Pojęcie programu:
Wg K. Konarzewskiego program szkolny jest jawną i rozwiniętą deklaracją celów i sposobów oddziaływania szkoły na uczniów.
Wg W. Okonia program szkolny jest uporządkowanym zbiorem tematów z wybranych dziedzin wiedzy i życia, przydatny do nauczania.
Wg Cz. Kupisiewicza program nauczania jest całokształtem podstawowych wiadomości i umiejętności z dziedziny nauki, techniki, praktyki społecznej, przewidzianym do opanowania przez uczniów podczas ich pobytu w szkole. Jest to wykaz rezultatów, które chcemy osiągnąć. Usystematyzowany zbiór wiadomości oraz zestaw umiejętności powinny zapewnić uczniowi wszechstronny rozwój osobowości.
Program kształcenia wg B. Niemierko jest dokumentacją programową. To ogół dokumentów wyznaczających treść kształcenia . Jest to nie tylko broszura programowa, lecz także podręczniki dla uczniów i nauczycieli, środki dydaktyczne i materiały pomocnicze, zbiory zadań i testy osiągnięć szkolnych oraz odpowiednie opracowania metodyczne.
Program w ujęciu H. Komorowskiej najlepiej charakteryzuje jego łaciński odpowiednik curriculum. Curriculum znaczy po łacinie „ tor wyścigu rydwanów”. Program jest inwentarzem, czyli wykazem materiału nauczania przeznaczonego do realizacji, stanowiącego zestaw mniej lub bardziej szczegółowych haseł przedmiotowych. To rozwiązanie bywa stosowane wówczas, gdy próbuje się wprowadzić jednolite rozwiązanie programowe dla różnych instytucji oświatowych, funkcjonujących w bardzo różnych kontekstach. Program zdaniem H. Komorowskiej musi zawierać: cel, drogę do celu, środek realizacji celu.
Sposób podejścia do programu ukazuje sposób podejścia do otaczającej nas rzeczywistości i świata, przedstawia ważne wartości oraz wiedzę, jaką dysponujemy. Co więcej, sposób podejścia do programu odzwierciedla pogląd na szkołę i społeczeństwo. Wyróżnia się następujące podejścia do programu:
podejście behawiorystyczne. Podejście to cechuje zasada: metoda-wynik, gdzie podstawą jest plan. Postawione są cele i zadania. Działania uczniów i nauczycieli zgadzają się z celami, natomiast wyniki uczenia oceniane są w odniesieniu do celów i zadań.
podejście menedżerskie jest odgałęzieniem podejścia behawiorystycznego i podobnie jak ono za podstawę przyjmuje plan, ustalone rzeczowo zasady i konsekwentne następstwo. Tu jednak ważnym czynnikiem jest strona administracyjna i nadzór.
podejście systemowe. Ważne jest, jak zagadnienia programu łączą się ze szkołą jako całością. Nie łączy się tu programu z danym przedmiotem nauczania bądź klasą.
Podejście akademickie. Rozpatruje ono tworzenie programu jako przedsięwzięcie akademickie i teoretyczne, a nie praktyczne. Jego głównym podejściem jest analizowanie ważnych punktów widzenia, przy czym wiodącym punktem widzenia jest historyczny i filozoficzny, nie zaś społeczny.
Podejście humanistyczne. W podejściu humanistycznym podkreśla się indywidualne i społeczne aspekty programu i nauczania. Za ważną uważa się potrzebę samorefleksji i samorealizacji uczniów. Uczeń postrzegany jest jako całość. Nauczycielowi z kolei, przyznaje się większą rolę w decydowaniu o programie.
Programy nauczania pełnią rolę utrzymującą, utrwalającą i reprodukującą wartości, które przyjmuje dorosłe społeczeństwo lub aktywnie sprzyjają zmianie tych wartości. Funkcjonują one w różnoraki sposób w zależności od kontekstu kulturowego.
Często zadaniem programu jest utrzymanie wartości funkcjonujących w danej społeczności (np. patriotyzm), zwłaszcza gdy społeczność ta dąży do zachowania owych wartości w formie niezmienionej i chce przekazać je młodemu pokoleniu. Zadaniem działań edukacyjnych jest ustabilizowanie i umocnienie wartości starszego pokolenia w młodszym, a nie zmiany postaw młodego pokolenia. Zachowanie ciągłości związane jest z utrwalaniem przekonań, wartości, postaw i motywacji.
Odwrotną sytuację przedstawia ta, w której program ma posłużyć do wprowadzenia zmian w zwyczajach i wartościach istniejących lub też doprowadzić do zmiany wzorców czy systemów. Dzieje się to między innymi przez tworzenie nowego systemu organizacji nauczania, nowego typu szkół, metod pracy, itp.
Typy programów:
Programy przedmiotowe, blokowe i tematyczne. Programy różnią się organizacją treści nauczania oraz ustalaniem powiązań z innymi zakresami treści, jakie dostarcza uczniom szkoła. Program może zatem uważać pewien zbiór treści za przedmiot nauczania, czyli zakres niezależny. Jest to tak zwany program przedmiotowy. Kiedy zakres treści jest częścią większego zbioru, gdzie występują jeszcze inne treści, wtedy mówimy o bloku tematycznym, który posiada niezależność organizacyjną. Jest to program blokowy. Ostatnim rodzajem organizacji jest powiązanie treści z danego programu z innymi treściami, w obrębie prac projektowych realizowanych przez grupy uczących się. Jest to tak zwany program projektów tematyczno-interdyscyplinarnych.
Programy minimum i programy maksimum. Różnice pomiędzy programami wynikają też z proporcji zawartych treści w stosunku do innych treści, jakie przypuszczalnie zaproponowałby nauczyciel lub uczący się. Biorąc pod uwagę masowość realizacji mamy do czynienia z zasadą minimalistycznego zagospodarowania programu. Zarówno zakres treści jak i poziom ich trudności ograniczony jest do minimum. Zasada maksymalistycznego zagospodarowania programu wprowadza elitarność realizacyjna, gdzie zakres treści jest znacznie powiększony, a wraz z nim wzrasta też poziom trudności materiału. Wyjściem kompromisowym jest wprowadzenie i zastosowanie zasady pośredniego zagospodarowania programu. Zasada ta daje pewną swobodę osobom, których koncepcja realizacji programu różni się od koncepcji autora programu. Istnieje tu jednak pewien stały element - trzon programowy - który należy realizować.
Programy całościowe i modularne. Podział wynika z zasady segmentacji treści. Program całościowy to program jednego, danego kursu. Jego czas trwania określa autor programu. Program taki można podzielić na mniejsze części - segmenty, zwane modułami. Te w pewnej liczbie stworzą całość materiału w tak zwanym programie modularnym.
Programy linearne i spiralne (ze względu na szeregowanie dużych bloków treści). Linearny układ treści - porcje materiału ustawione są jedna po drugiej, rozpoczynając od początku kursu do samego jego końca. Zasada przechodzenia do kolejnej porcji materiału opiera się na założeniu pełnego opanowania porcji poprzedniej. Tego rodzaju programy stosowane są powszechnie w krótkich kursach. Spiralny układ treści - materiał ułożony jest w następujące po sobie cykle. I tak pierwszy cykl obejmuje cały materiał nauczania w zakresie podstawowym. Kolejny cykl poszerza informacje, itd.. Spiralny układ treści dotyczy powtarzania treści w następujących po sobie cyklach.
Cele edukacyjne są wyznaczane z zewnątrz; określają zachowania końcowe uczniów, które są oczekiwane i planowane; mają różny stopień ogólności. Cele nauczania w programie muszą być zgodne z celami określonymi w podstawach programowych, powinny zarysować sposoby ich uszczegółowienia.
Ze względu na sposób formułowania celów rozróżniamy dwa typy programów:
program o celach nieoperacyjnych - najczęściej spotykany, formułuje cele ogólne (orientacyjne rezultaty kształcenia), nie ma tutaj przełożenia na konkretne umiejętności i zachowania.
program o celach operacyjnych - cele ujęte są tak, by jasno wynikały z nich konkretne, namacalne i dające się sprawdzić zachowania uczących się. Zestaw celów nauczania to zarazem zestaw umiejętności stanowiących bezpośrednią podstawę kontroli i oceny. Cele = standardy osiągnięć.
Zadania sformułowane w programie pozwalają ustalić, z jakim zamiarem podejmuje się określone działania, formułowane z punktu widzenia podejmującego je (szkoła, nauczyciel).
Treści nauczania. Przy ich doborze bierze się pod uwagę następujące kryteria:
selekcji i trwałości - dobiera się treści, które są najważniejsze oraz te, które wykazują szczególną trwałość, a tym samym nie ulegają częstym zmianom w związku z postępem wiedzy,
struktury akademickiej - treści szereguje się tak, jak są szeregowane w podstawowych wykładach akademickich,
przydatności - najważniejsze nauczane jest najwcześniej,
motywacyjne - czy śa atrakcyjne dla ucznia,
przyswajalności - stopniowanie trudności, treści mniej skomplikowane, łatwiejsze przekazuje się wcześniej.
Program jako wykaz treści nauczania. Program ma postać inwentarza, obejmującego zestaw podstawowych treści nauczania. Jest wykazem haseł przeznaczonych do realizacji. Może określać kolejność realizacji danych treści. Może też określać metody pracy, choć czyni to niezwykle rzadko. W tym podejściu realizacja treści to kwestia metody, ta zaś pozostaje najczęściej poza obrębem zainteresowań niniejszej koncepcji programu. Tak ujęty program nie zawiera: strategii, metod i technik nauczania, nie hierarchizuje i nie szereguje treści. Nie pokazuje też w jaki sposób budować motywację do opanowywania treści i tym samym nie określa technik kontroli i oceny. Tego rodzaju ujęcie programu nauczania traktuje więc program jako swego rodzaju odpowiedź na pytanie: czego uczyć, lecz nie daje odpowiedzi na pytanie: jak uczyć. Takie programy stosowane są w zawodowym kształceniu i doskonaleniu dorosłych i w szkolnictwie tych krajów, gdzie w systemach oświatowych funkcjonują egzaminy końcowe o wymaganiach sprowadzających się do wyraźnych kryteriów treściowych.
Program jako zestaw planowych czynności pedagogicznych. W tym podejściu program to możliwie kompletny zestaw zaplanowanych aktywności edukacyjnych, a więc niejako wszystko to, co daje się w procesie nauczania dobrze przewidzieć. Kwestie te obejmują: zakres nauczania, układ treści, proporcje poszczególnych działów treści, interpretację treści, metody i techniki nauczania, sposoby motywowania uczniów. Czynniki te bywają ujęte w kompletnym, zapisanym dokumencie programowym. Programy tego rodzaju opracowuje się dla tych instytucji oświatowych, których działanie mieści się w wybranym systemie wychowawczym, gdzie metoda jest nie mniej ważna, a niekiedy, np. w systemie waldorfskim, ważniejsza od doboru treści. Bardzo często są to programy, o których mówimy, iż mają charakter proceduralny, a więc programy, w których metoda pracy ma rangę wyższą niż uzyskiwane za jej pomocą efekty.
Program jako zestaw zamierzonych efektów pedagogicznych. W tym ujęciu program nauczania jest wykazem rezultatów, jakie chcemy osiągnąć w danym procesie edukacyjnym. Program ogranicza się zatem do efektów, rezygnując z zajmowania się drogami do ich osiągnięcia i środkami im służącymi. Liczy się to, co uczeń opanował, jakie umiejętności posiadł i jakimi kompetencjami może się wylegitymować. Chodzi przy tym o rezultaty intencjonalne, a więc rzeczywiście zamierzone przez konstruktora i realizatora programu.
Program jako zestaw pojęć i zadań do wykonania. Najczęściej wykorzystywane w projektowaniu treningu określonych umiejętności, np. w toku przysposobienia do wykonywania zawodu. Program to wykaz jednostkowych zadań czy też aktywności przeznaczonych do wykonania przez uczącego się w celu wyrobienia nawyków czynnościowych niezbędnych na niektórych stanowiskach pracy, najczęściej w przemyśle. Tak konstruowany program ma charakter behawioralny, a jego realizacja z natury rzeczy nosi charakter mechaniczny i odtwórczy , stąd jego ograniczone zastosowanie.
Modele programów:
Model analityczny - czyli uczyć się, aby przyswoić. Wiedzę traktuje jako obiekt, który należy zdobyć. Uczeń ma przyswoić wiedzę. Model ten koncentruje się na wiedzy, o której sądzi się na danym etapie kształcenia, iż jest wiedzą obiektywną, oraz na możliwie najskuteczniejszym zdobyciu przez uczącego się ustalonej jej ilości. Model ten koncentruje się na odpowiedzi na pytania: do jakiej wiedzy dążymy i jak możemy robić to najskuteczniej. Model ten preferuje encyklopedyczne fakty, nie zaś sprawności i umiejętności lub kompetencje.
Model hermeneutyczny - czyli uczyć się, aby znaleźć odpowiedź
Wiedzę jest produktem współtworzenia, w którym to procesie biorą udział nauczyciel i uczeń. Kluczowe znaczenie przypisuje się tu komunikacji.
Model ten koncentruje się na odpowiedzi na pytanie jak porozumiewać się ze sobą, współtworząc świat. Model preferuje uczenie się przez doświadczenie oraz przez działanie przybliżające proces uczenia się do procesu badawczego, jaki dokonuje się w zespole.
Model krytyczny - czyli uczyć się, aby zmienić. Wiedzę traktuje jako uzyskanie możliwości zmiany otaczającej rzeczywistości i modyfikacji zastanych sytuacji. Odpowiada na pytanie: jak zmienić świat? Zakłada konieczność krytyki panującej ideologii i podjęcia akcji mającej na celu zmianę społeczną, a w szczególności podważenie panujących wartości.
Model ten odchodzi od koncepcji wiedzy na rzecz koncepcji wartości, jest ukierunkowany na restrukturyzację kulturową.
Rodzaje programów w zależności od przedmiotu nauczania:
Programy dydaktyczne - proces uczenia się ujęty jako proces uzyskiwania wiedzy od osoby kompetentnej (nauczyciela, z podręczników); opiera się na czterech zasadniczych pytaniach: 1) jakie cele edukacyjne powinna stawiać sobie szkoła? 2) jakie doświadczenia edukacyjne uczącego się powinny okazać się pomocne w realizacji tak sformułowanych celów? 3) jak dobrać i uszeregować owe doświadczenia, by zapewnić efekty nauczania? 4) jak ocenić efektywność tych doświadczeń, czyli po co? czego? jak uczyć? jak oceniać?.
Programy doświadczalne - proces konstruowania wiedzy przez doświadczenie oraz rozwiązywanie postawionego problemu,
Programy zadaniowe - proces uczenia się to opanowanie konkretnej umiejętności lub wykonanie określonego zadania: zrozumienie treści nauczania, wyrobienie umiejętności lub nawyku.
Przy tworzeniu programów autorskich należy podjąć następujące kroki:
Określenie celów ogólnych,
Ustalenie struktury przedmiotu i programu,
Dobranie materiału nauczania; treści,
Przedstawienie procedur osiągania celów - metod i form pracy, wskazanie zestawu podręczników i innych środków dydaktycznych, optymalnych dla realizacji programu,
Opisanie założonych osiągnięć ucznia (w formie celów operacyjnych),
Opracowanie propozycji wymagań na stopnie szkolne i propozycji metod sprawdzania ich osiągnięcia