Historia sztuki wczesnochrześcijańskiej i bizantyjskiej
Bibliografia: H. Chadwick- Wczesne Chrześcijaństwo
M. Simon- Cywilizacja wczesnochrześcijańska
P. Chuvin- Ostatni Poganie
-Szymborska- Sztuka wczesnochrześcijańska
Kult męczenników: Peter Brown, Kult świętych we wczesnym chrześcijaństwie
Sztuka bizantyjska
Bardzo chętnie i z szacunkiem nawiązywała do tradycji antycznej.
System kształcenia młodzieży przez cały okres istnienia Bizancjum nie zmienił się, młodzież uczyła się greckiego, czytając choćby Homera.
Historia Bizancjum
30. I w. n. e.: Palestyna, powstawanie pierwszych gmin chrześcijańskich
Do 313: czas istnienia gmin chrześcijańskich na terenie cesarstwa rzymskiego jako organizacji nieoficjalnych, nie zachowało się zbyt wiele zabytków chrześcijańskich z tego okresu; istnieje też pogląd, że sztuka wczesnochrześcijańska w ogóle nie istniała.
313 Konstantyn I Wielki- edykt mediolański- równouprawnienie chrześcijaństwa
325 pierwszy sobór powszechny w Nicei
330 Konstantyn Wielki rozpoczyna budowę Konstantynopola (idea nowego Rzymu i pierwszego miasta chrześcijańskiego)
730 ikonoklazm
787 II sobór w Nicei (drugi sobór powszechny), uznanie ikonoklazmu za herezję (cesarz: Konstantyn VI i jego matka Irena), uznany za ostatni sobór, który podsumował tradycje i wierzenia Kościoła, po którym chrześcijaństwo jest już sprecyzowania i nie do poprawiania
843 powrót kultu ikon, tryumfalny powrót ikon do Konstantynopola, tzw. tryumf ortodoksów (po dziś dzień w pierwszą niedzielę Wielkiego Postu obchodzona jest Niedziela Prawosławna, w czasie której odczytuje się listę heretyków)
Od tego roku znaczny wzrost kultu ikon
Panowanie dynastii macedońskiej- tzw. renesans macedoński (powrót do tradycji antycznej; ale Bizancjum nie przestało wcale kultywować tej tradycji) 2. poł. IX w.- X w.
Od tego momentu dużo więcej zachowanych zabytków.
1204 IV krucjata- przybycie rycerzy zachodnich do Konstantynopola, opanowanie i zrabowanie go, panowanie do 1261r., cesarz Michał Paleolog wrócił w wygnał łacinników (Paleologowie byli ostatnią dynastią bizantyjską)
1204-1261 okres najintensywniejszego podziału pomiędzy wschodem a zachodem
Okres późny- permanentny kryzys ekonomiczny oraz ciągłych najazdów otomańskich, powstawania mniejszych kościołów i założeń malarskich, ale za to o wysokiej jakości artystycznej
1438-39 sobór w Ferrarze i we Florencji- zjednoczenie Kościoła wschodniego i zachodniego w zamian za pomoc militarną ze strony zachodu (Jan VIII Paleolog), ale nie zostało to wprowadzone w życie przez sprzeciw ludu Konstantynopola
„lepszy turban sułtana niż kapelusz kardynała”
1453 zdobycie Konstantynopola przez Turków, upadek cesarstwa bizantyjskiego; koniec imperialnej sztuki bizantyjskiej
Sztuka konfesyjna przetrwała.
Podział sztuki bizantyjskiej:
Okres wczesny- od 324/330 do 843
Czas kształtowania się kanonów stosowanych w całej późniejszej sztuce bizantyjskiej, okres panowania Justyniana Wielkiego (budowa świątyni Mądrości Bożej w Konstantynopolu), rozwinięcie się silnego kultu ikon, ikonoklazm
Okres środkowy- do 1204
Okres późny- do 1453
Sztuka postbizantyjska- po 1453
Żydzi
Od 63 r. p.n.e.- Palestyna częścią Cesarstwa Rzymskiego
Tworzenie diaspor (rozproszenie)
Najważniejsze ośrodki żydowskie- Jerozolima, Aleksandria (już w III w. p.n.e. była tam duża diaspora żydowska)
III/II w. p.n.e. przetłumaczenie na grekę Tory- Septuaginta („księga przetłumaczona przez siedemdziesięciu świętych mężów”)- dowód znacznej zmiany w środowisku żydowskim, bo religia żydowska ma bardzo konserwatywny stosunek do języka- hebrajski językiem świątym (przetłumaczenie ze względu na to, że Żydzi coraz słabiej mówili po hebrajsku, a więcej po grecku)
Septuaginta wersją ST wszystkich kościołów wschodnich także ludów słowiańskich po chrzcie z Konstantynopola (tłumaczenia z Septuaginty)
Różnice w tłumaczeniu; np. w Genesis- stworzenie świata, kiedy Bóg po stworzeniu wyrażał pogląd o swoim dziele: w łac. Bonum, w gr. Kalon, potem w staro-cerkiewno-słowiańskim: dobro, co nie miało tego samego znaczenia co po polsku, a takie jak w grece (kalon jako celowość boskiego stworzenia)
70 r. p.n.e.- zburzenie świątyni jerozolimskiej
135- wydalenie Żydów z Palestyny
Najstarsza synagoga- Kafarnaum, IV w.
Wg przekazów- Aleksandria III w.- ale nie ma dowodów archeologicznych
Esseńczycy- zachodnie wybrzeża Morza Martwego (nazywani protochrześcijanami), odrzucali ofiary i kult świątyni jerozolimskiej, mieszkali w „klasztorach” na skałach, mieli przywódcę „Nauczyciela Sprawiedliwości”
Trzy grupy wczesnochrześcijańskie:
Jakub Apostoł, biskup Jerozolimy (nazywany także bratem Chrystusa), pierwszy chrześcijański Kościół, oparty o przekazy ustne, mocno narodowy, nadal wierzenie w Chrystusa jako wyzwoliciela Żydów; szybko odsunięty od wpływów;
Paweł z Tarsu (cylicyjski Żyd), określany jako główny intelektualny założyciel chrześcijaństwa, to on nadał religii bardzo uniwersalny charakter;
Maria Magdalena, w tradycji wschodniej wyraźnie przestawiana jako należąca do apostołów, „równa apostołom”, za nią duża grupa wyznawców
Podział na chrześcijan helleńskich i chrześcijan żydowskich.
Ok. 160 r. n.e.- Dialog z żydem Tryfonem, napisany przez męczennika Justyna
Związki chrześcijańsko-pogańskie
Kult Izydy (i jej synka Chorusa)- kult maryjny
Kult Artemidy (Efez)- kult maryjny (Efez najważniejszym ośrodkiem kultu Maryi)
Maria Lactans (Maria karmiąca)- Izyda karmiąca Chousa- element ikonograficzny powstały w Egipcie
Mitra (perski bóg światła, jego kult był ascetyczny i elitarny, spożywanie wspólnych rytualnych posiłków, wiara w pośmiertną drogę duszy)
Marino, Italia- mitranium, miejsce kultu Mitry
I/II w. n.e.- złoty wiek gnostycyzmu, „radykalna hellenizacja chrześcijaństwa”
Celem gnostycyzmu jest poznanie (gnoza, gr. gnosis).
Połączenie platonizmu, zhellenizowanego judaizmu i chrześcijaństwa.
Wyjątkowa wiedza ponad prostą wiarą ludu i kościoła.
Przeciwstawienie świata materialnego rzeczywistości transcendentnej i niepoznawalnej. Świat dziełem szatana.
Chrześcijaństwo a Rzym
177 r. Celsus- „Słowo Prawdy”- przedstawienie rzymskiego poglądu na chrześcijan; m.in. kanibalizm- ciało i krew Chrystusa
64 r.- pożar Rzymu i oskarżenie chrześcijan
Aż do III w. prześladowania chrześcijan było sporadyczne
Decjusz- pogromy chrześcijan w czasie najazdów barbarzyńskich- wszyscy mieszkańcy mieli złożyć ofiary, by pomóc w obronie Imperium
Pocz. IV w.- złożone ustawodawstwo przeciw chrześcijaństwu
303 r.- edykt Dioklecjana nakazujący zniszczenie miejsc zgromadzeń chrześcijan, zabranie ksiąg i naczyń liturgicznych
304 r.- drugi edykt Dioklecjana- dot. Wschodu, nakaz uwięzienia kleru chrześcijańskiego oraz obowiązek dla wszystkich obywateli do złożenia ofiar
Okres największych pogromów i najwięcej męczeństw.
306 r.- abdykacja Dioklecjana, Konstantyn cesarzem
313 r. edykt mediolański
Konstantyn czcił boga słońca niezwyciężonego, ochrzcił się tuż przed śmiercią.
Mozaika „Słońce niezwyciężone” (sole invictus) z IV w. w nekropolii w Rzymie pod kat. Św. Piotra
25 grudnia- święto sole invictus, powrotu słońca- Boże Narodzenie
Konstantyn Wielki:
Finansowanie nowych wydań Biblii i ksiąg kościelnych
(z matką, Heleną) fundacje w Palestynie, w miejscach świętych dla chrześcijan- rozpoczęcie architektury chrześcijańskiej
Fundacje budowli memorialnych w Rzymie
wspomaganie finansowe działalności dobroczynnej Kościoła
319- Wystąpienie Ariusza- Chrystus nie jest równy Bogu Ojcu, a powstał w akcie stworzenia
325- pierwszy sobór nicejski; mityczny uczestnik- święty Mikołaj, potępienie herezji ariańskiej; uznanie równości osób Trójcy Świętej i tego, że Chrystus jest współistotny Ojcu
Legenda: Św. Mikołaj nie mógł wytrzymać bluźnierstwa Ariusza i spoliczkował go, za co został wtrącony do lochu. Konstantyn miał sen, w którym zobaczył słuszność św. Mikołaja, a ten doznał objawienia Matki Boskiej w lochu.
Arianizm
Goci z zachodu przyjęli chrzest od Gulfila, w wersji ariańskiej (o czym być może nie wiedział). Goci zostali arianami. Duża część zachodniej części cesarstwa została zajęta przez Gotów.
Konstans, Konstancjusz- synowie Konstantyna
331-366- wydawanie kolejnych aktów prawnych zakazujących pogaństwa, przede wszystkim ofiar
381, Teodozjusz Wielki- zakaz składania ofiar i odwiedzania świątyń
392- edykt zakazujący krwawych ofiar i ofiar z kadzidła, tego typu czyny miały być zbrodnią majestatu
435 Teodozjusz II- nakaz zniszczenia świątyń pogańskich
Powrót do pogaństwa- Julian Apostata (Odstępca)
Kult świętych- połączenie tradycji chrześcijańskiej i pogańskiej (?)
Kult Asklepiosa- św. Pantaleimon, św. Kosma, św. Damian, św. Tekla (lekarze bez wynagrodzenia)
Św. Seriusz i św. Bakchus- męczennicy
40 męczenników z Sebasty (oprawca- Licyniusz, praktycznie za panowania Konstantyna Wielkiego)
Św. Anastazja (za Dioklecjana) (gr. Anastasis- zmartwychwstanie, personifikacja Wielkiej Niedzieli), w przedstawieniach- olej, symbol oleju niewiast idących namaścić Chrystusa
Św. Parsewia (gr. parskeve- piątek, symbol Wielkiego Piątku)
Polikarp ze Smyrny- jeden z pierwszych męczenników, opis Euzebiusza z Cezarei (pachnące zwłoki)
Już w poł. II w. (prawdopodobnie)- próby zbliżenia się żyjących ze zwłokami świętych np. ocieranie się, dotykanie, całowanie itd.; potem, gdy ciała były składane do sarkofagów, wierni mogli przybywać do miejsca pochówku i także zbliżać się w ten sposób
Groby zawsze poza miastem
Cmentarze rzymskie: Via Apia
IV, V, VI w.- relikwie pojawiają się wewnątrz miasta, w świątyniach
Na początku w całości, później rozczłonkowywanie ciał.
Katakumby Kaliksta (prawdopodobnie najstarsze katakumby rzymskie) 185-205
Loculus- niewielka wydrążona w ścianie korytarza nisza, służąca do składania trumny drewnianej, zamurowywana
Arcosolium- nisza z dwoma loculi
Cubiculum- komora grobowa
Refrigerium- obrzęd (tradycja jeszcze pogańska), polegający na rytualnej uczcie ze wspomnieniem zmarłego, takie i tylko takie obrzędy chrześcijańskie były odprawiane w katakumbach, a nie liturgia
Bazyliki memorialne- poza miastem, budowle naziemne z grobami, służąca do kultu świętych; w pobliżu katakumb, także z miejscem dla innych zmarłych
Kościół św. Agnieszki (pn), św. Wawrzyńca (wsch), św. Piorta i Marcela (wsch), św. Pawła (pd), św. Sebastiana (pd)
Mauzoleum Heleny, mauzoleum Konstantyny- w pobliżu bazylik memorialnych
Na Zatybrzu (zach)- miejsce męki św. Piotra- bazylika św. Piotra, bud. IV w.
Ok. 600 roku- krypta (baldachim nad memorium z II w.)
Przebudowy: XII w., XVI-XVII w.- przebudowy
Tropaion św. Piotra- miejsce pochówku św. Piotra, okres powstania sporny
Triklia św. Piotra i Pawła
Szczątki św. Piotra nie zostały odnalezione.
W bazylice św. Piotra była czczona jego pamięć.
Po 313r. - sztuka kościoła triumfującego
Bazylika św. Piotra
324 r.- fundacja, czasy Konstantyna
354-366 r.- wznoszenie bazyliki, wzniesionej na pogańskiej nekropolii, mitycznym miejscu pochówku św. Piotra
Bazylika konstantyńska: ok. 65x84m plus atrium o boku ok. 90m, pięć naw
Po raz pierwszy w takiej ilości użyte spolia- szczególnie kolumny i kapitele (wszystkie)
Nowość- transept
354-366 r. wzniesienie cyborium- konfesji upamiętniającej św. Piotra
Absyda- najprawdopodobniej mozaika przedstawiająca Chrystusa podającego św. Piotrowi zwoje z prawem
359 r.- pochówek Juliusa Bassusa (rzymskiego notabla), pochówek wiernych w bazylice był popularną praktyką
Dwie kaplice grobowe po stronie południowej (św. Honoriusza i rodziny Angi)
Refrigerium- uczta upamiętniająca zmarłego
Bazylika św. Pawła przy via Ostenses, san Paolo fuori le Mura
Lokacja w miejscu, gdzie już prawdopodobnie w połowie II w. znajdował się propaion św. Pawła
Propaion- nawa główna z dwiema nawami bocznymi oraz atrium niemal tak duże jak sam kościół , do dziś zachował się jedynie fragment absydy
386 r.- konsekracja bazyliki Trzech Cesarzy- na miejscu fouri le Mura
Dużo większa, w celu uświetnienia grobu świętego
Pięć naw, transept, podobna do św. Piotra w lokacji absyda. Nie zachowała się, dzisiejszy wygląd to rekonstrukcja.
Eksedra- gr. Półokrągła nisza, w tradycji greckiej sufiks określeń stylów
Bazylika eksedralna- zakończona zazwyczaj po stronie zachodniej półkolistym obejściem, bez transeptu
Fundacje cesarskie od Konstantyna wokół murów miejskich, dla uczczenia miejscowych męczenników. Za murami, bo miały funkcję cmentarną i na miejscu grobów męczenników.
Szerokie absydy i jednolite obejścia łączące nawy boczne.
Nawa główna znacznie szersza od naw bocznych i kryta otwartą więźbą dachową.
Mur warstwowy- warstwa cegły- warstwa tufu wulkanicznego
Bazylika Apostołów Piotra i Pawła przy via Appia
Wzniesiona być może jeszcze przed edyktem mediolańskim lub w podobnym czasie (312)
Pierwsza monumentalna budowla chrześcijańska w Rzymie, sama stała się prototypem świątyni.
Plan cyrku rzymskiego- kształt i ukośna fasada
W połowie III w. istniała tam triklia apostołów
Po budowie bazyliki św. Piotra i bazyliki św. Pawła, czyli pod wezwaniami indywidualnymi, patronem bazyliki Piotra i Pawła stał się św. Sebastian
Bazylika Piotra i Marcelina pryz via Laticana
W sąsiedztwie budowle memorialne- w tym mauzoleum Heleny, matki Konstantyna
Orientowane na zachód- strona śmiercią
Mauzoleum Heleny; 2. dziesięciolecie IV w.- kształt wiązany z rotundą Grobu Pańskiego wzniesioną w Jerozolimie przez Konstantyna Wielkiego
Santa Constanza, mauzoleum Konstantyny (350)- córki Konstantyna Wielkiego; Rzym
Podobna bryła do mauzoleum Heleny
Bazylika św. Agnieszki
Kształt bazyliki cyrkowej, przy via Nomentana, ufundowana 337-351 przez Konstantynę
Dedykowana św. Agnieszce i Chrystusowi, zatem funkcja bazyliki cmentarnej została rozbita, bo być może była tam sprawowana także liturgia.
Mur południowy- przylegające mauzoleum, gdzie złożono Konstantynę i jej siostrę, córkę Konstantyna, Heleny
Mauzoleum powtórzeniem bryły mauzoleum Anastasis (Grobu Pańskiego/ Zmartwychwastania) w Jerozolimie
Plan koła z obejściem¸ część centralną od obejścia oddziela 12 kolumn, połączonych architrawem, na tym wsparty tambur z oknami, a na nim kopuła.
Dekoracja kopuły nie zachowała się; malowidła XVIII w., wzorowane na tych zniszczonych; zachowały się mozaiki z obejścia, a także mozaiki w konchach niewielkich absyd wokół obejścia.
Zachowała się do dziś.
Bazylika św. Wawrzyńca, dzisiejszy san Lorenzo
Ulokowany na cmentarzu tetrario
Brak absydy z obejściem, złamana bryła.
Wzniesiona po fundacji bazyliki św. Agnieszki, ukończenie za bpa Damazego 60.-80. IV w.
San Giovanni in Laterano, Konstantiniana
Fundacja Konstantyna, zamiar zbudowania złożonego kompleksu- bazyliki, baptysterium i domu biskupa przy absydzie bazyliki. Obecny kształt jest inny niż ten Konstantyna.
Wzniesienie po 313 r., zakończenie zapewne po 325 r.
W pobliżu pałacu Fausty, żony Konstantyna, na miejscu dawnych rzymskich koszar.
Bardzo duże rozmiary jak na te czasy.
Pięcionawowa, okrągła absyda oraz prostokątne kaplice w części po stronie prezbiterium w nawach skrajnych.
Nowość- oddzielne baptysterium, potem zmienione w baroku; budowla centralna na planie oktogonu (prawdopodobnie tak jak w czasach konstantyńskich)
Ideowe ukazanie jedności władzy cesarskiej i duchownej.
Chrzest: śmierć poganina, a narodziny chrześcijanina- stąd bryły baptysteriów nawiązaniem zarówno do budowli w Betlejem, jak i do rotundy Anastasis
Dura Europos
Hammath, synagoga, ok. 300 r.
Obraz Heliosa na kwadrydze otoczonego znakami zodiaku
Napisy w języku hebrajskim odnoszące się do poszczególnych przedstawień.
Styl rzymski- karnacja, róż na policzkach Heliosa, ¾ w przedstawieniu twarzy, kontrapost postaci wagi.
Beth Alfa, synagoga, VI w.
Przedstawienie Heliosa na kwadrydze otoczonego zodiakami, opisane po hebrajsku.
Przedstawienie linearne.
Malarstwo ścienne w katakumbach
Katakumby Radanini, Rzym
Katakumby przy willa Torlonia, Rzym
Menory, kapliczki- elementy żydowskie
Sarkofag - siedmioramienny świecznik, putta (ubrane i rozebrane), sceny zabawy- elementy rzymskie, choć sarkofag żydowski
Wczesne chrześcijaństwo- przejęcie niechęci do sztuki z tradycji żydowskiej
II, III w.- zawsze wypowiedzi negatywne względem sztuki przedstawieniowej jako pogańskiej
Didaskalia Syryjskie- zakaz przyjmowanie darów od malarzy i rzeźbiarzy bożków pogańskich, jasnowidzów, nieuczciwych celników itd. Przez gminy chrześcijańskie
Konstytucje Apostolskie- nakaz wykluczenia z kościoła prostytutek, właścicieli domów publicznych jak i malarzy i rzeźbiarzy produkujących bożków
Euzebiusz z Cesarei, Klemens Aleksandryjski, Cyprian itd.- odrzucenie wizerunków, bo wynikłoby to z kontynuacji kultu pogańskiego
Tulian, traktat o bałwochwalstwie- opis artystów jako zesłanych przez diabła, protestuje nawet przeciw przedstawieniom Dobrego Pasterza
Orygenes (uznany później za heretyka)- przeciwstawienie wizerunków na przykładzie tradycji i państwa żydowskiego jako idealnego w tej kwestii
Największa niechęć wobec rzeźby pełnoplastycznej (w Antyku to one pełniły funkcję kultową)
Cały czas pojawiają się wzmianki o wizerunkach:
Euzebiusz z Cezarei- na pocz. IV w. w Cezarei Filipowej znajdował się posąg Jezusa uzdrawiającego kobietę cierpiącej na krwotok, a także malowidła przedstawiające Chrystusa i Apostołów; potępienie kultu, jakim otaczali posąg uczniowie Szymona Maga
Posąg Chrystusa- prawdopodobnie pierwotnie posąg Asklepiosa
Ireneusz o gnostykach- posiadają obrazy malowane i z innych materiałów, twierdzą, że to wizerunki wykonane przez Piłata z okresu, kiedy Chrystus przebywał z ludźmi, ustawiają je z wizerunkami Pitagorasa i Arystotelesa; o Aleksandrze Sewerze- posiada wizerunki Aleksandra Wielkiego, Orfeusza, Chrystusa
IV w.- rozpowszechnienie wizerunków; wskazówki kościoła nadal negatywne
Synod w Elwirze, Hiszpania, 306 r.- normatywny zakaz umieszczania malowideł kultowych w kościołach
IV w.- nasilenie z drugiej strony pozytywnego stanowiska wobec wizerunków
Względem wizerunków już istniejących:
Bazyli Wielki- malarze, wykonując wizerunki, oddają zasługi świętym, bo dopełniają kompletnego wizerunku Pana Zastępów wobec Pisma
Grzegorz z Nyssy- do wyobrażenia św. Teodora- malarz ikony przedstawia scenę ze znawstwem i mistrzowskim użyciem materiałów w sposób tak jasny jak księga
Kontemplacja poprzez wzrok jest sposobem, przez który może dokonać się poznanie (Platon i neoplatonicy piszą o kontemplacji jako o jedynej postawie umożliwiającej poznanie świata).
Malarstwo wczesnochrześcijańskie
Dura Europos, Domus Ecclesiae, malowidła 1. połowa III w.
Baptysterium
Dwa elementy wystroju:
łuk nad basenem chrzcielnym- Chrystus Dobry Pasterz oraz Adam i Ewa (malutkie przedstawienia)
Przedstawienie Dobrego Pasterza- bardzo popularne w sztuce późnego antyku, utożsamiane z Chrystusem, ale w pierwszym znaczeniu wyobrażenie cnoty humanista (tradycja sztuki późnorzymskiej i pogańskiej- jedno z grupy pierwszych przedstawień pogańskich na nowo zinterpretowanych przez chrześcijaństwo; Psalm 22 i Ewangelia Jana, gdzie Chrystus sam o sobie mówi jako o pasterzu)
Baldachim łuku oraz cały sufit zdobiony stylizowanymi gwiazdami na ciemnoniebieskim tle
Malowidła na ścianie- na górze cuda Chrystusa- uzdrowienie paralityka i Piotr chodzący po wodzie; w części dolnej trzy niewiasty ze świecami idące do grobu bądź innego pomieszczenia, gdzie znajduje się gwiazda- interpretacje: jedno z najwcześniejszych przedstawień poranku zmartwychwstania lub procesja, która co roku organizowana była z Betlejem do Jerozolimy w święto epifanii (objawienie boskości), czyli chrztu Jezusa, pierwotnie kościół jerozolimski wspominał tego dnia (7.01) narodziny Chrystusa
Do XVI w. sztuka unikała przedstawienia Chrystusa zmartwychwstałego, a ukazywała Zmartwychwstanie za pomocą niewiast idących do grobu
III-IV w.- brak stylu
Katakumby
Arocosolium E, III w. n.e.
Katakumby rzymskie, pogańskie
Wykonawcy malowideł i rzeźb niekoniecznie byli powiązani z gminą chrześcijańską, nieraz byli poganami, ale wykonywali dzieła na zamówienie.
Często dopracowywane na użytek konfesyjny.
Dekoracje ryte
Symbol ryby: gr. Ichthys- Iesous Christom Theou Yios Soter
Dwie ryby złapane na jednym haczyku- symbol chrześcijan złowionych, nawróconych
Przedstawienia Chrystusa Dobrego Pasterza
Cnota humanista- pobożności
Katakumby Domitylli, krypta Lucyny, III w.
Chrystus Dobry Pasterz (zawsze jedna owca na plecach Jezusa- Chrystus bierze na siebie ciężar grzesznej duszy ludzkiej)
Orfeusz-Chrystus (podwójna interpretacja; późnoantyczny realizm oraz znaczne zainteresowanie pejzażem i roślinnością, które później zanikło)
Katakumby Kaliksta
Chrystus Dobry Pasterz- bardziej antyczne przedstawienie- wyraźny kontrapost i krótka rzymska tunika
Katakumby Pryscylii
Dobry Pasterz- na ramionach koziołek, a nie owca
Kościół podwójny w Akwilei, mozaika
Przedstawienia ornamentalne oraz figuralne
Dobry Pasterz z lutnią w ręku (raczej Orfeusz-Chrystus? Jezus tak jak Orfeusz muzyką obłaskawiał zwierzęta, Słowem obłaskawia ludzi.)
III-IV w.- popularne figurki Dobrego Pasterza, prawdopodobnie używane do obrzędów pogrzebowych
V-VI w.- grecka rzeźba Orfeusza-Chrystusa
Przedstawienia uczty
Komora grobowa w rejonie Lucyny, Katakumby Kaliksta
Przedstawienie Daniela- przekonanie uniwersalnego człowieka, że uwierzywszy w Chrystusa ma szansę na zbawienie, podobnie jak Daniel został wybawiony z jaskini lwów; lew jako symboliczne przedstawienie śmierci, przed którą człowiek staje kompletnie nagi i bezradny (Daniel się modli- wskazówka)
Cubiculum sakramentów, katakumby Kaliksta
Obrazy przedstawiające uczty- prawdopodobnie refrigerium
Zestaw przedstawień odnoszących się do cudów Chrystusa oraz wydarzeń z jego życia, interpretowane w odniesieniu do sakramentów (późna interpretacja), np. obraz chrztu Chrystusa, wieczerza- Eucharystia (ale przecież to nie Ostatnia Wieczerza, raczej refrigerium- 7 osób leżących, jak w tradycji rzymskiej)
Zestawienie ryby z koszykiem z chlebami
Kaplica Grecka, Katakumby Pryscylii
Przedstawienie uczty- swobodne pozy postaci oraz wspólne biesiadowanie kobiet i mężczyzn- refrigerium? Bankiet eucharystyczny chrześcijan?
Katakumby Piotra i Marcelina
Bankiet eucharystyczny- mężczyźni, kobiety i dzieci, napis objaśniający obrzęd jako bankiet eucharystyczny, swobodne pozy, toast
Przedstawienie opowieści o Jonaszu
Cztery główne sceny- Jonasz wyrzucany z okrętu przez towarzyszy; Jonasz połykany przez potwora morskiego, Jonasz wypluwany przez potwora; Jonasz odpoczywający pod drzewem; czasem też Jonasz modlący się w dziękczynieniu
Interpretacja jako los człowieka, który wpada w więzy śmierci, ale czeka na zbawienie o odpoczynek w raju. Ewentualnie historia odnosząca się do Chrystusa, ale to mało prawdopodobne.
Katakumby przy Via Latina, lata 20. IV w.
Trzy sceny z życia Jonasza oraz przedstawienie Adama i Ewy
Katakumby Kaliksta, kaplica sakramentów, Hipogeum Aurelii, Katakumby Piotra i Marcelina
Malowidło Jonasza wyrzucanego ze statku
Oranci
Mężczyzna stojący z rozłożonymi rękoma i modlący się
Cnota pietas
Często w tradycji późnoantycznej, pogańskiej
Katakumby Giordani
Katakumby Pryscylii, Cubiculum Velato (raczej oratorka)
Przedstawienie kobiety trzymającej dziecko- macierzyństwo (prototyp Marii)
Przedstawienie starca nauczającego dwie kobiety- przyswajanie mądrości
Interpretacja: zmarła kobieta była młoda, była matką, być może tuż po porodzie, przedstawienie oratorki to jej wizerunek
Coemeerim Maius (cmentarz większy, Rzym)
IV w., przedstawienie matki z rozłożonymi rękoma, z dzieckiem na łonie
Katakumby Comodylli, Cubiculum Leonis
Jedno z najdawniejszych przedstawień Chrystusa, którego twarz otacza długa broda (oblicze semickie), alfa i omega- znaczenie apokaliptyczne; wizerunek umieszczony na sklepieniu kaplicy (jedno z najdawniejszych takich umieszczeń)
Katakumby Piotra i Marcelina
Chrystus otoczony przez apostołów, Jezus w „typie semickim” (od V/VI w.)
Typy przedstawień funkcjonowały symultanicznie- zarówno Jezusa jako antycznego młodzieńca jak i w typie semickim z długą ciemną brodą.
Polimorfizm- przekonanie, że ciało Jezusa jest jego ziemską powłoką (Phisiologus- traktat; „Chrystus jest podobny do lwa, bo ukrywa w ciele swoją boskość, jak lew chowa się przed myśliwymi, zacierając swoje ślady”), Jezus wobec aniołów ma postać anioła, na tronie- boską, na ziemi- ludzką.
Rzeźba sarkofagowa
Sarkofagi:
- związane z rodziną cesarską
Sarkofag Heleny (matka Konstantyna Wielkiego) z mauzoleum przy via Labicana w Rzymie, ok. 325
Porfir, nieustalone miejsce wykonania- Egipt lub Rzym
Wyobrażenia jeźdźców rzymskich, pod których końmi przedstawieni zostali pokonani barbarzyńcy. Brak elementów konfesyjnych.
Sarkofag Konstantyny, ok.350 r.
Porfir, nieustalone miejsce wykonania- tak jak Heleny
Sceny z puttami produkującymi wino oraz zwierzęta (jeden podobny do baranka)
- sarkofagi z mecenatu prywatnego
IV-V w., warsztaty rzymskie produkujące sarkofagi nie na zamówienie, a z góry, o neutralnym zdobieniu, uzupełniane o zdobienia zgodne z wyznaniem kupującego
Mieszane elementy wielu wyznań- pogańskich, chrześcijańskich, żydowskich
Sarkofag z La Gayolle, 1. połowa III w.
Ryba, mężczyzna z atrybutami filozofa- scena nauczania, orantka, pasterz, popiersie Heliosa
Sarkofag jako dzieło neutralne
Sarkofag z Via Salaria, początek III w.- pierwszy znany chrześcijański sarkofag
W środku- Dobry Pasterz z barankiem na ramionach w otoczeniu owiec, postać orantki, scena nauczania z mędrcem (zwój rozwinięty- przedstawienie życia) i dwoma uczniami oraz kobieta siedząca po przeciwnej stronie (zwój zwinięty-przedstawienie zmarłego)
Pełnoplastyczne przedstawienie postaci ludzkich i zwierzęcych, charakterystyczne dla tradycji rzymskiej
Sarkofag z La Gayolle i Z Via Salaria- typ lenos (w kształcie wanny, lenos- wanna do wytłaczania wina)
Sarkofag z Santa Maria Antiqua, ok. 240 r.- pierwszy znany zdecydowanie chrześcijański sarkofag?
Nie pojawiają się przedstawienia pogańskie
Orantka, filozof czytający z rozwiniętego zwoju, Dobry Pasterz, sceny z historii Jonasza- scena wypluwania przez potwora i odpoczynku pod drzewem, scena chrztu (Chrystusa w Joradnie?)
Jonasz całkowicie nagi; wyobrażenie postaci Neptuna- wyobrażenie potęgi morskiej
III w.- elementy pogańskie jak personifikacje lub przedstawienia bóstw w roli personifikacji, traktowane symbolicznie, a nie bezpośrednio przedstawienia istot mitologii pogańskiej
Chrzest- śmierć i odrodzenie się do nowego życia
Śmierć- odejście i odrodzenie do nowego życia
Jonasz w brzuchu potwora- symbol śmierci; odpoczywający- w raju
Tzw. Sarkofag Jonasza, koniec III w.
Bardzo rozbudowana dekoracja ścian
Dobry Pasterz przed owczarnią, kilka cykli ikonograficznych: opowieść o Jonaszu (największa część), cykl św. Piotra (przedstawienie wydobywającego wodę ze skały- przekształcenie wyobrażenia Mojżesza; kontrast ze sceną wyrzeczenia się Chrystusa oraz pojmania Piotra- obrazowanie drogi), cykl o wskrzeszeniu Łazarza (symbol triumfu Chrystusa nad śmiercią oraz nadziei zmartwychwstania), sceny bukoliczne, wątki pogańskie (personifikacje słońca, księżyca i wiatru)
Dominanta kompozycyjna- zwoje ciała potwora- idea pokazania, że mimo straszliwości śmierci, nie jest ona w stanie dosięgnąć chrześcijanina
Sarkofagi o konstrukcji architekticznej
Sarkofag dogmatyczny, 2. ćwierć IV w., po soborze nicejskim w 325 r. po sformułowaniu credo (według niektórych badaczy)
Przedstawienia dwóch osób w medalionie, ale niedokończone- czyli być może był zrobiony na skład i nie sprzedał się
Dolna kondygnacja sarkofagu:
Daniel pomiędzy lwami- postać naga w kontrapoście
Sceny z życia św. Piotra- rozmowa z Chrystusem i trzykrotne wyznanie miłości, powierzenie pieczy nad kościołem, zaparcie się Piotra
Obrazy łaski-wcielenia- pokłon magów (króli), Maria tronująca z Chrystusem na kolanach, z tyłu Józef, młodzi magowie w czapkach frygijskich (tak przedstawiani magowie ze wschodu jeszcze długo)
Iluminatio poprzez uzdrowienie niewidomego chłopca (antyteza światła- trzej magowie i ciemności- ślepoty; obraz zobaczenia naprawdę- uzyskania prawdziwej wiary)
Górna kondygnacja:
Przedstawienie Boga Ojca (?) w otoczeniu dwóch postaci, u jego stóp leżący Adam, z którego ciała została utworzona Ewa; Anioł pomiędzy Adamem i Ewą, drzewo łaski (także symbol drogi człowieka przez ciemności- korespondencja z przedstawieniem magów- łaski powrotu do światła przez wcielenie Syna)
Sceny eucharystyczne i łaski boskiej- wyobrażenie cudu w Kanie, rozmnożenia chleba (chleb i wino; kościół jako ziemska instytucja; odniesienie do opowieści o św. Piotrze)
Sarkofag Juliusza Bassusa, 359 r.
Dwie kondygnacje podzielone na kwatery za pomocą arkad, w których przedstawienia figuralne
Niebiański (tronowanie z opartymi stopami na antycznej personifikacji wszechświata, przekazujący prawo św. Piotrowi, z drugiej strony Jezusa- św. Paweł, Jezus młodzieńczy) i ziemski triumf Chrystusa (wjazd do Jerozolimy)
Sarkofagi pasyjne- anastasis, 2. połowa IV w., gł. 350-280 r.; wyraźne podziały architektoniczne, ale całość zdobień związana z jednym cyklem ikonograficznym- pasją
Sarkofag Domitylli
Wyobrażenie na osi- krzyż z monogramem hi-ro otocznym wieńcem, śpiący pod nim żołnierze i dwa ptaki siedzące na belce krzyża- nie ma przedstawienia Chrystusa- triumf krzyża i zmartwychwstanie Jezusa
Przestawienie niesienia krzyża, cierniem ukoronowania
Sarkofag ze sceną Traditio Legis z Rawenny
Rawenna głównym ośrodkiem produkcji sarkofagów, o innej tradycji ikonograficznej Rzymu
Prezentacja jednej wybranej sceny lub dekoracja składająca się z krzyży i innych symboli
Czasy konstantyńskie
Łuk Konstantyna IV w.
Fryz z czasów konstantyńskich- postaci przedstawione en face, bez zachowania proporcji (za duże głowy i stopy)
Medaliony (późniejsze)- pełne kompozycje, wypełnienie całej powierzchni, postaci w kontrapoście
III-IV w.- proces refunkcjonalizacji sztuki grecko-rzymskiej (czasy kryzysu ekonomicznego)
Tetrarchowie, ok. 300 r., San Marco, Wenecja
Inny stosunek do ciała ludzkiego
Porfir, pierwotnie w Konstantynopolu
Proporcje- w oderwaniu od antycznej zasady kontrapostu, na rozstawionych nogach, za duże głowy, ręce i stopy
Twarze- pełne owale, regularne kształty i rysy, duże oczy wykrojone w kształt migdała, bardzo duże źrenice, fałdy dolnej i górnej powieki, całość zwieńczona dość szerokim łukiem brwiowym- oczy najważniejszą częścią twarzy (charakterystyczne dla tradycji wschodniej)
Portret Heliodorusa z Domu Pisarza w Dura Europos- malowidło z podobnym przedstawieniem twarzy
Oczy narzędziem do nawiązania kontaktu umysłowego i duchowego przez oglądającego z przestawionym świętym.
Kolosalna głowa Konstantyna, Bazylika Nowa, 315-330 r.
Także bardzo duże oczy; dość silnie zindywidualizowane przestawienie postaci- szczególnie owal twarzy i nosa- lekko asymetryczne
Baza obelisku Teodozjusza, ok. 390 r.
Na niej egipski obelisk
Na hipodromie w Konstantynopolu- tam, gdzie ustawił go jeszcze cesarz
Mocno skrócone postaci, największe zainteresowanie głowami; specyficzne przedstawienie dużej grupy ludzi na zasadzie nokefalii- głowy postaci są na tej samej wysokości w kilku rzędach; deindywidualizacja; poszczególne grupy przedstawione z atrybutami
Cesarz biorący udział w wyścigach na hipodromie, cesarz siedzący na katyzmie- loży pałacu cesarskiego przylegającej do hipodromu
Kolumny: Trajana, 113, Rzym; Marka Aureliusza, 180-92, Rzym; Arkadiusza, 402-21, Konstantynopol
Wszystkie bazy zdobione, podobne tradycje rzeźbiarskie, podobne idee i formy zdobienia
Statua cesarza z Barletta, 364-457
Chrześcijański cesarz, trzymający w ręku krzyż
Kwadryga, San Marco
Brąz, kamienie szlachetne
Pierwotnie na hipodromie w Konstantynopolu, prawdopodobnie z IV w.
Bizancjum- głównie płaskorzeźby (dziedzictwo wczesnochrześcijańskiej niechęci do rzeźby pełnoplastycznej)
Anastasios, konsularny dyptyk
Dyptyki konsularne głównie z IV-VI w., głównie z kości słoniowej, ofiarowane przez konsulów przy obejmowaniu urzędów, zarówno w Konstantynopolu jak i w Rzymie
Początek rzeźby w kości słoniowej na użytek chrześcijan
Dyptyk ze scenami cyrkowymi, V w.
Ruch skonwencjonalizowany, cała przestrzeń zapełniona
Dyptyk św. Mus, VI w., Spatantike
Przedstawienie tronującej Matki Boskiej i Chrystusa (lub Boga?) w towarzystwie dwóch apostołów
Cała przestrzeń zapełniona
Tryptyk Barberini, tabliczka z VI w., przedstawienie cesarza
Przedstawienie antykizujące, nad tabliczką medalion z postacią z krzyżem, podtrzymywany przez uskrzydlone postacie
Rogi obfitości charakterystyczne dla sztuki późnorzymskiej
Tron Maksymiana, biskupa Rawenny (546-556 r.), ok. 550 r.
Trony zazwyczaj z drewna, więc nie zachowały się, tron Maksymiana z kości słoniowej
Cykl z życia Józefa oraz cykl Nowego Testamentu
Dolna partia: przedstawienia w kwaterach w arkadach, w centrum Jan Chrzciciel, do którego zwracają się postaci apostołów, połączenie tradycji Starego i Nowego Testamentu, symbol nauczyciela
Bogate zdobienia, wić roślinna, krzyża, pawie, jelenie i ptaki- symbole wczesnochrześcijańskie (Physiologus, gdzie opisane była zachowania zwierząt z ich symboliką)
Ok. 540 r. Maksymian przebywał w Konstantynopolu, wtedy też zlecił wykonanie tego tronu dla siebie (dowodem mają być tabliczki z greckimi liczbami, mogłaby to być też Aleksandria, ale Maksymian był w Konstantynopolu)
Drzwi z Santa Sabina, świątynia i drzwi 422-432 r.
Drewno cyprysowe
Dekoracja płaskorzeźbiona
Prawdopodobnie wykonane przez artystów rzymskich i wschodnich
Po 28 kwater w każdym skrzydle, przedstawienia staro- i nowotestamentowe
Na podstawie zachowania wnioskuje się, że wszystkie reliefy były polichromowane
Brak perspektywy, powiększone elementy istotne- np. kosze i chleby oraz ryby
Podobnie z Chrystusem jako najważniejszą postacią
IV-V w.- powstawanie wielu bogato zdobionych skrzyneczek, głównie relikwiarzy, ale także do przechowywania kosmetyków i biżuterii (męskie też)
Relikwiarz z Brescii, drugie trzydziestolecie IV w.
Z północnej Italii
Bardzo rozbudowane cykle staro i nowotestamentowy
Relikwiarz z Pola, IV w.
Metalowy
Przedstawiający wnętrza czterech najważniejszych bazylik rzymskich
Figurki pełnoplastyczne- głównie przedstawienia Dobrego Pasterza
Nieznana funkcja
Figurki z Cleveland (od nazwy muzeum), druga połowa III w.- IV w.
Prawdopodobnie ze wschodniej części cesarstwa
Być może pochodzące z balustrady chrześcijańskiego grobowca
Trzy główne grupy: portret pary małżeńskiej; Dobry Pasterz; grupa czterech figurek cyklu Jonasza- połykany przez potwora morskiego, wypluwany przez potwora, Jonasz dziękuje w pozie oranta (w szacie), odpoczywający pod pergolą (w szacie)
Mozaiki
VI-VIII w. rozkwit, potem zanik
Mozaiki wykonywane z małych kubików marmurowych lub kamiennych, barwionych kubików ceramicznych lub płatków złota, znane już w V w. p.n.e. w Grecji
Zachowały się niemal jedynie mozaiki podłogowe.
Kubiki podłogowe są masywniejsze i twardsze niż te z mozaik ściennych.
Głównie dekoracje domów świeckich.
Czasy rzymskie apogeum popularności mozaik. Wynalezione w I w. p.n.e.- najpopularniejsze do I w. n.e.- dekoracje łaźni
Technika
Mozaika podłogowa- gładka powierzchnia z sześciennych kubików
Mozaika ścienna- kubiki umieszczane pod kątem w stosunku do powierzchni (nie wszystkie), obok nich kubiki o innej formie- niektóre o przekroju trapezów, niektóre po prostu sześcienne, kąty nachylenia w stosunku do powierzchni mogą się różnić; powierzchnia ma niejednolitą powierzchnię- dzięki temu mozaika wykorzystuje grę światła, przez co nabiera też głębi
Jeżeli mozaika ścienna jest wykonana jedynie z sześciennych kubików, to jest albo złą mozaiką, albo pochodzi z XIX w.
Mozaiki podłogowe
Kościół podwójny w Akwilei, IV w.
Motywy dekoracyjne o charakterze marynistycznym; putta, postaci nagi i ubrane poławiające zwierzęta wodne, dodatkowo ptaki
Cykl Jonasza- jednoznacznie określający charakter konfesyjny mozaik
Mozaika z Jerozolimy, V w.
Mężczyzna grający na lirze (Orfeusz), otoczony przez zwierzęta
Madaba, Jordania, ok. 560
Mozaika ukazująca mapę Ziemi Świętej z zaznaczonymi najważniejszymi miejscami kultu
Najbardziej znane- święte miasto Jerozolima
Wszystkie napisy w grece
Tumba Julii, IV w., nekropolia pod bazyliką św. Piotra; zachowana fragmentarycznie
Helios na rydwanie (kwadryga?- zachowały się dwa konie), otoczenie wici roślinnej
Przedstawienie pogańskie niezwyciężonego słońca? Przedstawienie odnoszące się do Chrystusa- Jezus-Słońce? Winorośl elementem dekoracji grobów chrześcijańskich oraz w dekoracjach kościelnych.
Rekonstrukcje dekoracji bazyliki św. Piotra w Rzymie
Wskazówki: relikwiarz z Pola, IV w.- zawiera dokumentację wnętrz najważniejszych rzymskich kościołów ze swojego okresu; rozpoznanie bazyliki św. Piotra przez przedstawienie konfesji (charakterystyczne dla tej bazyliki), dodatkowo baranki, krzyże i ptaki- zatem powyżej konfesji być może istniały takie wyobrażenia w absydzie
Rekonstrukcja Buddensiega oraz Ruyshaerta
Głównym wyobrażeniem mozaikowym z absydy była postać Chrystusa na wzgórzu, z którego wypływają 4 rzeki rajskie, po bokach dwaj apostołowie- Piotr i Paweł, Piotrowi Chrystus przekazywał tajemnice wiary; palmy po obu stronach, nimby wokół głów postaci, w dolnej strefie szereg baranków wychodzących z symbolicznych bram; w dolnej kondygnacji tron, na którym na poduszce leży księga i krzyż w oparciu, a pod nim baranek, między palmami apostołowie podążający do tronu wyobrażającego Trójcę; pod tym inskrypcja- wobec tego być może autorem mozaiki był syn Konstantyna- 30. 40. IV w.; inna: treść antyariańska- okres po 360 r.
Santa Constanza, Rzym, ok. połowy IV w.
Nie zachowała się kopuła główna, także dekorowana mozaikami, ale zachowały się dekoracje obejścia oraz dwóch absyd.
Obejścia: dekoracje neutralne, ptaki, rośliny; za późnoantyczną tradycją rzymską, zbiory winorośli, wici roślinne, putta zbierające winogrona; ugniatanie winogron przez putta ubrane, z trzech rynien wylewa się sok do kadzi; świat roślin i zwierząt ukazany w dość udany sposób, putta zaś ukazane dość lalkowato
Absydy: 1. traditio legis (przekazanie prawa)- Chrystus bez brody stojący na wzgórzu, z którego wypływają 4 rzeki rajskie, Piotr i Paweł, cztery baranki; dwie niewielkie budowle i dwie palmy zamykające kompozycję, ornament; 2. przekazanie kluczy- wiele rekonstrukcji i niejednoznaczna ikonografia- przekazanie kluczy św. Piotrowi albo scena przekazania prawa Mojżeszowi przez Chrystusa, w tle palmy jako dekoracja; Chrystus siedzi na globie?
W bezpośredniej bliskości pojawiają się dwa różne przedstawienia Chrystusa- jeden młodzieńczy („helleński”), a na drugiej kompozycji brodaty Chrystus („semicki”). Dodatkowo w przekazaniu kluczy prototyp Chrystusa Pantocratora- purpurowa szata (barwa cesarza), zwój oparty o kolano, glob
Do VII w. symultaniczne funkcjonowanie obrazu Chrystusa semickiego i helleńskiego.
Polimorfizm wczesnochrześcijański: Chrystus zmieniał swoją postać przechodząc przez wszystkie piętra nieba, aby nie zostać rozpoznanym.
Santa Pudenziana, Rzym, początek V w., 402-417?
Mozaika absydowa, silnie rekonstruowana
Wyobrażenie Chrystusa Pantocratora, siedzącego na tronie, trzymającego rozwinięty zwój lub księgę, z dwóch stron w dolnej strefie apostołowie, najbliżej Chrystusa św. Paweł oraz św. Piotr (jaśniejsze włosy), dwie niewiasty trzymające w dłoniach wieńce na głowy Piotra i Pawła (personifikacje kościoła pogan i kościoła żydów- wątek wczesnochrześcijański: kościół wyrósł na fundamencie pogan nawracanych przez św. Pawła oraz na tradycji żydowskiej- Piotr apostołem żydów); w tle mur, zabudowa miasta- Jerozolima?- zatem wyobrażenie Nowej Jerozolimy; powyżej krzyż triumfalny z rozszerzanymi ramionami, przedstawiony jako dekorowany kamieniami szlachetnymi; przedstawienia zwierząt apokaliptycznych na drugim planie u góry- silnie zmienione przy rekonstrukcjach- wyobrażenie liturgii sprawowanej wewnątrz kościoła
Santa Sabina
Przedstawienia kobiet z wieńcami- określone jako kościół pogan i kościół żydów
Sposoby rekonstrukcji
San Paolo fuori le Mura
Mozaika z przedstawieniem popiersia Chrystusa z krzyżem na ramieniu, apokaliptyczne stworzenia, 40 starców apokalipsy- w IV w. Apokalipsa bardzo popularna
Lateran, rekonstrukcja Buddensiega
Mozaika absydowa dopiero po połowie V w. z inicjatywy papieża Leona Wielkiego
W części centralnej tron z krzyżem i księgą ewangelii, Piotr, Paweł i 4 apostołów, zwierzęta apokaliptyczne, w dolnej kondygnacji w środku baranek na wzgórzu i procesja baranków z symbolicznych bram
Lub
Krzyż na środku absydy, po bokach apostołowie, nad tym popiersie Chrystusa