Historia sztuki bizantyjskiej 2


Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej

Bibliografia: H. Chadwick- Wczesne Chrześcijaństwo

M. Simon- Cywilizacja wczesnochrześcijańska

P. Chuvin- Ostatni Poganie

-Szymborska- Sztuka wczesnochrześcijańska

Kult męczenników: Peter Brown, Kult świętych we wczesnym chrześcijaństwie

Sztuka bizantyjska

Bardzo chętnie i z szacunkiem nawiązywała do tradycji antycznej.

System kształcenia młodzieży przez cały okres istnienia Bizancjum nie zmienił się, młodzież uczyła się greckiego, czytając choćby Homera.

Historia Bizancjum

30. I w. n. e.: Palestyna, powstawanie pierwszych gmin chrześcijańskich

Do 313: czas istnienia gmin chrześcijańskich na terenie cesarstwa rzymskiego jako organizacji nieoficjalnych, nie zachowało się zbyt wiele zabytków chrześcijańskich z tego okresu; istnieje też pogląd, że sztuka wczesnochrześcijańska w ogóle nie istniała.

313 Konstantyn I Wielki- edykt mediolański- równouprawnienie chrześcijaństwa

325 pierwszy sobór powszechny w Nicei

330 Konstantyn Wielki rozpoczyna budowę Konstantynopola (idea nowego Rzymu i pierwszego miasta chrześcijańskiego)

730 ikonoklazm

787 II sobór w Nicei (drugi sobór powszechny), uznanie ikonoklazmu za herezję (cesarz: Konstantyn VI i jego matka Irena), uznany za ostatni sobór, który podsumował tradycje i wierzenia Kościoła, po którym chrześcijaństwo jest już sprecyzowania i nie do poprawiania

843 powrót kultu ikon, tryumfalny powrót ikon do Konstantynopola, tzw. tryumf ortodoksów (po dziś dzień w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu obchodzona jest Niedziela Prawosławna, w czasie której odczytuje się listę heretyków)

Od tego roku znaczny wzrost kultu ikon

Panowanie dynastii macedońskiej- tzw. renesans macedoński (powrót do tradycji antycznej; ale Bizancjum nie przestało wcale kultywować tej tradycji) 2. poł. IX w.- X w.

Od tego momentu dużo więcej zachowanych zabytków.

1204 IV krucjata- przybycie rycerzy zachodnich do Konstantynopola, opanowanie i zrabowanie go, panowanie do 1261r., cesarz Michał Paleolog wrócił w wygnał łacinników (Paleologowie byli ostatnią dynastią bizantyjską)

1204-1261 okres najintensywniejszego podziału pomiędzy wschodem a zachodem

Okres późny- permanentny kryzys ekonomiczny oraz ciągłych najazdów otomańskich, powstawania mniejszych kościołów i założeń malarskich, ale za to o wysokiej jakości artystycznej

1438-39 sobór w Ferrarze i we Florencji- zjednoczenie Kościoła wschodniego i zachodniego w zamian za pomoc militarną ze strony zachodu (Jan VIII Paleolog), ale nie zostało to wprowadzone w życie przez sprzeciw ludu Konstantynopola

„lepszy turban sułtana niż kapelusz kardynała”

1453 zdobycie Konstantynopola przez Turków, upadek cesarstwa bizantyjskiego; koniec imperialnej sztuki bizantyjskiej

Sztuka konfesyjna przetrwała.

Podział sztuki bizantyjskiej:

Okres wczesny- od 324/330 do 843

Czas kształtowania się kanonów stosowanych w całej późniejszej sztuce bizantyjskiej, okres panowania Justyniana Wielkiego (budowa świątyni Mądrości Bożej w Konstantynopolu), rozwinięcie się silnego kultu ikon, ikonoklazm

Okres środkowy- do 1204

Okres późny- do 1453

Sztuka postbizantyjska- po 1453

Żydzi

Od 63 r. p.n.e.- Palestyna częścią Cesarstwa Rzymskiego

Tworzenie diaspor (rozproszenie)

Najważniejsze ośrodki żydowskie- Jerozolima, Aleksandria (już w III w. p.n.e. była tam duża diaspora żydowska)

III/II w. p.n.e. przetłumaczenie na grekę Tory- Septuaginta („księga przetłumaczona przez siedemdziesięciu świętych mężów”)- dowód znacznej zmiany w środowisku żydowskim, bo religia żydowska ma bardzo konserwatywny stosunek do języka- hebrajski językiem świątym (przetłumaczenie ze względu na to, że Żydzi coraz słabiej mówili po hebrajsku, a więcej po grecku)

Septuaginta wersją ST wszystkich kościołów wschodnich także ludów słowiańskich po chrzcie z Konstantynopola (tłumaczenia z Septuaginty)

Różnice w tłumaczeniu; np. w Genesis- stworzenie świata, kiedy Bóg po stworzeniu wyrażał pogląd o swoim dziele: w łac. Bonum, w gr. Kalon, potem w staro-cerkiewno-słowiańskim: dobro, co nie miało tego samego znaczenia co po polsku, a takie jak w grece (kalon jako celowość boskiego stworzenia)

70 r. p.n.e.- zburzenie świątyni jerozolimskiej

135- wydalenie Żydów z Palestyny

Najstarsza synagoga- Kafarnaum, IV w.

Wg przekazów- Aleksandria III w.- ale nie ma dowodów archeologicznych

Esseńczycy- zachodnie wybrzeża Morza Martwego (nazywani protochrześcijanami), odrzucali ofiary i kult świątyni jerozolimskiej, mieszkali w „klasztorach” na skałach, mieli przywódcę „Nauczyciela Sprawiedliwości”

Trzy grupy wczesnochrześcijańskie:

  1. Jakub Apostoł, biskup Jerozolimy (nazywany także bratem Chrystusa), pierwszy chrześcijański Kościół, oparty o przekazy ustne, mocno narodowy, nadal wierzenie w Chrystusa jako wyzwoliciela Żydów; szybko odsunięty od wpływów;

  2. Paweł z Tarsu (cylicyjski Żyd), określany jako główny intelektualny założyciel chrześcijaństwa, to on nadał religii bardzo uniwersalny charakter;

  3. Maria Magdalena, w tradycji wschodniej wyraźnie przestawiana jako należąca do apostołów, „równa apostołom”, za nią duża grupa wyznawców

Podział na chrześcijan helleńskich i chrześcijan żydowskich.

Ok. 160 r. n.e.- Dialog z żydem Tryfonem, napisany przez męczennika Justyna

Związki chrześcijańsko-pogańskie

Kult Izydy (i jej synka Chorusa)- kult maryjny

Kult Artemidy (Efez)- kult maryjny (Efez najważniejszym ośrodkiem kultu Maryi)

Maria Lactans (Maria karmiąca)- Izyda karmiąca Chousa- element ikonograficzny powstały w Egipcie

Mitra (perski bóg światła, jego kult był ascetyczny i elitarny, spożywanie wspólnych rytualnych posiłków, wiara w pośmiertną drogę duszy)

Marino, Italia- mitranium, miejsce kultu Mitry

I/II w. n.e.- złoty wiek gnostycyzmu, „radykalna hellenizacja chrześcijaństwa”

Celem gnostycyzmu jest poznanie (gnoza, gr. gnosis).

Połączenie platonizmu, zhellenizowanego judaizmu i chrześcijaństwa.

Wyjątkowa wiedza ponad prostą wiarą ludu i kościoła.

Przeciwstawienie świata materialnego rzeczywistości transcendentnej i niepoznawalnej. Świat dziełem szatana.

Chrześcijaństwo a Rzym

177 r. Celsus- „Słowo Prawdy”- przedstawienie rzymskiego poglądu na chrześcijan; m.in. kanibalizm- ciało i krew Chrystusa

64 r.- pożar Rzymu i oskarżenie chrześcijan

Aż do III w. prześladowania chrześcijan było sporadyczne

Decjusz- pogromy chrześcijan w czasie najazdów barbarzyńskich- wszyscy mieszkańcy mieli złożyć ofiary, by pomóc w obronie Imperium

Pocz. IV w.- złożone ustawodawstwo przeciw chrześcijaństwu

303 r.- edykt Dioklecjana nakazujący zniszczenie miejsc zgromadzeń chrześcijan, zabranie ksiąg i naczyń liturgicznych

304 r.- drugi edykt Dioklecjana- dot. Wschodu, nakaz uwięzienia kleru chrześcijańskiego oraz obowiązek dla wszystkich obywateli do złożenia ofiar

Okres największych pogromów i najwięcej męczeństw.

306 r.- abdykacja Dioklecjana, Konstantyn cesarzem

313 r. edykt mediolański

Konstantyn czcił boga słońca niezwyciężonego, ochrzcił się tuż przed śmiercią.

Mozaika „Słońce niezwyciężone” (sole invictus) z IV w. w nekropolii w Rzymie pod kat. Św. Piotra

25 grudnia- święto sole invictus, powrotu słońca- Boże Narodzenie

Konstantyn Wielki:

Finansowanie nowych wydań Biblii i ksiąg kościelnych

(z matką, Heleną) fundacje w Palestynie, w miejscach świętych dla chrześcijan- rozpoczęcie architektury chrześcijańskiej

Fundacje budowli memorialnych w Rzymie

wspomaganie finansowe działalności dobroczynnej Kościoła

319- Wystąpienie Ariusza- Chrystus nie jest równy Bogu Ojcu, a powstał w akcie stworzenia

325- pierwszy sobór nicejski; mityczny uczestnik- święty Mikołaj, potępienie herezji ariańskiej; uznanie równości osób Trójcy Świętej i tego, że Chrystus jest współistotny Ojcu

Legenda: Św. Mikołaj nie mógł wytrzymać bluźnierstwa Ariusza i spoliczkował go, za co został wtrącony do lochu. Konstantyn miał sen, w którym zobaczył słuszność św. Mikołaja, a ten doznał objawienia Matki Boskiej w lochu.

Arianizm

Goci z zachodu przyjęli chrzest od Gulfila, w wersji ariańskiej (o czym być może nie wiedział). Goci zostali arianami. Duża część zachodniej części cesarstwa została zajęta przez Gotów.

Konstans, Konstancjusz- synowie Konstantyna

331-366- wydawanie kolejnych aktów prawnych zakazujących pogaństwa, przede wszystkim ofiar

381, Teodozjusz Wielki- zakaz składania ofiar i odwiedzania świątyń

392- edykt zakazujący krwawych ofiar i ofiar z kadzidła, tego typu czyny miały być zbrodnią majestatu

435 Teodozjusz II- nakaz zniszczenia świątyń pogańskich

Powrót do pogaństwa- Julian Apostata (Odstępca)

Kult świętych- połączenie tradycji chrześcijańskiej i pogańskiej (?)

Kult Asklepiosa- św. Pantaleimon, św. Kosma, św. Damian, św. Tekla (lekarze bez wynagrodzenia)

Św. Seriusz i św. Bakchus- męczennicy

40 męczenników z Sebasty (oprawca- Licyniusz, praktycznie za panowania Konstantyna Wielkiego)

Św. Anastazja (za Dioklecjana) (gr. Anastasis- zmartwychwstanie, personifikacja Wielkiej Niedzieli), w przedstawieniach- olej, symbol oleju niewiast idących namaścić Chrystusa

Św. Parsewia (gr. parskeve- piątek, symbol Wielkiego Piątku)

Polikarp ze Smyrny- jeden z pierwszych męczenników, opis Euzebiusza z Cezarei (pachnące zwłoki)

Już w poł. II w. (prawdopodobnie)- próby zbliżenia się żyjących ze zwłokami świętych np. ocieranie się, dotykanie, całowanie itd.; potem, gdy ciała były składane do sarkofagów, wierni mogli przybywać do miejsca pochówku i także zbliżać się w ten sposób

Groby zawsze poza miastem

Cmentarze rzymskie: Via Apia

IV, V, VI w.- relikwie pojawiają się wewnątrz miasta, w świątyniach

Na początku w całości, później rozczłonkowywanie ciał.

Katakumby Kaliksta (prawdopodobnie najstarsze katakumby rzymskie) 185-205

Loculus- niewielka wydrążona w ścianie korytarza nisza, służąca do składania trumny drewnianej, zamurowywana

Arcosolium- nisza z dwoma loculi

Cubiculum- komora grobowa

Refrigerium- obrzęd (tradycja jeszcze pogańska), polegający na rytualnej uczcie ze wspomnieniem zmarłego, takie i tylko takie obrzędy chrześcijańskie były odprawiane w katakumbach, a nie liturgia

Bazyliki memorialne- poza miastem, budowle naziemne z grobami, służąca do kultu świętych; w pobliżu katakumb, także z miejscem dla innych zmarłych

Kościół św. Agnieszki (pn), św. Wawrzyńca (wsch), św. Piorta i Marcela (wsch), św. Pawła (pd), św. Sebastiana (pd)

Mauzoleum Heleny, mauzoleum Konstantyny- w pobliżu bazylik memorialnych

Na Zatybrzu (zach)- miejsce męki św. Piotra- bazylika św. Piotra, bud. IV w.

Ok. 600 roku- krypta (baldachim nad memorium z II w.)

Przebudowy: XII w., XVI-XVII w.- przebudowy

Tropaion św. Piotra- miejsce pochówku św. Piotra, okres powstania sporny

Triklia św. Piotra i Pawła

Szczątki św. Piotra nie zostały odnalezione.

W bazylice św. Piotra była czczona jego pamięć.

Po 313r. - sztuka kościoła triumfującego

Bazylika św. Piotra

324 r.- fundacja, czasy Konstantyna

354-366 r.- wznoszenie bazyliki, wzniesionej na pogańskiej nekropolii, mitycznym miejscu pochówku św. Piotra

Bazylika konstantyńska: ok. 65x84m plus atrium o boku ok. 90m, pięć naw

Po raz pierwszy w takiej ilości użyte spolia- szczególnie kolumny i kapitele (wszystkie)

Nowość- transept

354-366 r. wzniesienie cyborium- konfesji upamiętniającej św. Piotra

Absyda- najprawdopodobniej mozaika przedstawiająca Chrystusa podającego św. Piotrowi zwoje z prawem

359 r.- pochówek Juliusa Bassusa (rzymskiego notabla), pochówek wiernych w bazylice był popularną praktyką

Dwie kaplice grobowe po stronie południowej (św. Honoriusza i rodziny Angi)

Refrigerium- uczta upamiętniająca zmarłego

Bazylika św. Pawła przy via Ostenses, san Paolo fuori le Mura

Lokacja w miejscu, gdzie już prawdopodobnie w połowie II w. znajdował się propaion św. Pawła

Propaion- nawa główna z dwiema nawami bocznymi oraz atrium niemal tak duże jak sam kościół , do dziś zachował się jedynie fragment absydy

386 r.- konsekracja bazyliki Trzech Cesarzy- na miejscu fouri le Mura

Dużo większa, w celu uświetnienia grobu świętego

Pięć naw, transept, podobna do św. Piotra w lokacji absyda. Nie zachowała się, dzisiejszy wygląd to rekonstrukcja.

Eksedra- gr. Półokrągła nisza, w tradycji greckiej sufiks określeń stylów

Bazylika eksedralna- zakończona zazwyczaj po stronie zachodniej półkolistym obejściem, bez transeptu

Fundacje cesarskie od Konstantyna wokół murów miejskich, dla uczczenia miejscowych męczenników. Za murami, bo miały funkcję cmentarną i na miejscu grobów męczenników.

Szerokie absydy i jednolite obejścia łączące nawy boczne.

Nawa główna znacznie szersza od naw bocznych i kryta otwartą więźbą dachową.

Mur warstwowy- warstwa cegły- warstwa tufu wulkanicznego

Bazylika Apostołów Piotra i Pawła przy via Appia

Wzniesiona być może jeszcze przed edyktem mediolańskim lub w podobnym czasie (312)

Pierwsza monumentalna budowla chrześcijańska w Rzymie, sama stała się prototypem świątyni.

Plan cyrku rzymskiego- kształt i ukośna fasada

W połowie III w. istniała tam triklia apostołów

Po budowie bazyliki św. Piotra i bazyliki św. Pawła, czyli pod wezwaniami indywidualnymi, patronem bazyliki Piotra i Pawła stał się św. Sebastian

Bazylika Piotra i Marcelina pryz via Laticana

W sąsiedztwie budowle memorialne- w tym mauzoleum Heleny, matki Konstantyna

Orientowane na zachód- strona śmiercią

Mauzoleum Heleny; 2. dziesięciolecie IV w.- kształt wiązany z rotundą Grobu Pańskiego wzniesioną w Jerozolimie przez Konstantyna Wielkiego

Santa Constanza, mauzoleum Konstantyny (350)- córki Konstantyna Wielkiego; Rzym

Podobna bryła do mauzoleum Heleny

Bazylika św. Agnieszki

Kształt bazyliki cyrkowej, przy via Nomentana, ufundowana 337-351 przez Konstantynę

Dedykowana św. Agnieszce i Chrystusowi, zatem funkcja bazyliki cmentarnej została rozbita, bo być może była tam sprawowana także liturgia.

Mur południowy- przylegające mauzoleum, gdzie złożono Konstantynę i jej siostrę, córkę Konstantyna, Heleny

Mauzoleum powtórzeniem bryły mauzoleum Anastasis (Grobu Pańskiego/ Zmartwychwastania) w Jerozolimie

Plan koła z obejściem¸ część centralną od obejścia oddziela 12 kolumn, połączonych architrawem, na tym wsparty tambur z oknami, a na nim kopuła.

Dekoracja kopuły nie zachowała się; malowidła XVIII w., wzorowane na tych zniszczonych; zachowały się mozaiki z obejścia, a także mozaiki w konchach niewielkich absyd wokół obejścia.

Zachowała się do dziś.

Bazylika św. Wawrzyńca, dzisiejszy san Lorenzo

Ulokowany na cmentarzu tetrario

Brak absydy z obejściem, złamana bryła.

Wzniesiona po fundacji bazyliki św. Agnieszki, ukończenie za bpa Damazego 60.-80. IV w.

San Giovanni in Laterano, Konstantiniana

Fundacja Konstantyna, zamiar zbudowania złożonego kompleksu- bazyliki, baptysterium i domu biskupa przy absydzie bazyliki. Obecny kształt jest inny niż ten Konstantyna.

Wzniesienie po 313 r., zakończenie zapewne po 325 r.

W pobliżu pałacu Fausty, żony Konstantyna, na miejscu dawnych rzymskich koszar.

Bardzo duże rozmiary jak na te czasy.

Pięcionawowa, okrągła absyda oraz prostokątne kaplice w części po stronie prezbiterium w nawach skrajnych.

Nowość- oddzielne baptysterium, potem zmienione w baroku; budowla centralna na planie oktogonu (prawdopodobnie tak jak w czasach konstantyńskich)

Ideowe ukazanie jedności władzy cesarskiej i duchownej.

Chrzest: śmierć poganina, a narodziny chrześcijanina- stąd bryły baptysteriów nawiązaniem zarówno do budowli w Betlejem, jak i do rotundy Anastasis

Dura Europos

Hammath, synagoga, ok. 300 r.

Obraz Heliosa na kwadrydze otoczonego znakami zodiaku

Napisy w języku hebrajskim odnoszące się do poszczególnych przedstawień.

Styl rzymski- karnacja, róż na policzkach Heliosa, ¾ w przedstawieniu twarzy, kontrapost postaci wagi.

Beth Alfa, synagoga, VI w.

Przedstawienie Heliosa na kwadrydze otoczonego zodiakami, opisane po hebrajsku.

Przedstawienie linearne.

Malarstwo ścienne w katakumbach

Katakumby Radanini, Rzym

Katakumby przy willa Torlonia, Rzym

Menory, kapliczki- elementy żydowskie

Sarkofag - siedmioramienny świecznik, putta (ubrane i rozebrane), sceny zabawy- elementy rzymskie, choć sarkofag żydowski

Wczesne chrześcijaństwo- przejęcie niechęci do sztuki z tradycji żydowskiej

II, III w.- zawsze wypowiedzi negatywne względem sztuki przedstawieniowej jako pogańskiej

Didaskalia Syryjskie- zakaz przyjmowanie darów od malarzy i rzeźbiarzy bożków pogańskich, jasnowidzów, nieuczciwych celników itd. Przez gminy chrześcijańskie

Konstytucje Apostolskie- nakaz wykluczenia z kościoła prostytutek, właścicieli domów publicznych jak i malarzy i rzeźbiarzy produkujących bożków

Euzebiusz z Cesarei, Klemens Aleksandryjski, Cyprian itd.- odrzucenie wizerunków, bo wynikłoby to z kontynuacji kultu pogańskiego

Tulian, traktat o bałwochwalstwie- opis artystów jako zesłanych przez diabła, protestuje nawet przeciw przedstawieniom Dobrego Pasterza

Orygenes (uznany później za heretyka)- przeciwstawienie wizerunków na przykładzie tradycji i państwa żydowskiego jako idealnego w tej kwestii

Największa niechęć wobec rzeźby pełnoplastycznej (w Antyku to one pełniły funkcję kultową)

Cały czas pojawiają się wzmianki o wizerunkach:

Euzebiusz z Cezarei- na pocz. IV w. w Cezarei Filipowej znajdował się posąg Jezusa uzdrawiającego kobietę cierpiącej na krwotok, a także malowidła przedstawiające Chrystusa i Apostołów; potępienie kultu, jakim otaczali posąg uczniowie Szymona Maga

Posąg Chrystusa- prawdopodobnie pierwotnie posąg Asklepiosa

Ireneusz o gnostykach- posiadają obrazy malowane i z innych materiałów, twierdzą, że to wizerunki wykonane przez Piłata z okresu, kiedy Chrystus przebywał z ludźmi, ustawiają je z wizerunkami Pitagorasa i Arystotelesa; o Aleksandrze Sewerze- posiada wizerunki Aleksandra Wielkiego, Orfeusza, Chrystusa

IV w.- rozpowszechnienie wizerunków; wskazówki kościoła nadal negatywne

Synod w Elwirze, Hiszpania, 306 r.- normatywny zakaz umieszczania malowideł kultowych w kościołach

IV w.- nasilenie z drugiej strony pozytywnego stanowiska wobec wizerunków

Względem wizerunków już istniejących:

Bazyli Wielki- malarze, wykonując wizerunki, oddają zasługi świętym, bo dopełniają kompletnego wizerunku Pana Zastępów wobec Pisma

Grzegorz z Nyssy- do wyobrażenia św. Teodora- malarz ikony przedstawia scenę ze znawstwem i mistrzowskim użyciem materiałów w sposób tak jasny jak księga

Kontemplacja poprzez wzrok jest sposobem, przez który może dokonać się poznanie (Platon i neoplatonicy piszą o kontemplacji jako o jedynej postawie umożliwiającej poznanie świata).

Malarstwo wczesnochrześcijańskie

Dura Europos, Domus Ecclesiae, malowidła 1. połowa III w.

Baptysterium

Dwa elementy wystroju:

łuk nad basenem chrzcielnym- Chrystus Dobry Pasterz oraz Adam i Ewa (malutkie przedstawienia)

Przedstawienie Dobrego Pasterza- bardzo popularne w sztuce późnego antyku, utożsamiane z Chrystusem, ale w pierwszym znaczeniu wyobrażenie cnoty humanista (tradycja sztuki późnorzymskiej i pogańskiej- jedno z grupy pierwszych przedstawień pogańskich na nowo zinterpretowanych przez chrześcijaństwo; Psalm 22 i Ewangelia Jana, gdzie Chrystus sam o sobie mówi jako o pasterzu)

Baldachim łuku oraz cały sufit zdobiony stylizowanymi gwiazdami na ciemnoniebieskim tle

Malowidła na ścianie- na górze cuda Chrystusa- uzdrowienie paralityka i Piotr chodzący po wodzie; w części dolnej trzy niewiasty ze świecami idące do grobu bądź innego pomieszczenia, gdzie znajduje się gwiazda- interpretacje: jedno z najwcześniejszych przedstawień poranku zmartwychwstania lub procesja, która co roku organizowana była z Betlejem do Jerozolimy w święto epifanii (objawienie boskości), czyli chrztu Jezusa, pierwotnie kościół jerozolimski wspominał tego dnia (7.01) narodziny Chrystusa

Do XVI w. sztuka unikała przedstawienia Chrystusa zmartwychwstałego, a ukazywała Zmartwychwstanie za pomocą niewiast idących do grobu

III-IV w.- brak stylu

Katakumby

Arocosolium E, III w. n.e.

Katakumby rzymskie, pogańskie

Wykonawcy malowideł i rzeźb niekoniecznie byli powiązani z gminą chrześcijańską, nieraz byli poganami, ale wykonywali dzieła na zamówienie.

Często dopracowywane na użytek konfesyjny.

Dekoracje ryte

Symbol ryby: gr. Ichthys- Iesous Christom Theou Yios Soter

Dwie ryby złapane na jednym haczyku- symbol chrześcijan złowionych, nawróconych

Przedstawienia Chrystusa Dobrego Pasterza

Cnota humanista- pobożności

Katakumby Domitylli, krypta Lucyny, III w.

Chrystus Dobry Pasterz (zawsze jedna owca na plecach Jezusa- Chrystus bierze na siebie ciężar grzesznej duszy ludzkiej)

Orfeusz-Chrystus (podwójna interpretacja; późnoantyczny realizm oraz znaczne zainteresowanie pejzażem i roślinnością, które później zanikło)

Katakumby Kaliksta

Chrystus Dobry Pasterz- bardziej antyczne przedstawienie- wyraźny kontrapost i krótka rzymska tunika

Katakumby Pryscylii

Dobry Pasterz- na ramionach koziołek, a nie owca

Kościół podwójny w Akwilei, mozaika

Przedstawienia ornamentalne oraz figuralne

Dobry Pasterz z lutnią w ręku (raczej Orfeusz-Chrystus? Jezus tak jak Orfeusz muzyką obłaskawiał zwierzęta, Słowem obłaskawia ludzi.)

III-IV w.- popularne figurki Dobrego Pasterza, prawdopodobnie używane do obrzędów pogrzebowych

V-VI w.- grecka rzeźba Orfeusza-Chrystusa

Przedstawienia uczty

Komora grobowa w rejonie Lucyny, Katakumby Kaliksta

Przedstawienie Daniela- przekonanie uniwersalnego człowieka, że uwierzywszy w Chrystusa ma szansę na zbawienie, podobnie jak Daniel został wybawiony z jaskini lwów; lew jako symboliczne przedstawienie śmierci, przed którą człowiek staje kompletnie nagi i bezradny (Daniel się modli- wskazówka)

Cubiculum sakramentów, katakumby Kaliksta

Obrazy przedstawiające uczty- prawdopodobnie refrigerium

Zestaw przedstawień odnoszących się do cudów Chrystusa oraz wydarzeń z jego życia, interpretowane w odniesieniu do sakramentów (późna interpretacja), np. obraz chrztu Chrystusa, wieczerza- Eucharystia (ale przecież to nie Ostatnia Wieczerza, raczej refrigerium- 7 osób leżących, jak w tradycji rzymskiej)

Zestawienie ryby z koszykiem z chlebami

Kaplica Grecka, Katakumby Pryscylii

Przedstawienie uczty- swobodne pozy postaci oraz wspólne biesiadowanie kobiet i mężczyzn- refrigerium? Bankiet eucharystyczny chrześcijan?

Katakumby Piotra i Marcelina

Bankiet eucharystyczny- mężczyźni, kobiety i dzieci, napis objaśniający obrzęd jako bankiet eucharystyczny, swobodne pozy, toast

Przedstawienie opowieści o Jonaszu

Cztery główne sceny- Jonasz wyrzucany z okrętu przez towarzyszy; Jonasz połykany przez potwora morskiego, Jonasz wypluwany przez potwora; Jonasz odpoczywający pod drzewem; czasem też Jonasz modlący się w dziękczynieniu

Interpretacja jako los człowieka, który wpada w więzy śmierci, ale czeka na zbawienie o odpoczynek w raju. Ewentualnie historia odnosząca się do Chrystusa, ale to mało prawdopodobne.

Katakumby przy Via Latina, lata 20. IV w.

Trzy sceny z życia Jonasza oraz przedstawienie Adama i Ewy

Katakumby Kaliksta, kaplica sakramentów, Hipogeum Aurelii, Katakumby Piotra i Marcelina

Malowidło Jonasza wyrzucanego ze statku

Oranci

Mężczyzna stojący z rozłożonymi rękoma i modlący się

Cnota pietas

Często w tradycji późnoantycznej, pogańskiej

Katakumby Giordani

Katakumby Pryscylii, Cubiculum Velato (raczej oratorka)

Przedstawienie kobiety trzymającej dziecko- macierzyństwo (prototyp Marii)

Przedstawienie starca nauczającego dwie kobiety- przyswajanie mądrości

Interpretacja: zmarła kobieta była młoda, była matką, być może tuż po porodzie, przedstawienie oratorki to jej wizerunek

Coemeerim Maius (cmentarz większy, Rzym)

IV w., przedstawienie matki z rozłożonymi rękoma, z dzieckiem na łonie

Katakumby Comodylli, Cubiculum Leonis

Jedno z najdawniejszych przedstawień Chrystusa, którego twarz otacza długa broda (oblicze semickie), alfa i omega- znaczenie apokaliptyczne; wizerunek umieszczony na sklepieniu kaplicy (jedno z najdawniejszych takich umieszczeń)

Katakumby Piotra i Marcelina

Chrystus otoczony przez apostołów, Jezus w „typie semickim” (od V/VI w.)

Typy przedstawień funkcjonowały symultanicznie- zarówno Jezusa jako antycznego młodzieńca jak i w typie semickim z długą ciemną brodą.

Polimorfizm- przekonanie, że ciało Jezusa jest jego ziemską powłoką (Phisiologus- traktat; „Chrystus jest podobny do lwa, bo ukrywa w ciele swoją boskość, jak lew chowa się przed myśliwymi, zacierając swoje ślady”), Jezus wobec aniołów ma postać anioła, na tronie- boską, na ziemi- ludzką.

Rzeźba sarkofagowa

Sarkofagi:

- związane z rodziną cesarską

Sarkofag Heleny (matka Konstantyna Wielkiego) z mauzoleum przy via Labicana w Rzymie, ok. 325

Porfir, nieustalone miejsce wykonania- Egipt lub Rzym

Wyobrażenia jeźdźców rzymskich, pod których końmi przedstawieni zostali pokonani barbarzyńcy. Brak elementów konfesyjnych.

Sarkofag Konstantyny, ok.350 r.

Porfir, nieustalone miejsce wykonania- tak jak Heleny

Sceny z puttami produkującymi wino oraz zwierzęta (jeden podobny do baranka)

- sarkofagi z mecenatu prywatnego

IV-V w., warsztaty rzymskie produkujące sarkofagi nie na zamówienie, a z góry, o neutralnym zdobieniu, uzupełniane o zdobienia zgodne z wyznaniem kupującego

Mieszane elementy wielu wyznań- pogańskich, chrześcijańskich, żydowskich

Sarkofag z La Gayolle, 1. połowa III w.

Ryba, mężczyzna z atrybutami filozofa- scena nauczania, orantka, pasterz, popiersie Heliosa

Sarkofag jako dzieło neutralne

Sarkofag z Via Salaria, początek III w.- pierwszy znany chrześcijański sarkofag

W środku- Dobry Pasterz z barankiem na ramionach w otoczeniu owiec, postać orantki, scena nauczania z mędrcem (zwój rozwinięty- przedstawienie życia) i dwoma uczniami oraz kobieta siedząca po przeciwnej stronie (zwój zwinięty-przedstawienie zmarłego)

Pełnoplastyczne przedstawienie postaci ludzkich i zwierzęcych, charakterystyczne dla tradycji rzymskiej

Sarkofag z La Gayolle i Z Via Salaria- typ lenos (w kształcie wanny, lenos- wanna do wytłaczania wina)

Sarkofag z Santa Maria Antiqua, ok. 240 r.- pierwszy znany zdecydowanie chrześcijański sarkofag?

Nie pojawiają się przedstawienia pogańskie

Orantka, filozof czytający z rozwiniętego zwoju, Dobry Pasterz, sceny z historii Jonasza- scena wypluwania przez potwora i odpoczynku pod drzewem, scena chrztu (Chrystusa w Joradnie?)

Jonasz całkowicie nagi; wyobrażenie postaci Neptuna- wyobrażenie potęgi morskiej

III w.- elementy pogańskie jak personifikacje lub przedstawienia bóstw w roli personifikacji, traktowane symbolicznie, a nie bezpośrednio przedstawienia istot mitologii pogańskiej

Chrzest- śmierć i odrodzenie się do nowego życia

Śmierć- odejście i odrodzenie do nowego życia

Jonasz w brzuchu potwora- symbol śmierci; odpoczywający- w raju

Tzw. Sarkofag Jonasza, koniec III w.

Bardzo rozbudowana dekoracja ścian

Dobry Pasterz przed owczarnią, kilka cykli ikonograficznych: opowieść o Jonaszu (największa część), cykl św. Piotra (przedstawienie wydobywającego wodę ze skały- przekształcenie wyobrażenia Mojżesza; kontrast ze sceną wyrzeczenia się Chrystusa oraz pojmania Piotra- obrazowanie drogi), cykl o wskrzeszeniu Łazarza (symbol triumfu Chrystusa nad śmiercią oraz nadziei zmartwychwstania), sceny bukoliczne, wątki pogańskie (personifikacje słońca, księżyca i wiatru)

Dominanta kompozycyjna- zwoje ciała potwora- idea pokazania, że mimo straszliwości śmierci, nie jest ona w stanie dosięgnąć chrześcijanina

Sarkofagi o konstrukcji architekticznej

Sarkofag dogmatyczny, 2. ćwierć IV w., po soborze nicejskim w 325 r. po sformułowaniu credo (według niektórych badaczy)

Przedstawienia dwóch osób w medalionie, ale niedokończone- czyli być może był zrobiony na skład i nie sprzedał się

Dolna kondygnacja sarkofagu:

Daniel pomiędzy lwami- postać naga w kontrapoście

Sceny z życia św. Piotra- rozmowa z Chrystusem i trzykrotne wyznanie miłości, powierzenie pieczy nad kościołem, zaparcie się Piotra

Obrazy łaski-wcielenia- pokłon magów (króli), Maria tronująca z Chrystusem na kolanach, z tyłu Józef, młodzi magowie w czapkach frygijskich (tak przedstawiani magowie ze wschodu jeszcze długo)

Iluminatio poprzez uzdrowienie niewidomego chłopca (antyteza światła- trzej magowie i ciemności- ślepoty; obraz zobaczenia naprawdę- uzyskania prawdziwej wiary)

Górna kondygnacja:

Przedstawienie Boga Ojca (?) w otoczeniu dwóch postaci, u jego stóp leżący Adam, z którego ciała została utworzona Ewa; Anioł pomiędzy Adamem i Ewą, drzewo łaski (także symbol drogi człowieka przez ciemności- korespondencja z przedstawieniem magów- łaski powrotu do światła przez wcielenie Syna)

Sceny eucharystyczne i łaski boskiej- wyobrażenie cudu w Kanie, rozmnożenia chleba (chleb i wino; kościół jako ziemska instytucja; odniesienie do opowieści o św. Piotrze)

Sarkofag Juliusza Bassusa, 359 r.

Dwie kondygnacje podzielone na kwatery za pomocą arkad, w których przedstawienia figuralne

Niebiański (tronowanie z opartymi stopami na antycznej personifikacji wszechświata, przekazujący prawo św. Piotrowi, z drugiej strony Jezusa- św. Paweł, Jezus młodzieńczy) i ziemski triumf Chrystusa (wjazd do Jerozolimy)

Sarkofagi pasyjne- anastasis, 2. połowa IV w., gł. 350-280 r.; wyraźne podziały architektoniczne, ale całość zdobień związana z jednym cyklem ikonograficznym- pasją

Sarkofag Domitylli

Wyobrażenie na osi- krzyż z monogramem hi-ro otocznym wieńcem, śpiący pod nim żołnierze i dwa ptaki siedzące na belce krzyża- nie ma przedstawienia Chrystusa- triumf krzyża i zmartwychwstanie Jezusa

Przestawienie niesienia krzyża, cierniem ukoronowania

Sarkofag ze sceną Traditio Legis z Rawenny

Rawenna głównym ośrodkiem produkcji sarkofagów, o innej tradycji ikonograficznej Rzymu

Prezentacja jednej wybranej sceny lub dekoracja składająca się z krzyży i innych symboli

Czasy konstantyńskie

Łuk Konstantyna IV w.

Fryz z czasów konstantyńskich- postaci przedstawione en face, bez zachowania proporcji (za duże głowy i stopy)

Medaliony (późniejsze)- pełne kompozycje, wypełnienie całej powierzchni, postaci w kontrapoście

III-IV w.- proces refunkcjonalizacji sztuki grecko-rzymskiej (czasy kryzysu ekonomicznego)

Tetrarchowie, ok. 300 r., San Marco, Wenecja

Inny stosunek do ciała ludzkiego

Porfir, pierwotnie w Konstantynopolu

Proporcje- w oderwaniu od antycznej zasady kontrapostu, na rozstawionych nogach, za duże głowy, ręce i stopy

Twarze- pełne owale, regularne kształty i rysy, duże oczy wykrojone w kształt migdała, bardzo duże źrenice, fałdy dolnej i górnej powieki, całość zwieńczona dość szerokim łukiem brwiowym- oczy najważniejszą częścią twarzy (charakterystyczne dla tradycji wschodniej)

Portret Heliodorusa z Domu Pisarza w Dura Europos- malowidło z podobnym przedstawieniem twarzy

Oczy narzędziem do nawiązania kontaktu umysłowego i duchowego przez oglądającego z przestawionym świętym.

Kolosalna głowa Konstantyna, Bazylika Nowa, 315-330 r.

Także bardzo duże oczy; dość silnie zindywidualizowane przestawienie postaci- szczególnie owal twarzy i nosa- lekko asymetryczne

Baza obelisku Teodozjusza, ok. 390 r.

Na niej egipski obelisk

Na hipodromie w Konstantynopolu- tam, gdzie ustawił go jeszcze cesarz

Mocno skrócone postaci, największe zainteresowanie głowami; specyficzne przedstawienie dużej grupy ludzi na zasadzie nokefalii- głowy postaci są na tej samej wysokości w kilku rzędach; deindywidualizacja; poszczególne grupy przedstawione z atrybutami

Cesarz biorący udział w wyścigach na hipodromie, cesarz siedzący na katyzmie- loży pałacu cesarskiego przylegającej do hipodromu

Kolumny: Trajana, 113, Rzym; Marka Aureliusza, 180-92, Rzym; Arkadiusza, 402-21, Konstantynopol

Wszystkie bazy zdobione, podobne tradycje rzeźbiarskie, podobne idee i formy zdobienia

Statua cesarza z Barletta, 364-457

Chrześcijański cesarz, trzymający w ręku krzyż

Kwadryga, San Marco

Brąz, kamienie szlachetne

Pierwotnie na hipodromie w Konstantynopolu, prawdopodobnie z IV w.

Bizancjum- głównie płaskorzeźby (dziedzictwo wczesnochrześcijańskiej niechęci do rzeźby pełnoplastycznej)

Anastasios, konsularny dyptyk

Dyptyki konsularne głównie z IV-VI w., głównie z kości słoniowej, ofiarowane przez konsulów przy obejmowaniu urzędów, zarówno w Konstantynopolu jak i w Rzymie

Początek rzeźby w kości słoniowej na użytek chrześcijan

Dyptyk ze scenami cyrkowymi, V w.

Ruch skonwencjonalizowany, cała przestrzeń zapełniona

Dyptyk św. Mus, VI w., Spatantike

Przedstawienie tronującej Matki Boskiej i Chrystusa (lub Boga?) w towarzystwie dwóch apostołów

Cała przestrzeń zapełniona

Tryptyk Barberini, tabliczka z VI w., przedstawienie cesarza

Przedstawienie antykizujące, nad tabliczką medalion z postacią z krzyżem, podtrzymywany przez uskrzydlone postacie

Rogi obfitości charakterystyczne dla sztuki późnorzymskiej

Tron Maksymiana, biskupa Rawenny (546-556 r.), ok. 550 r.

Trony zazwyczaj z drewna, więc nie zachowały się, tron Maksymiana z kości słoniowej

Cykl z życia Józefa oraz cykl Nowego Testamentu

Dolna partia: przedstawienia w kwaterach w arkadach, w centrum Jan Chrzciciel, do którego zwracają się postaci apostołów, połączenie tradycji Starego i Nowego Testamentu, symbol nauczyciela

Bogate zdobienia, wić roślinna, krzyża, pawie, jelenie i ptaki- symbole wczesnochrześcijańskie (Physiologus, gdzie opisane była zachowania zwierząt z ich symboliką)

Ok. 540 r. Maksymian przebywał w Konstantynopolu, wtedy też zlecił wykonanie tego tronu dla siebie (dowodem mają być tabliczki z greckimi liczbami, mogłaby to być też Aleksandria, ale Maksymian był w Konstantynopolu)

Drzwi z Santa Sabina, świątynia i drzwi 422-432 r.

Drewno cyprysowe

Dekoracja płaskorzeźbiona

Prawdopodobnie wykonane przez artystów rzymskich i wschodnich

Po 28 kwater w każdym skrzydle, przedstawienia staro- i nowotestamentowe

Na podstawie zachowania wnioskuje się, że wszystkie reliefy były polichromowane

Brak perspektywy, powiększone elementy istotne- np. kosze i chleby oraz ryby

Podobnie z Chrystusem jako najważniejszą postacią

IV-V w.- powstawanie wielu bogato zdobionych skrzyneczek, głównie relikwiarzy, ale także do przechowywania kosmetyków i biżuterii (męskie też)

Relikwiarz z Brescii, drugie trzydziestolecie IV w.

Z północnej Italii

Bardzo rozbudowane cykle staro i nowotestamentowy

Relikwiarz z Pola, IV w.

Metalowy

Przedstawiający wnętrza czterech najważniejszych bazylik rzymskich

Figurki pełnoplastyczne- głównie przedstawienia Dobrego Pasterza

Nieznana funkcja

Figurki z Cleveland (od nazwy muzeum), druga połowa III w.- IV w.

Prawdopodobnie ze wschodniej części cesarstwa

Być może pochodzące z balustrady chrześcijańskiego grobowca

Trzy główne grupy: portret pary małżeńskiej; Dobry Pasterz; grupa czterech figurek cyklu Jonasza- połykany przez potwora morskiego, wypluwany przez potwora, Jonasz dziękuje w pozie oranta (w szacie), odpoczywający pod pergolą (w szacie)

Mozaiki

VI-VIII w. rozkwit, potem zanik

Mozaiki wykonywane z małych kubików marmurowych lub kamiennych, barwionych kubików ceramicznych lub płatków złota, znane już w V w. p.n.e. w Grecji

Zachowały się niemal jedynie mozaiki podłogowe.

Kubiki podłogowe są masywniejsze i twardsze niż te z mozaik ściennych.

Głównie dekoracje domów świeckich.

Czasy rzymskie apogeum popularności mozaik. Wynalezione w I w. p.n.e.- najpopularniejsze do I w. n.e.- dekoracje łaźni

Technika

Mozaika podłogowa- gładka powierzchnia z sześciennych kubików

Mozaika ścienna- kubiki umieszczane pod kątem w stosunku do powierzchni (nie wszystkie), obok nich kubiki o innej formie- niektóre o przekroju trapezów, niektóre po prostu sześcienne, kąty nachylenia w stosunku do powierzchni mogą się różnić; powierzchnia ma niejednolitą powierzchnię- dzięki temu mozaika wykorzystuje grę światła, przez co nabiera też głębi

Jeżeli mozaika ścienna jest wykonana jedynie z sześciennych kubików, to jest albo złą mozaiką, albo pochodzi z XIX w.

Mozaiki podłogowe

Kościół podwójny w Akwilei, IV w.

Motywy dekoracyjne o charakterze marynistycznym; putta, postaci nagi i ubrane poławiające zwierzęta wodne, dodatkowo ptaki

Cykl Jonasza- jednoznacznie określający charakter konfesyjny mozaik

Mozaika z Jerozolimy, V w.

Mężczyzna grający na lirze (Orfeusz), otoczony przez zwierzęta

Madaba, Jordania, ok. 560

Mozaika ukazująca mapę Ziemi Świętej z zaznaczonymi najważniejszymi miejscami kultu

Najbardziej znane- święte miasto Jerozolima

Wszystkie napisy w grece

Tumba Julii, IV w., nekropolia pod bazyliką św. Piotra; zachowana fragmentarycznie

Helios na rydwanie (kwadryga?- zachowały się dwa konie), otoczenie wici roślinnej

Przedstawienie pogańskie niezwyciężonego słońca? Przedstawienie odnoszące się do Chrystusa- Jezus-Słońce? Winorośl elementem dekoracji grobów chrześcijańskich oraz w dekoracjach kościelnych.

Rekonstrukcje dekoracji bazyliki św. Piotra w Rzymie

Wskazówki: relikwiarz z Pola, IV w.- zawiera dokumentację wnętrz najważniejszych rzymskich kościołów ze swojego okresu; rozpoznanie bazyliki św. Piotra przez przedstawienie konfesji (charakterystyczne dla tej bazyliki), dodatkowo baranki, krzyże i ptaki- zatem powyżej konfesji być może istniały takie wyobrażenia w absydzie

Rekonstrukcja Buddensiega oraz Ruyshaerta

Głównym wyobrażeniem mozaikowym z absydy była postać Chrystusa na wzgórzu, z którego wypływają 4 rzeki rajskie, po bokach dwaj apostołowie- Piotr i Paweł, Piotrowi Chrystus przekazywał tajemnice wiary; palmy po obu stronach, nimby wokół głów postaci, w dolnej strefie szereg baranków wychodzących z symbolicznych bram; w dolnej kondygnacji tron, na którym na poduszce leży księga i krzyż w oparciu, a pod nim baranek, między palmami apostołowie podążający do tronu wyobrażającego Trójcę; pod tym inskrypcja- wobec tego być może autorem mozaiki był syn Konstantyna- 30. 40. IV w.; inna: treść antyariańska- okres po 360 r.

Santa Constanza, Rzym, ok. połowy IV w.

Nie zachowała się kopuła główna, także dekorowana mozaikami, ale zachowały się dekoracje obejścia oraz dwóch absyd.

Obejścia: dekoracje neutralne, ptaki, rośliny; za późnoantyczną tradycją rzymską, zbiory winorośli, wici roślinne, putta zbierające winogrona; ugniatanie winogron przez putta ubrane, z trzech rynien wylewa się sok do kadzi; świat roślin i zwierząt ukazany w dość udany sposób, putta zaś ukazane dość lalkowato

Absydy: 1. traditio legis (przekazanie prawa)- Chrystus bez brody stojący na wzgórzu, z którego wypływają 4 rzeki rajskie, Piotr i Paweł, cztery baranki; dwie niewielkie budowle i dwie palmy zamykające kompozycję, ornament; 2. przekazanie kluczy- wiele rekonstrukcji i niejednoznaczna ikonografia- przekazanie kluczy św. Piotrowi albo scena przekazania prawa Mojżeszowi przez Chrystusa, w tle palmy jako dekoracja; Chrystus siedzi na globie?

W bezpośredniej bliskości pojawiają się dwa różne przedstawienia Chrystusa- jeden młodzieńczy („helleński”), a na drugiej kompozycji brodaty Chrystus („semicki”). Dodatkowo w przekazaniu kluczy prototyp Chrystusa Pantocratora- purpurowa szata (barwa cesarza), zwój oparty o kolano, glob

Do VII w. symultaniczne funkcjonowanie obrazu Chrystusa semickiego i helleńskiego.

Polimorfizm wczesnochrześcijański: Chrystus zmieniał swoją postać przechodząc przez wszystkie piętra nieba, aby nie zostać rozpoznanym.

Santa Pudenziana, Rzym, początek V w., 402-417?

Mozaika absydowa, silnie rekonstruowana

Wyobrażenie Chrystusa Pantocratora, siedzącego na tronie, trzymającego rozwinięty zwój lub księgę, z dwóch stron w dolnej strefie apostołowie, najbliżej Chrystusa św. Paweł oraz św. Piotr (jaśniejsze włosy), dwie niewiasty trzymające w dłoniach wieńce na głowy Piotra i Pawła (personifikacje kościoła pogan i kościoła żydów- wątek wczesnochrześcijański: kościół wyrósł na fundamencie pogan nawracanych przez św. Pawła oraz na tradycji żydowskiej- Piotr apostołem żydów); w tle mur, zabudowa miasta- Jerozolima?- zatem wyobrażenie Nowej Jerozolimy; powyżej krzyż triumfalny z rozszerzanymi ramionami, przedstawiony jako dekorowany kamieniami szlachetnymi; przedstawienia zwierząt apokaliptycznych na drugim planie u góry- silnie zmienione przy rekonstrukcjach- wyobrażenie liturgii sprawowanej wewnątrz kościoła

Santa Sabina

Przedstawienia kobiet z wieńcami- określone jako kościół pogan i kościół żydów

Sposoby rekonstrukcji

San Paolo fuori le Mura

Mozaika z przedstawieniem popiersia Chrystusa z krzyżem na ramieniu, apokaliptyczne stworzenia, 40 starców apokalipsy- w IV w. Apokalipsa bardzo popularna

Lateran, rekonstrukcja Buddensiega

Mozaika absydowa dopiero po połowie V w. z inicjatywy papieża Leona Wielkiego

W części centralnej tron z krzyżem i księgą ewangelii, Piotr, Paweł i 4 apostołów, zwierzęta apokaliptyczne, w dolnej kondygnacji w środku baranek na wzgórzu i procesja baranków z symbolicznych bram

Lub

Krzyż na środku absydy, po bokach apostołowie, nad tym popiersie Chrystusa



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
005 Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej, wykład, 11 09
013 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD,# 02 10
019 HISTORIA SZTUKI WCZSNOCHRZŚCIJAŃŚKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 4 05 10
015 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 03 10
021 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, 05 10
023 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 1 06 10
018 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, wykład,' 04 10
002 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ WYKŁAD II' 10 2009
011 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYŃSKIEJ, wykłąd, 01 10
009 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃSKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 12 09
004 Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej, wyklad, 11 09
020 HISTORIA SZTUKI WCZESNOCHRZEŚCIJAŃŚKIEJ I BIZANTYJSKIEJ, WYKŁAD, 05 10

więcej podobnych podstron