokumentacji ekspozycji wnętrza danego obiektu. Końcowy scenariusz stanowić będzie aneks do scenariusza ekspozycji wnętrza chałupy, tak jak cała świąteczna aranżacja będzie jedynie rozwinięciem funkcjonującej ekspozycji bez burzenia jej dotychczasowego obrazu.
W zależności od sezonu, ekspozycje świąteczne przygotowywane są we wszystkich dziesięciu chałupach w rzędówce lub tylko w niektórych budynkach. Przy wyborze tematów do odtworzenia w poszczególnych chałupach i izbach, bierzemy pod uwagę zarówno zjawiska spotykane powszechnie, jak również występujące rzadziej, a nawet zarejestrowane tylko w obrębie jednej rodziny. Jeżeli wybrany temat został pokazany we wnętrzu chałupy z zadowalającymi efektami, to jest powtarzany w latach następnych. Dopracowywane są jedynie detale i uzupełniany jest materiał wystawienniczy, którego skompletowanie wymaga niekiedy wysiłku, czasu i pieniędzy.
Na Boże Narodzenie 1993 r. i na Wielkanoc 1994 r. zostały przygotowane po raz pierwszy ekspozycje świąteczne we wszystkich budynkach mieszkalnych. Pomysły zostały skonfrontowane z rzeczywistością. W trakcie prac realizacyjnych okazało się, jak wiele spraw wymaga innego traktowania. Wiele trudności nastręczało pozyskanie detali zdobniczych używanych w przeszłości do dekoracji izb i innych wytworów plastyki obrzędowej, których obecność świadczyła o świętach. Rzadko są realizowane w terenie większe zamówienia na tego typu wytwory. Zwykle do Muzeum udaje się pozyskać pojedyncze przedmioty przechowywane „z dawnych lat" lub wykonane tylko „na wzór" czy „na pamiątkę". Starsi mieszkańcy Mazowsza Płockiego pamiętają jeszcze wiele wytworów sztuki ludowej związanych z Bożym Narodzeniem, a często sami je wykonywali. Z reguły podeszły wiek tych ludzi, jak również obawa przed ośmieszeniem się we własnym środowisku czy w Muzeum przed oczyma zwiedzających, jest powodem niechęci podejmowania czynnej współpracy z Muzeum w tym zakresie.
Taka sytuacja wymusiła na nas wykonywanie we własnym zakresie pewnych rekonstrukcji i kopii zgromadzonego już materiału. Są to przedmioty łatwo ulegające destrukcji, nadające się niekiedy do eksponowania tylko przez jeden lub dwa sezony. A świeżość eksponowanych ozdób jest szczególnie ważna dla wnętrz wielkanocnych, które zawsze grały czystością wybielonych ścian i barwami świątecznych dekoracji. Duże potrzeby w zakresie renowacji i odtwarzania płowiejących i psujących się ozdób zadecydowały o utworzeniu w Muzeum specjalnej pracowni. Zatrudnione w niej dwie osoby latem sprawują opiekę nad ekspozycjami wnętrz w skansenie, a jesienią i zimą, kiedy ruch turystyczny słabnie, wykonują detale zdobnicze na potrzeby ekspozycji muzealnych. Są to kopie eksponatów pozyskanych do zbiorów i rekonstrukcje odtwarzane na podstawie materiałów terenowych. Część tych wyrobów trafia do muzealnego sklepu z pamiątkami. Pracownia realizuje także zamówienia dla klientów z zewnątrz. Utworzenie wspomnianej pracowni było możliwe dzięki zatrudnieniu osób o wyjątkowych zdolnościach manualnych. Na Boże Narodzenie 1994 r. Muzeum przygotowało ekspozycje w dziesięciu chałupach, prezentując świąteczny wystrój w dwudziestu czterech izbach. Zaprezentowanych zostało jedenaście wigilii chłopskich z pierwszej połowy XX w. i jedna wigilia szlachecka z początku tegoż stulecia. W czterech izbach zademonstrowane zostały stroje grup kolędniczych. Poza tym pokazano dom przygotowany do wizyty księdza po kolędzie, wyrób pochodni z jakimi młodzież wędrowała na pasterkę, oraz wieczornicę karnawałową połączoną z przędzeniem wełny i wyplataniem słomianych warkoczy używanych w gospodarstwie wiejskim.
W chałupie z Rempina posiadającej wyposażenie z początku XX w. pokazane zostały dwie wigilie „sierpeckie" - w izbie gospodarza i w izdebce zajmowanej przez komornika. Scenariusz tej ekspozycji został oparty na materiałach zebranych w okolicach Sierpca. W obu izbach wieczerza była podana w glinianych miskach ustawionych na ławach. Nad ławami wisiały „światy" wyklejone z kolorowego opłatka, w rogach izb stały żytnie snopy, a podłoga wokół ław przyprószona była słomą. Dodatkowymi elementami podkreślającymi nastrój wigilijny w izbie gospodarza było siano w opałce, umieszczone pod ławą, słomiany pająk u sufitu, zapas drewna naniesiony do izby na całe święta oraz stolik kuchenny. Na stoliku stał talerz z opłatkiem dla ludzi i zwierząt oraz miska, do której gospodarz odkładał po łyżce każdej potrawy dla' swojej krowy i owiec.
Sposób eksponowania naczyń kuchennych, stołków ustawionych wokół ławy czy rozmieszczonych na nich łyżek miał sugerować, że liczna rodzina zamieszkująca tę izbę zasiądzie za chwilę do wieczerzy. Uzupełnieniem wystroju izby komornika było siano rozesłane na ławie, opłatek na talerzu, słomiany pająk krystaliczny, korona na obrazie i drewno zgromadzone na opał w czasie świąt.
Stałe wyposażenie tej chałupy zostało uzupełnione o opałkę do siana, kilka drewnianych łyżek i dwa kawałki białego płótna używanego do nakrywania ław.
Przygotowanie wigilii w izbie gospodarza wymagało przegrupowania sprzętów, ponieważ na stałe prezentowany jest w niej pokaz wyrobu płótna. Wszystkie przedmioty związane z tkactwem, poza samym warsztatem, zostały przeniesione do alkierza, który w okresie zimowym nie jest udostępniany do zwiedzania. Ze względów praktycznych krosna z nawiniętą osnową pozostają w izbie pomimo, iż zazwyczaj pojawiały się w niej w końcu stycznia lub w lutym.
Tak zapoczątkowana ekspozycja w chałupie z Rempina jest powtarzana co roku. W kolejnych latach miski na ławach w obu izbach zaczęto wypełniać atrapami potraw wigilijnych. W jednym sezonie na stole kuchennym w dużej izbie były pokazane wszystkie produkty spożywcze używane do przygotowania jadła wigilijnego na Mazowszu. Pokaz ten wyglądał jednak zbyt sztucznie i w roku następnym został przeniesiony do innego pomieszczenia.
W dwuizbowej chałupie z Izdebna, posiadającej wyposażenie z pierwszego ćwierćwiecza XX w., prezentowane były „wigilie płockie". Początkowo ekspozycje świąteczne urządzano jedynie w kuchni, natomiast wystrój białej izby pozostawał bez zmian. Przez pięć kolejnych lat były tu pokazywane cztery świąteczne ekspozycje wykonywane na podstawie materiałów pochodzących z czterech domów z okolic Płocka i Wyszogrodu. Różniły się one między sobą przede wszystkim formą świątecznej dekoracji oraz użyciem snopa lub żywego drzewka, czyli choinki.
Aranżowane sceny prezentowały izbę w trakcie wieczerzy albo po wieczerzy przed wyjściem na pasterkę, kiedy rodzina spędzała czas na śpiewaniu kolęd. Pośrodku izby stała ława zaścielona wigilijnie, otoczona stołkami. W pierwszym przypadku na ławie stała zastawa zdjęta z półek kredensu, w drugim przypadku leżały na niej kantyczki, orzechy, jabłka i lukrowane pierniki darowywane dzieciom po wieczerzy (lub wygrzebane przez nie z siana) w charakterze gwiazdkowych prezentów. Do świątecznego wystroju należał też zapas drewna na opał i wierzchnia odzież mająca sugerować, że została złożona przez gości przybyłych na wigilię (lub tylko na opłatek po wieczerzy), co było często praktykowane na Mazowszu.
Potrawy i produkty spożywcze w obrębie tej ekspozycji eksponowane są w naczyniach na ławie, na kuchni, na kredensie i ustawionym obok niego stoliku. Docelowo w chałupie z Izdebna przewidziany jest do eksponowania wariant z wieczerzą podawaną w kuchni. Ostateczna decyzja o charakterze tej ekspozycji będzie podjęta po zakończeniu badań terenowych w okolicach Płocka. Braki w materiale wystawienniczym obejmują jeszcze kilka przedmiotów związanych z podawaniem wieczerzy.
W 1994 r. w białej izbie w chałupie z Izdebna została pokazana „wigilia mazowiecka wykonana wg opisów Kolberga3. Dwa lata później w tym samym pomieszczeniu prezentowana była wigilia ze wsi Lemany koło Pułtuska. W tym przypadku chodziło o uhonorowanie twórczyń z tej wsi, które dla potrzeb Muzeum odtworzyły wiele wyrobów sztuki ludowej, w tym także pełen asortyment akcesoriów do izby wigilijnej z terenu Puszczy Białej. Te wnętrza uzupełniały manekiny pięciu kobiet w strojach pułtuskich, siedzące przy stole.
W chałupie przeniesionej z Czermna w regionie gąbińskim pokazane zostały dwa wieczory wigilijne. Obiekt ten posiada dwie izby z wyposażeniem z pierwszego ćwierćwiecza ubiegłego stulecia. Obydwa pomieszczenia posiadają charakterystyczne dla tego regionu bardzo strojne dekoracje, na które składają się wielobarwne wycinanki naklejane na belkach stropowych i na ścianach, pająki, korony na obrazach, bukiety na komodach i misternie wycinane firanki. W dużej izbie pokazano przygotowanie stołu wigilijnego i ubieranie drzewka. W małej izbie zademonstrowano stary zwyczaj młócenia na ławie kłosów wyciąganych ze snopa wigilijnego, wróżący o urodzaju i żniwach w nadchodzącym roku. Za belki stropowe i za obrazy powtykane były kłosy, których wiosną używano do zabiegów magicznych na polach. Przygotowania do wieczerzy koncentrują się na stole zasłanym sianem, w którym ukrywało się monety
O. Kolberg, Mazowsze, op. cit.
i orzechy dla dzieci oraz na trzonie kuchennym i sąsiednim stoliku, gdzie przygotowywane jest jadło wigilijne (kluski z makiem i racuchy). Nowe informacje uzyskiwane od mieszkańców Czermna, w kolejnych latach uzupełniały ekspozycje (żelazo płużne pod stołem, wspominane kłosy w pęczkach za obrazami, niektóre formy ozdób choinkowych). Początkowo w chałupie z Czermna była prezentowana wieczornica karnawałowa. Z uwagi na niemożność skompletowania materiału wystawienniczego (głównie strojów) na razie zrezygnowano z kontynuacji tego pomysłu.
W chałupie z Rzeszotar Zawad, posiadającej wnętrze z końca XIX w., pokazano wigilię z okolic Żuromina i Mławy. Prezentowana w tej chałupie wcześniej stała ekspozycja bożonarodzeniowa wykonana przez M. Skirzyńską, reprezentująca ten sam teren, została częściowo zmieniona i poszerzona o drugą izbę z mieszkaniem komornika. W dużej izbie pozostawiono bez zmian dekorację sufitu i wszystkie firanki. Wieczerzę podawaną na stole przeniesiono na ławę wysuniętą na środek izby. Na stole urządzony został na stałe ołtarzyk domowy. Aranżacja bożonarodzeniowa w tej izbie odnosi się do momentu, kiedy już wszystko przygotowane jest do wieczerzy i rodzina przystąpi za chwilę do dzielenia się opłatkiem.
Opłatek przygotowany w tym celu leży przed pasyjką na stole. Obok niego suszone owoce i świeże jabłka przeznaczone do spożycia po wieczornym posiłku. Sposób podania wieczerzy jest podobny do opisanego w pierwszej chałupie. Uzupełnieniem tego wnętrza jest snop zboża w rogu izby za stołem i „światy" z opłatka podwieszone u powały nad ławą, na której podano wieczerzę.
Podobną ekspozycję przygotowuje się w izdebce komornika po drugiej stronie sieni. Wieczerza, także podana na ławie, jest tu odpowiednio skromniejsza niż u gospodarzy zza ściany. W tym pomieszczeniu także ustawia się snop zboża i zawiesza ..światy" u sufitu. Za obrazy na ścianach wkłada się zielone gałązki sosny, a przy kuchni gromadzi zapas opału. Dla podkreślenia faktu, że wiejscy kolędnicy rekrutowali się z najuboższej ludności, w tej izbie pokazano gwiazdę, z którą kolędowano w czasie Godów począwszy od pierwszego dnia świąt. Wcześniej, przez dwa sezony, w tym pomieszczeniu prezentowany był pokaz wyrobu pochodni palonych przez młodzież męską w drodze do kościoła na pasterkę. Ekspozycja w chałupie z Rzeszotar jest już w zasadzie dopracowana do końca. Drobnych uzupełnień w zakresie eksponatów wymaga jedynie izdebka komornika. W chałupie z Dzierzążni, największej i najzamożniejszej w całym skansenie, pokazywane są równolegle dwie wigilie chłopskie i jedna szlachecka. Wyposażenie tego domu pochodzi z pierwszego ćwierćwiecza XX w. Ekspozycja pokazywana w kuchni posiada kilka wariantów opracowanych na podstawie materiałów pochodzących z okolic Płońska. We wszystkich występuje stół zasłany sianem i nakryty białym obrusem. W wariantach starszych prezentowane są snopy zboża, pająki i „światy" zawieszane u sufitu. Potrawy podawane są na stół w dużych naczyniach, z których jedli wspólnie wszyscy domownicy. W wariantach młodszych izba posiada znacznie mniej ozdób (albo nie posiada ich w ogóle), a na stole ustawione oddzielne nakrycie dla każdego domownika. W przylegającym do kuchni alkierzu, w zależności od potrzeb, aranżacja świąteczna obejmowała albo udekorowanie zielonymi gałązkami i sztucznymi kwiatami obrazu nad ołtarzykiem domowym, albo przygotowanie sosenki przybranej w orzechy, jabłka i ozdoby z opłat¬ka. Ekspozycja świąteczna w tej chałupie wymaga jeszcze bardzo wielu uzupełnień, tak w sferze materiału wystawienniczego, jak i badań terenowych. W przyszłości obejmie także pokój, który aktualnie wykorzystywany jest inaczej.
Druga wigilia chłopska w chałupie z Dzierzążni przygotowywana jest w dużym alkierzu stanowiącym mieszkanie krewnej gospodarza. Początkowo izbie tej nadawany był ogólny wystrój świąteczny poprzez przegrupowanie drobnych elementów wyposażenia, nakrywanie łóżka i stołu świątecznymi białymi nakryciami i ustawianie zielonego drzewka. Od trzech lat przygotowywana jest w tej izbie ekspozycja, która kumuluje w jednym pomieszczeniu większość znanych zwyczajów i ich atrybutów związanych z wigilią Bożego Narodzenia. Stanowi ona rozwinięcie zorganizowanej wcześniej wystawy w oparciu o opisy Kolberga w chałupie z Izdebna. Nie przestrzega ona ściśle chronologii, a zgromadzony tu materiał wystawienniczy dotyczy całego północnego Mazowsza. Ekspozycja ta jest przygotowywana z myślą o środkach masowego przekazu, a zwłaszcza telewizji, która nakręciła tu wiele programów dla różnych stacji. Pomieszczenie to stwarza warunki do demonstrowania przed kamerą pewnych zjawisk, które trudno było wyeksponować w innych wnętrzach. Tu można m.in. zademonstrować przygotowanie potraw wigilijnych, a następnie zaaranżować samą wigilię z udziałem statystów. W największej izbie chałupy z Dzierzążni prezentowana jest „wigilia szlachecka". Dzięki odpowiednim zabiegom wnętrze to otrzymało wygląd pokoju jadalnego w dworku cząstkowego szlachcica, równającego się standardem z domem dobrze sytuowanego młynarza czy leśnika. Jądrem tej ekspozycji jest stół wigilijny i stolik pomocniczy, na którym przygotowane zostały suszone i świeże owoce, spożywane podczas długiego wieczoru po wieczerzy. W rogach izby stawiane są snopy zboża. Ta ekspozycja została przygotowana w oparciu o literaturę4. W chałupie z Dzierzążni prezentowana jest czasowo, z uwagi na brak innego, bardziej odpowiedniego pomieszczenia. Za rok lub dwa, kiedy część dworu muzealnego zostanie udostępniona do zwiedzania, będzie w nim eksponowana „wigilia dworska".
W chałupie z Jonnego ekspozycje bożonarodzeniowe były wykonane dwukrotnie, zawsze w przerwie spowodowanej wymianą podniszczonych dekoracji wielkanocnych. W miejsce stołu wielkanocnego przygotowany był stół wigilijny, obok którego
4 Najważniejsze publikacje, z których korzystałem to: M. Dąbrowska, Pisma wybrane. Uśmiech dzieciństwa, Warszawa 1956; Z. Gloger, Rok polski w życiu, tradycji i pieśni, Warszawa 1900; tenże, Encyklopedia staropolska ilustrowana, t. 1-4, Warszawa 1978; S. By stroń, Opis obyczajów w dawnej Polsce, Warszawa 1976; Ł. Gołębiowski, Domy i dwory, Warszawa 1830; J. Kitowicz, Opis oby¬czajów zapanowania Augusta III, Warszawa 1984.
stawiano lub zawieszano nad nim u sufitu zielone drzewko przybrane opłatkami, orzechami i papierowymi ozdobami. Niewielkie przegrupowanie wyposażenia nadawało izbom w tym budynku odmienny charakter w stosunku do prezentowanej na co dzień Wielkanocy. W domu szewca, składającym się z dwóch izb posiadających wyposażenie z połowy XX wieku, przygotowano stół wigilijny w kuchni, a w pokoju choinkę. Ta ekspozycja wymaga już tylko niewielu drobnych uzupełnień.
W chałupie ze Słupi z mieszkaniami robotników rolnych z lat międzywojennych, atmosferę świąt Bożego Narodzenia w jednej izbie wprowadzała malutka choinka, a w drugiej tylko „świat" podwieszony u sufitu.
W chałupie z Rębowa „przyjmowano księdza po kolędzie". Wyposażenie tego obiektu pochodzi z lat międzywojennych. Stół ze wszystkimi niezbędnymi akcesoriami przygotowano w pokoju. Księża rozpoczynali kolędę jeszcze w okresie Godów lub zaraz na początku karnawału, w izbie stoi więc choinka (trzymana do Trzech Króli albo do Matki Boskiej Gromnicznej). Unikalne ozdoby choinkowe, m.in. cacka wyklejane z opłatka i jedwabiu, odtworzyły mieszkanki wsi Rębowo.
Przegrupowania sprzętów wymagała też kuchnia, która tak jak pokój na kolędę bywała gruntownie sprzątana.
W zelektryfikowanej chałupie z Ligówka, posiadającej cztery duże izby, pokazywane są cztery grupy kolędnicze: „herody" - grupa kolędująca niegdyś na całym północnym Mazowszu w okresie Godów (osiem postaci); „trzej królowie" - grupa spotykana tylko na Mazowszu Płockim w wieczór święta Trzech Króli (pięć postaci); „grupa z kozą" - najpopularniejsza na całym Mazowszu, kolędująca jeszcze do niedawna od Nowego Roku do zapustów (trzy postacie); „grupa z szopką i niedźwiedziem" (trzy postacie). Ekspozycje te zostały wykonane przy pomocy manekinów.
Stroje herodów zostały skopiowane z oryginałów kurpiowskich przechowywanych w Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu i Muzeum Okręgowym w Łomży. Stroje grupy z trzema królami zostały skopiowane z eksponatów Muzeum Mazowieckiego w Płocku. Pozostałe stroje i rekwizyty pochodzą ze zbiorów własnych MWM. Podejmowane są próby zrekonstruowania stroju herodów, jak również całego tego widowiska z okolic Sierpca lub Ciechanowa. Jest to zadanie trudne i bardzo pracochłonne. Już przed wojną zwyczaj ten zanikł w wielu rejonach Mazowsza pół-nocno-zachodniego, a tam gdzie przetrwał - został zakazany odgórnie w latach czterdziestych, dopatrywano się bowiem w tym przedstawieniu szyderstwa z ówczesnej władzy.
W cyklu wystaw przygotowywanych na Wielkanoc podejmowane były najczęściej tematy związane z wykonywaniem palm, porządkami świątecznymi, przygotowywaniem i święceniem pokarmów oraz ze śniadaniem wielkanocnym.
W chałupie z Rempina kilkakrotnie demonstrowano już wyrób palm wielkanocnych. Pokaz ten nie jest odwzorowaniem konkretnej sytuacji zarejestrowanej w tere-
4