ANARCHIZM I JEGO TWÓRCY

Nazwa „anarchizm” pochodzi od słowa „anarchia” , a to z kolei od greckich słów an i arche, oznaczających brak rządu lub rządzących. W j. polskim słowo „anarchia” posiada znaczenie pozytywne i negatywne. Pierwsze zyskuje wówczas, gdy wyraża bezrząd jako postulat zniesienia państwa i utworzenia bezpaństwowego ustroju społecznego. Drugie znaczenie podtrzymują przeciwnicy anarchii i jej doktryn, kojarząc je z negatywnie ocenianą samowola i chaosem. Anarchizm to doktryna postulująca model społeczeństwa opartego na dobrowolnej współpracy, równości społecznej, solidarności międzyludzkiej i poszanowaniu wolności jednostki, odrzucająca potrzebę istnienia instytucji państwa, kapitalizmu oraz innych form władzy, wyzysku, przymusu i hierarchii, a także ruch społeczny dążący do realizacji tych celów.

Proudhon po raz pierwszy użył nazwy „anarchizm” w znaczeniu pozytywnym, dzięki czemu nazwano go „ojcem anarchizmu”. Anarchizm nigdy nie był doktryna jednolita. Kryterium podmiotu realizacji anarchistycznych ideałów stwarzało podstawę do rozróżnienia anarchizmu indywidualistycznego i wspólnotowego (np. kolektywistycznego, komunistycznego), robotniczego (np. wielkomiejskiego), i chłopskiego (np. wiejskiego).Kryterium celów wskazywało na anarchizm: praktyczny i filozoficzny(metafizyczny), epistemologiczny i aksjologiczny, abstrakcyjny i nihilistyczny, świecki i religijny (chrześcijański), feministyczny, ekologiczny, komunistyczny, kapitalistyczny itd. Krajowe oblicza anarchizmu jawią się w postaci anarchizmu: angielskiego, niemieckiego, francuskiego, rosyjskiego, włoskiego, szwajcarskiego, hiszpańskiego, amerykańskiego, polskiego etc. Największe uznanie zyskało rozróżnianie 4 głównych nurtów myśli anarchistycznej. Najpierw pojawił się anarchizm indywidualistyczny, nast. Anarchizm kolektywistyczny i anarchizm komunistyczny, a dopiero potem anarchizm syndykalistyczny. Treść pojęcia anarchizm najpełniej sformułował Kropotkin- „Anarchizm to nazwa praktyki i teorii życia, wg której społeczeństwo nie posiada żadnego rządu (…) „ .

J. Proudhon, M. Bakunin i P. Kropotkin. Anarchiści za najwyższą wartość uznawali wolność każdej jednostki, której warunkiem jest zniesienie władzy państwa, kapitału i religii. Państwo jako instytucja wyklucza wolność i równość, dlatego trzeba eliminować jego struktury i wpływy. Społeczeństwo anarchistyczne miało być bezpaństwową, wolną od wyzysku formą kooperacji, opartą na zasadach moralnych, rozumie i harmonijnych stosunkach międzyludzkich. W przeciwieństwie do marksizmu-leninizmu anarchizm odrzucał ideologię dyktatury proletariatu i powszechną rewolucję. Uznawał, że jedyną formą walki z kapitalizmem i państwem jest terror indywidualny. Ofiarami zamachów anarchistów padło wielu polityków, np. francuski prezydent M.F. Carnot, król włoski Humbert I, prezydent Stanów Zjednoczonych W. McKinley.

Idee anarchizmu:

Człowiek- jako idea anarchizmu ukazywany jest w świetle manichejskiej wizji świata, w którym siły dobra zmagają się z siłami zła. Wśród anarchistów panuje przekonanie, że istota natury człowieka jest dobra. Życie pojmują anarchiści jako strumień przeżyć przypominających twórczość artystyczna opisywana w koncepcjach homo ludens. W bezgranicznej tęsknocie za wolnością bardziej polegają na emocjach niż rozumie. Wyróżniają się nadzwyczajną wrażliwością moralna, mierzona kategorią sprawiedliwości. Gdy komunizm rozprawia o gatunkowej istocie człowieka, anarchizm interesuje się istota każdego, pojedynczego, konkretnego człowieka.

Władza- jako idea anarchizmu , nie może być zredukowana do krytyki władzy państwowej. Anarchizm zawsze krytykuje i odrzuca państwo, często rząd i niekiedy również inne przejawy władzy. Zarzuca państwu: sztuczność- sprzeczna z naturalnością więzi społecznych, przymusowość- godzącą w wolność człowieka, hierarchiczność- naruszającą równość wszystkich ludzi .Gdy na ogół w liberalizmie i socjalizmie odrzucane są jedynie rządy niedemokratyczne, anarchizm odrzuca również rządy demokratyczne, w czym zbliża się do komunizmu. Dowodzi, że rządy demokratyczne są przejawem logicznej sprzeczności, ponieważ jest psychologicznie niemożliwe, aby wyborcy dobrowolnie godzili się na władze oligarchiczną, jaka jest w rzeczywistości każdy rząd demokratyczny. Anarchizm krytykując i odrzucając rząd i państwo, odnosi się wrogo do ich narzędzi- polityki i polityków, partii politycznych i prawa. Traktuje z nieufnością religie i Kościół, ponieważ utrwalają one przejawy jakiejś władzy i hierarchiczności. Sprzeciwia się nawet historii i tradycji jako czynnikom zachowującym pamięć o państwach, rządach i innych przejawach władzy.

Wolność- jako idea anarchizmu, jest jego ideą przewodnią, absolutna, otoczona niemal kultem. Anarchizm domaga się w pełni wolności dla swobodnego wyboru celów, kreatywnego działania jednostek ludzkich i grup społecznych. Jest ideologią wolności dążącą do syntezy wolności negatywnej z wolnością pozytywna. Wolność negatywna to życie bez przymusu narzucanego przez różne formy władzy, wolność pozytywna to realne, a nie jedynie deklaratywne osiąganie celów jednostek ludzkich i grup społecznych.

Społeczeństwo- jako idea anarchizmu, osadzone jest w przekonaniu o istnieniu naturalnej harmonii miedzy człowiekiem i przyrodą. Podstawową zasadą anarchizmu jest dobrowolność przy powoływaniu i utrzymywaniu wszelkich organizacji tworzących ramy społeczeństwa. Niekiedy anarchizm odrzuca również potrzebę istnienia organizacji Kościoła, a nawet i religii, w czym zbliża się do wszystkich tych ideologii, które dopuszczają ateizm. Wyraża to jedno z bardziej znanych haseł anarchizmu- „ ani Boga, ani pana” .

Równość- jako idea anarchizmu, powiązana jest w nim ściśle z ideą sprawiedliwości, a obie tworzą podstawy funkcjonowania gospodarki. Anarchizm na ogół traktuje ludzi jako równych sobie. Wg anarchizmu równości sprzeciwiają się organizacje oparte na zasadach hierarchiczności, centralizacji i koncentracji decyzji. Idee równości i sprawiedliwości przyświecają modelowaniu wzoru gospodarki anarchizmu, w którym sprawy zasady podziału dóbr odgrywają zwykle większa rolę niż sprawy właściwej organizacji produkcji. Większość doktryn anarchistycznych wzoruje się przy poszukiwaniach wzoru gospodarki anarchizmu na liberalizmie, socjalizmie, syndykalizmie i komunizmie.

Zmiany- jako idea anarchizmu obejmują rozległe spektrum taktyk i strategii opartych na środkach przemocy i pokojowych, rewolucyjnych i reformistycznych, zorganizowanych i spontanicznych, jednorodnych i łączących ich elementy. W anarchizmie przemoc odróżniano od siły. Na londyńskim kongresie organizacji anarchistycznych aprobowano „propagandę za pomocą śmierci”, skierowana głównie przeciwko głowom przodujących państw utożsamianych ze złem. Ofiarami anarchistycznych zamachów stali się m.in. cesarz pruski Wilhelm I, prezydent Francji Carnot, król włoski Humbert II, prezydent USA McKinley. W wielu krajach zdelegalizowano działalność organizacji anarchistycznych, a terroryzm uznano za ciężkie przestępstwo.

Aprobując przemoc anarchizm przeciwstawiał ja sile państwa narzucającego ludziom zło, nierówność i niesprawiedliwość. W pismach anarchistów można znaleźć różne koncepcje rewolucji: politycznej, ekonomicznej, socjalnej, kulturalnej, zbrojnej, pokojowej. Wspomnieć tez trzeba o rozważanych i praktykowanych przez nich powstaniach, reformach, strajkach generalnych, marszach głodowych, biernym oporze i różnych formach perswazji- słowem, obrazem, pieśnią, muzyką.

Nurty anarchizmu:

Anarchizm posiadał cztery nurty:
1) anarchizm indywidualistyczny – jego podstawy teoretyczne sformułowali M. Stirner (1806–1856) i P. Proudhon – negował wszelką władzę państwową, funkcjonowanie instytucji społecznych i prawa, miał na celu stworzenie sprawiedliwego ustroju, opartego na drobnej własności prywatnej i bezpieniężnym zakupie towarów (proponowano bony wymiany);
2) anarchizm kolektywistyczny – głównym twórcą był Bakunin – odrzucał państwo jako aparat zbrodniczy, postulował masową, terrorystyczną rewolucję anarchistyczną skierowaną przeciwko władzy państwowej oraz ludziom sprawującym ważne funkcje w państwie. Zwycięstwo miało doprowadzić do całkowitego zniesienia własności prywatnej;
3) anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm) – twórcą był Kropotkin – uważał, że rewolucja to spontaniczny, bezkrwawy i długi proces przekonywania ludzi do idei anarchistycznej, w efekcie miała stworzyć społeczeństwo oparte na absolutnej wolności jednostek połączonych zasadą komunizmu ekonomicznego, tj. związku wolnych stowarzyszeń, w których wspólną własnością byłyby środki produkcji i konsumpcji;
4) anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm lub syndykalizm) – twórcami byli G. Sorel, Fernand pelloutier (prekursor anarchizmu syndykalistycznego), A. Labriola – instytucje państwowe miały zostać zastąpione przez związki zawodowe, a na ich bazie powstałoby społeczeństwo bezklasowe.

Największy rozkwit ruchów anarchistycznych nastąpił na przełomie XIX i XX w. Ich zwolennicy odrzucali ideę państwa oraz koncepcje K. Marksa i F. Engelsa. Aktywnie działali podczas rewolucji w Rosji w 1905, rewolucji lutowej w 1917 oraz w czasie wojny domowej w Hiszpanii. Po II wojnie światowej anarchizm nie stanowił istotnej siły politycznej, pod koniec lat 60. nastąpiło krótkotrwałe jego odrodzenie, szczególnie w Niemczech, Francji i niektórych krajach Ameryki Łacińskiej. Pewne elementy anarchizmu można dostrzec w powstałych w tym okresie ruchach politycznych określonych jako Nowa Lewica.

Oceny anarchizmu:

Oceny anarchistycznej myśli politycznej są zróżnicowane. Dla jednych to myśl realistyczna, a dla drugich utopijna, dla jednych samodzielna, a dla innych niesamodzielna. Za realistyczna, ale niesamodzielna myśl uznają go Ci, którzy oceniają go jako skrajna postać liberalizmu, zwana libertarianizmem. Potoczne oceny anarchizmu także nie są jednolite. Wśród jednych grup społecznych rozbudzał nadzieje na udoskonalenie ustroju społecznego, wśród innych wywoływał obawy, a nawet strach przed gwałtownym naruszeniem status quo. W sensie myśli skrajnie libertarnej anarchizm, wg socjalizmu i komunizmu, ma wymowę antyspołeczna i utopijną, ponieważ nie jest w stanie zagwarantować harmonijnego i bezkonfliktowego rozwoju społecznego. Bardzo ostra krytykę anarchizmu rozwinął Lenin, gdzie wg niego anarchizm w pierwszych dziesiątkach lat swego istnienia nie dał nic poza „ogólnikowymi frazesami przeciwko wyzyskowi”, bez wyjaśnienia przyczyn i właściwości pojmowania rozwoju społecznego oraz ukazywania znaczenia walki klasowej. W drugiej połowie XX w. anarchizm objawiał się w kontekście współczesnych ruchów kontestacyjnych młodzieży, kreujących tzw. Kontrkulturę, terroryzm i kampanie obywatelskiego nieposłuszeństwa.

Doktryna anarchizmu, w różnych jej mutacjach, jako źródło wyrastających z niej ruchów zyskała dość ograniczone grono zwolenników. Była i jest żywa wśród części inteligencji i wąskich kręgów robotniczych, rozczarowanych zarówno państwem kapitalistycznym, jak i państwem socjalistycznym. W Polsce rozwój anarchizmu osłabiają domniemywane związki z potępianą szeroko złotą wolnością szlachecką.