2. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA

2.1. Produkcja i wykorzystanie ziemniaków w Polsce

Ziemniaki to jedna z podstawowych upraw rolniczych, każdego roku na świecie zajmują około 18 mln ha powierzchni uprawowej. Polska, obok takich państw jak: Rosja, Chiny, Stany Zjednoczone, Ukraina, Białoruś jest jednym z największych światowych producentów ziemniaka.

Uprawa tej rośliny w Polsce związana jest z naszym położeniem geograficznym w rejonie sprzyjającym klimatycznie produkcji roślin okopowych, rozciągającym się na naszym kontynencie od Białorusi po Irlandię. Także duży udział gleb lekkich w strukturze glebowej kraju sprzyja produkcji ziemniaków. Dodatkowo polskie rolnictwo charakteryzujące się znacznym rozdrobnieniem i dużymi zasobami siły roboczej wpływa pozytywnie na uprawę ziemniaka, która jest bardzo pracochłonna [Tarant 2002]. Zawartość skrobi w suchej masie bulw jest  czynnikiem determinującym kierunek produkcji, na który zostaną przeznaczone ziemniaki. Podstawowe kierunki produkcji ziemniaka w Polsce to: produkcja na materiał reprodukcyjny, do bezpośredniego spożycia, na cele paszowe, do przetwórstwa przemysłowego [Kapusta 2011].

Skala uprawy ziemniaków ma tendencję malejącą nie tylko w Polsce, ale również w całej Europie. Ograniczanie znaczenia tej rośliny trwa już od około 40 lat w krajach Europy Zachodniej, natomiast w naszym kraju proces ten rozpoczął się później inicjowany przede wszystkim zmianami ustrojowymi i gospodarczymi (urynkowienie gospodarki) końca lat 80-tych, jak również wstąpieniem Polski do grona państw członkowskich Unii Europejskiej, po którym zanotowano dalsze zmniejszenie wielkości produkcji [Nowacki 2012]. Urynkowienie gospodarki wywołało obniżenie wykorzystania ziemniaków jako surowca do przetwórstwa. Najniższe zapotrzebowanie ze wszystkich branż wykazało gorzelnictwo, zużycie ziemniaka w przemyśle spirytusowym z ok. 1,6-1,7 mln ton pod koniec lat osiemdziesiątych zmalało do ok. 300 tys. ton w latach dziewięćdziesiątych i tylko ok. 100 tys. ton w późniejszym okresie. W tym okresie również przemysł krochmalniczy zanotował obniżenie zapotrzebowania na ziemniaki, największy spadek w tej gałęzi przemysłu nastąpił w połowie lat dziewięćdziesiątych. W latach 80-tych i 90-tych przerób bulw na przetwory spożywcze był niewielki i osiągnął ok. 150 tys. ton (na frytki, chipsy oraz susze). Szybki rozwój przetwórstwa spożywczego ziemniaków zwłaszcza na chipsy i frytki zaczął sie w połowie lat 90-tych, dynamika rozwoju tego sektora spowodowała wzrost znaczenia przemysłu przetwórstwa ziemniaków. Wynikiem tego było zwiększenie udziału przetwórstwa przemysłowego ziemniaków z 4,3% w pierwszej połowie lat 90-tych do 18,6% w roku 2007 [Dzwonkowski 2008].

W strukturze rodzimych zasiewów ziemniak zajmuje zaledwie 5% ogólnej powierzchni w skali całego kraju, a województwem o największym jego udziale (13,2%) jest woj. Podkarpackie [Bożek 2009]. Duże natężenie uprawy stwierdzono w rejonach południowo-wschodnich oraz w Polsce centralnej, najmniejsze natężenie występuje w zachodniej i północnej części kraju. W każdym z województw tempo zmian natężenia uprawy ziemniaka jest różne [Kapusta 2011].

Ocenia się, że areał uprawy ziemniaków w naszym kraju to blisko 267 tys. ha (liczba ta nie obejmuje upraw w przydomowych ogrodach warzywnych), z których szacowane zbiory na rok 2014 mają wynieść 6,6 mln t, co oznacza średni plon 246 dt/ha [GUS 2014]. Średnia wielkość plantacji ziemniaka to około 0,45 ha, ponad 50% powierzchni gospodarstw go uprawiających to jednostki o areale od 1 do 5 ha, gdzie plon przeznaczany jest przede wszystkim na konsumpcję własną, oraz cele paszowe [Jabłoński 2009].

Pomimo stosunkowo niewielkiego areału uprawy ziemniak jest nadal jedną z najbardziej znaczących roślin uprawianych w Polsce. Jego popularność powodowana jest możliwością wielokierunkowego wykorzystania bulw, oraz wysokimi walorami żywieniowymi i dietetycznymi, przez co obecny jest w diecie większości Polaków. Spożycie ziemniaków w naszym kraju w sezonie 2012/13 wyniosło 107 kg na 1 mieszkańca [Analizy rynkowe 2013]. Nasz kraj zajmuje w UE drugie (zaraz po Łotwie) miejsce pod względem ilości spożywanych ziemniaków na osobę. W diecie naszego narodu konsumuje się 3 razy więcej ziemniaków niż na Cyprze i we Włoszech, 2 razy więcej niż w Szwecji, Słowenii, Austrii i we Francji. Kraje o wysokim spożyciu ziemniaków (ponad 100kg na mieszkańca) to także: Litwa, Portugalia, Estonia, Irlandia, Belgia, Luksemburg oraz Wielka Brytania. Model konsumpcji ziemniaków w Polsce nadal charakteryzuje się niskim spożyciem przetworzonych bulw, jak również znacznym udziałem samo zaopatrzenia, w porównaniu do krajów Europy zachodniej. Konsumpcja nieprzetworzonych ziemniaków w 2008 roku wyniosła 4050 tys. ton, natomiast przetworów ziemniaczanych zaledwie 570 tys. ton [Dzwonkowski 2008].

2.2. Jakość bulw

W produkcji ziemniaka jadalnego i przeznaczonego do przetwórstwa spożywczego głównym celem jest jak najlepsza jakość zbieranego plonu [Krzysztofik, Nawara 2005].

Duże zapotrzebowanie na ziemniaki jadalne na rynku przynosi rosnące wymagania konsumentów dotyczące jakości surowca. Aby zapewnić zbyt w celu bezpośredniego spożycia, lub przetwórstwa spożywczego ziemniak musi spełniać określone wymagania jakościowe, charakteryzować go powinny odpowiednie właściwości organoleptyczne oraz cechy zewnętrzne i wewnętrzne bulw [Stopa 2007]. Wymaga to od producentów inwestowania w nowe sposoby uprawy umożliwiające pogodzenie wysokiej jakości uzyskiwanych bulw z jak najwyższym plonem, oraz dobór odpowiednich odmian pod kątem późniejszego wykorzystania [Wichrowska, Rogozińska 2010]. Bowiem tylko produkt o najwyższej jakości i przystępnej cenie umożliwia zdobycie i utrzymanie pozycji na rynku.

Jakość w odniesieniu do bulw ziemniaka, to zestaw cech wpływających na wartość użytkową. Spośród wielu wymagań stawianych ziemniakom podstawowym jest brak wad zewnętrznych. Wadami zmniejszającymi jakość, bądź całkowicie eliminującymi ze sprzedaży bulwy są przede wszystkim: uszkodzenia mechaniczne, odbiegający od norm kształt, zazielenienie, porażenie chorobami (parch zwykły itp.). Wymagania jakościowe dotyczące cech zewnętrznych stawiane ziemniakom zostały ściśle określone przez ustawodawcę w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków.

Na wartość użytkową ziemniaków ogromny wpływ mają także cechy wewnętrzne bulw, do których w przypadku ziemniaków jadalnych zaliczamy:  zawartość suchej masy oraz skrobi, zawartość cukrów redukujących, skłonność miąższu do ciemnienia po ugotowaniu , jak również typ kulinarny bulw (zwięzłość miąższu po ugotowaniu).

Poziom sumy cukrów (sacharoza i cukry redukujące) znacząco wpływa na przydatność ziemniaków do spożycia. Suma cukrów o wartości ponad 1% w świeżej masie wyczuwalna jest w postaci słodkiego smaku, co dyskwalifikuje ziemniaki przeznaczone do spożycia. Taka kumulacja cukrów występuje w następstwie długiego przechowywania bulw w niskiej temperaturze (niższej niż 3°C). Duża ilość cukrów redukujących decyduje o barwie i smaku produktów smażonych, ponadto wysoka zawartość tych cukrów prowadzi do powstawania szkodliwych dla zdrowia akrylamidów. Optymalny poziom cukrów redukujących (do 0,25% dla ziemniaków przeznaczonych do produkcji suszu oraz frytek, 0,15% do produkcji chipsów) można uzyskać przy przechowywaniu bulw w temperaturach 8-10°C [Czerko 2013].

Tabela 1. Szczegółowe wymagania w zakresie jakości handlowej ziemniaków wczesnych i ziemniaków jadalnych.

Źródło: Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków.

Badania wskazują zależność pomiędzy zawartością suchej masy i skrobi, a typem kulinarnym ziemniaków. Bulwy zawierające mniej skrobi należą do typu sałatkowego, natomiast większa zawartość skrobi oraz suchej masy warunkuje przynależność do typów średniozwięzłego, lub mączystego [Zgórska, Grudzińska 2012]. Typ sałatkowy (typ A), to bulwy zwięzłe, po ugotowaniu dobrze się kroją i nie rozpadają, delikatna struktura miąższu. Ziemniaki tego typu doskonale nadają się do sałatek oraz do smażenia. Typ B jest typem ogólnoużytkowym, charakteryzują go bulwy lekko mączyste, o dość zwięzłej konsystencji, lekko wilgotne, jak sama nazwa wskazuje ziemniaki należące do tego typu mogą być wykorzystywane wszechstronnie. Natomiast bulwy typu C są mączyste po ugotowaniu, dosyć suche, kroi się je z trudem, nadają sie idealnie do pieczenie i puree. Przeznaczenie typu D jest takie samo jak typu C, z tym że ziemniaki tego typu są bardziej suche i mączyste, występują w nich często włókna i rozpadają się podczas gotowania, co utrudnia ich przetwarzanie. Występują także bulwy o cechach wspólnych dla różnych typów, określa się je jako np. typ AB, BC, lub CD (najczęściej spotykane) [www.polskiziemniak.pl].

Tabela 2. Najważniejsze cechy wewnętrzne jakości ziemniaków.

Cecha	Wartości pożądane dla kierunku produkcji
	frytki	chipsy	susze	sałatki, kostka, plasterki	konserwy	ziemniaki obierane
Głębokość oczek	bardzo płytkie do płytkich (>=7)
Barwa miąższu	w zależności od technologii produkcji i wymagań odbiorcy  (biała do ciemnożółtej)
Smak (1-9)	>=6,5	>=6	>=6,5	>=7	>=7	>=7
Typ kulinarny	B-BC	BC-C	B-D	A-B	A-B	A-BC
Ciemnienie miąższu:    - surowego   -po ugotowaniu	>=6,5 >=7,5	>=6,5 >=7,5	>=7 >=8	>=7 >=8	>=7 >=8	>=7 >=8
Zawartość skrobi (%)	14-8	16-20	15-19	12-14	12-14	12-14
Zawartość cukrów (%)    - redukujących    - sumy cukrów	do 0,5  do 1	do 0,25 do 1	do 0,3 do 1	do 0,5 do 1	do 0,5 d 1	do 0,5 do 1

Źródło: www.polskiziemniak.pl

2.3. Mechaniczne uszkodzenia bulw ziemniaka

Mechaniczne uszkodzenia bulw ziemniaka dzielą się na uszkodzenia zewnętrzne i wewnętrzne. Uszkodzenia tkanki wewnątrz bulwy widoczne są w miejscach uszkodzenia w postaci pigmentacji, lub mączysto-białych plam. Objawy te najczęściej są wynikami zderzenia o energii zbyt małej, aby zniszczyć skórkę bulwy.

W wyniku zderzeń o większej energii powstają uszkodzenia zewnętrzne czyli widoczne gołym okiem na powierzchni bulwy. Do uszkodzeń zewnętrznych zaliczamy: otarcia, rany cięte, pęknięcia, rozłamania oraz zmiażdżenia [Sypuła 2013].

Zbiór mechaniczny znacząco zmniejsza pracochłonność produkcji ziemniaka, powoduje jednak uszkodzenia bulw, a co za tym idzie pogorszenie jakości i trwałości przechowalniczej zbieranego plonu. Bulwa ziemniaka jest bardzo podatna na oddziaływanie elementów roboczych maszyn wykopujących, środków transportowych, jak również urządzeń do obróbki pozbiorowej.

Stopień uszkodzenia bulw pod wpływem oddziaływań mechanicznych zależy od szeregu czynników: biologicznych (związanych z cechami genetycznymi danej odmiany), środowiskowych (warunki klimatyczne, glebowe, agrotechnika), technicznych (konstrukcja maszyn wykorzystywanych przy produkcji) [Gruczek 1996, Zgórska 2013]. Na właściwości mechaniczne bulw wpływają parametry struktury tkanki, z której są zbudowane. Ściany komórkowe spełniają rolę szkieletu i przenoszą naprężenia, wielkość pojedynczych komórek wpływa na naprężenia rozciągające w ścianach komórkowych, poprzez które inicjowane są pęknięcia. Proces pękania ma swój początek na poziomie komórkowym w miejscach o najniższej wytrzymałości, a dalsze ich rozprzestrzenianie zależne jest od rozkładu wielkości komórek sąsiednich [Konstankiewicz i in. 2002, Kolowca, Krzysztofik 2003]. Uszkodzenia te w konsekwencji są przyczyną strat podczas obierania, zmian barwy suszu, mączki ziemniaczanej, chipsów i innych produktów wytwarzanych z bulw [Gruczek i in. 2004]. Rany powstałe w wyniku uszkodzeń powodują znaczny ubytek wody w tkankach miękiszowych bulw, wnikanie bakterii, grzybów i promieniowców prowadzące do zgnilizny. Szczególnie trudne do wykrycia podczas zbioru (stół selekcyjny kombajnu) i przy sortowaniu są obicia bulw bez widocznych skaleczeń powodujące wady wewnętrzne mające bardzo negatywny wpływ na jakość ziemniaka jadalnego i przeznaczonego do przetwórstwa. Tego typu wady ujawniają się dopiero po kilku tygodniach, poprzez ciemnienie miąższu w miejscach uszkodzenia. Badania prowadzone w Anglii wykazały występowanie ciemnych plam w 13% pozornie nieuszkodzonych bulw, a doświadczenia prowadzone w Estonii wykazały, że na 32% uszkodzonych bulw ponad 66% z nich miało znamiona ciemnej plamistości pouderzeniowej [Komorowska-Jędrys i in. 2002].

Ciemnienie miąższu ziemniaków surowych następuje w wyniku enzymatycznego utleniania tyrozyny objawiającego się czerwono-brunatnym zabarwieniem tkanek. Utlenianie przebiega poprzez działanie enzymu oksydazy polifenolowej, która z udziałem tlenu atmosferycznego rozkłada związki fenolowe przede wszystkim tyrozynę i kwasy fenolowe w bulwach. Na podatność bulw na występowanie ciemnienia wpływają indywidualne cechy genetyczne odmiany, warunki atmosferyczne, zasobność gleby, jak również czynniki związane z agrotechniką stosowaną podczas uprawy. Zmianę barwy ugotowanego ziemniaka udaje się zanotować dopiero bezpośrednio przed konsumpcją. Ciemnienie tego typu jest wynikiem reakcji chemicznych zachodzących po ugotowaniu. Pigment odpowiedzialny za pogorszenie barwy bulw ugotowanych wytwarzany jest w reakcji o-dihydrofenoli i żelaza, które reaguje z uwolnionym podczas gotowania kwasem chlorogenowym, w wyniku czego powstaje ciemne zabarwienie miąższu. Powstawanie tych przebarwień uzależnione jest od rodzaju gleby, nawożenia, warunków meteorologicznych oraz okresu wegetacyjnego [Sawicka 2002, Hara-Skrzypiec, Jakuczun 2013].

Istnieje ścisła zależność pomiędzy porażeniem bulw przez grzyby i bakterie oraz ubytkami przechowalniczymi, a poziomem uszkodzenia bulw. W wyniku badań bulwy nieuszkodzone podczas półrocznego okresu przechowywania zostały porażone przez grzyby tylko w 5%, gdy wystąpiło lekkie otarcie skórki porażenie wzrosło do 10%, bulwy ze zranieniami średniej głębokości zostały zaatakowane przez grzyby w 40%, a przy uszkodzeniach głębokich w 60%. Naturalne ubytki masy w wyniku parowania i oddychania oraz na kiełkowanie bulw w przypadku nieuszkodzonych ziemniaków kształtowały się na poziomie 8% masy, natomiast bulw uszkodzonych w średnim stopniu były dwukrotnie wyższe [Jabłoński 2009].

Uszkodzenia mechaniczne podczas zbioru możemy zminimalizować poprzez:

• odpowiednie przygotowanie plantacji do zbioru,

• wybranie optymalnego terminu przeprowadzenia zbioru,

• prawidłowe regulacje maszyn,

• zadbanie o właściwe warunki odbioru plonu przez środki transportowe.

Plantację należy przygotować w taki sposób, aby przyspieszyć dojrzewanie bulw, oraz zminimalizować masę występujących na plantacji naci i chwastów. Moment przystąpienia do zbioru poza dojrzałością bulw, zależy również od warunków pogodowych. Zbiór gdy temperatura jest niska (poniżej 6°C) powoduje nasilenie uszkodzeń, zaleca się przeprowadzanie zbiorów w temperaturze ponad 10°C. Ogromne znaczenie ma wysokość spadku bulw na środki transportowe - optymalna wysokość, z jakiej ziemniaki powinny spadać na powierzchnię metalową to: 20-30 cm, a na powierzchnię utworzoną z innych bulw nie więcej niż 70-100 cm [Leń 2013].

2.3. Wpływ rodzaju i ustawienia powierzchni oraz energii zderzenia na rodzaj i wielkość uszkodzeń.

Bulwy ziemniaka podczas procesów związanych ze zbiorem, transportem i obróbką pozbiorową mają kontakt z szeregiem różnorodnych powierzchni. Na rodzaj i wielkość uszkodzeń ziemniaków wpływa nie tylko powierzchnia, w którą uderzają, ale także energia uderzenia i kąt ustawienia powierzchni zderzeniowej.

W badaniach uszkodzeń zewnętrznych [Ito i in. 1994] bulwy poddano dwóm próbom - swobodnego spadku z różnych wysokości na powierzchnie płaskie, oraz spadku ze stałej wysokości na powierzchnię o zmiennym kącie. Z wykorzystanych w badaniach powierzchni najwyższy indeks uszkodzeń zaobserwowano na prętach stalowych o średnicy 20 mm, natomiast najniższy indeks uszkodzeń wykazały bulwy, które spadły na powierzchnię z prętów otulonych gumą. Powierzchnia z gumową matą, pręt otulony oraz powierzchnia betonowa wykazały niski poziom indeksu uszkodzeń w całym zakresie wysokości spadku, jednak powyżej wysokości 300 mm zanotowano tendencję rosnącą. Natomiast podłoża z pręta stalowego nieotulonego o średnicy 20 mm oraz średnicy 10 mm już przy wysokości spadku 100 mm powodowały wydatny wzrost indeksu uszkodzeń. Indeks uszkodzeń to wskaźnik ustalany na podstawie głębokości pęknięć oraz wielkości siniaków występujących w badanych bulach.

Wpływ kąta ustawienia powierzchni zderzeniowej na uszkodzenia zbadany został dla kątów od 0° do 60° (stopniowane co 10°). Najniższy indeks uszkodzeń stwierdzono przy kącie 20°, a najwyższy przy kącie 60°, po przekroczeniu wartości 30° stwierdzono proporcjonalny przyrost indeksu uszkodzeń wraz ze wzrostem kąta przechylenia powierzchni zderzeniowej. Rodzaje uszkodzeń również wykazują zależność od kąta uderzenia, przy kątach do 40° dominują uszkodzenia mieszane, powyżej tej wartości można zauważyć wyraźną przewagę pęknięć skórki o kształcie łukowym.

Zależność pomiędzy energią zaabsorbowaną przez ziemniaki, a uszkodzeniami była obiektem badań A. Grant i J. C. Hughes. Za pomocą przenośnego wahadła o regulowanej energii kinetycznej uderzenia ziemniaki poddawane były obciążeniom odpowiadającym warunkom na jakie narażone są bulwy w rzeczywistości podczas cyklu produkcyjnego.

Z badań wynika, że wskaźnik uszkodzeń zewnętrznych wzrasta wraz ze wzrostem ilości zaabsorbowanej energii kinetycznej uderzenia. Występują co prawda wahania spowodowane indywidualnymi cechami bulw, jednak tendencja jest rosnąca. W relacji pomiędzy zaabsorbowaną energią uderzenia, a głębokością uszkodzeń również widoczny jest wpływ zwiększania ilości energii na większą głębokość uszkodzeń bulw, jednak dopiero powyżej energii 0,65 J. Poniżej tej wartości energia uderzenia nie wpłynęła znacząco na głębokość uszkodzenia.

Na wielkość uszkodzeń wewnętrznych energia uderzenia wpływa podobnie jak na głębokość uszkodzeń zewnętrznych, tutaj także widoczny jest wzrost wielkości uszkodzeń wraz ze wzrostem energii [Grant, Hughes 1985].

Podczas badań przeprowadzanych przy pomocy podobnego przyrządu z wahadłem, jak w badaniach powyżej, przeanalizowano wpływ energii uderzenia na wskaźnik rozbić bulw. Próby przeprowadzono dla pięciu różnych energii uderzenia (0,25 J; 0,3 J; 0,45 J; 0,6 J; 1,26 J). Wyniki wykazały wzrost poziomu wskaźnika rozbić w wyniku zwiększania energii uderzenia dla obydwu badanych odmian. Badania objęły zakresem również wpływ okresu przechowywania na wskaźnik ciemnienia pouderzeniowego bulw, ten czynnik jak się okazało nie powoduje liniowej zależności, dla czteromiesięcznego okresu przechowywania wskaźnik ten jest niższy niż dla próbek przechowywanych przez dwa oraz sześć miesięcy, przy czym mniejsza energia uderzenia wykazała większy indeks uszkodzeń, niż uderzenie o wyższej energii [Skrobacki i in. 1989].

5. SPIS PIŚMIENNICTWA

1. Analizy rynkowe. Rynek ziemniaka stan i perspektywy. Reasumpcja. nr 40, 2013, s. 3.

2. Bożek, J. Taksonomiczna analiza struktury zasiewów w Polsce w 2007 r. i ocena różnic jej stanu w stosunku do roku 2002. Studia i raporty IUNG-PIB, zeszyt 17, 2009, s. 111.

3. Czerko, Z. Przechować, by sprzedać. Wiadomości Rolnicze Polska, nr 11 (104), 2013, s. 12.

4. Dzwonkowski, W. Rynek ziemniaków 2007/2008. Biuletyn informacyjny, Agencja Rynku Rolnego, nr 6 (204), Warszawa, 2008, s. 18-19; 7.

5. Główny Urząd Statystyczny Portal Informacyjny [online]. Przedwynikowy szacunek głównych ziemiopłodów rolnych i ogrodniczych w 2014 r. Informacja sygnalna. 2014, s. 9. stat.gov.pl

6. Grant, A; Hughes, J. C. The relationship between physical properties of tubers measured during impact tests and tuber fracture damage. Potato Research, 1985, nr 28, s. 203-221.

7. Gruczek, T. Czynniki ograniczające uszkodzenia mechaniczne podczas zbioru. Mat. Konf. Ziemniak jako surowiec do przetwórstwa spożywczego. Inst. Ziemn., Bonin, 1996, s. 17-22.

8. Gruczek, T; Lutomirska, B; Sowa-Niedziałkowska, G. Podatność odmian ziemniaka na uszkodzenia mechaniczne bulw i straty przechowalnicze. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, nr 232, 2004, s. 233-234.

9. Hara-Skrzypiec, A; Jakuczun, H. Diploid Potato Hybrids as Sources of Resistance to Blackspot Bruising. Am. Potato Res; 2013, s. 1.

10. Ito, M; Sakai, K; Hata, S; Takai, M. Damage to the surface of potatoes from collision. Transactions of the ASAE, American Society of Agricultural Engineers, 1994, s. 1431-1433.

11. Jabłoński, K. Kierunki przewidywanych zmian w technologii produkcji ziemniaka do roku 2020. Stan i kierunki zmian w produkcji rolniczej (wybrane zagadnienia), Studia i raporty IUNG-PIB, zeszyt 17, Puławy, 2009, s. 117; 124

12. Kapusta, F. Ziemniak w rolnictwie i gospodarce Polski. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu, Rol. XCIX, 582, 2011, s. 31; 29.

13. Komorowska-Jędrys, J; Ohanowicz, T; Szewczyk, B. Ocena ciemnej plamistości pouderzeniowej bulw ziemniaka. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, nr 221, 2002, s. 147-148.

14. Kolowca, J; Krzysztofik, B. Właściwości lepkosprężyste miąższu bulw ziemniaka różnej wielkości.Acta Agrophysica, nr 2 (4), 2003, s. 722.

15. Konstankiewicz, K; Gancarz, M; Król, A; Pawlak, K. Wyznaczanie parametrów struktury tkanki miękiszowej bulwy ziemniaka odmian "Danusia" i "Kuba". Technica Agraria, nr 1 (2), 2002, s. 24.

16. Krzysztofik, B; Nawara, P. Ocena wyposażenia w maszyny do produkcji ziemniaka wybranych gospodarstw Małopolski. Inżynieria Rolnicza, nr 7, Kraków, 2005, s. 41.

17. Leń, S. Miękkie lądowanie bulwy. Twój doradca Rolniczy Rynek, nr 9, 2013, s. 30-31.

18. Nowacki, W. O kierunkach zmian w uprawie ziemniaka w Polsce. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, nr 266, 2012, s. 21-22.

19. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi w sprawie szczegółowych wymagań w zakresie jakości handlowej ziemniaków. Dziennik Ustaw Nr 194, Poz. 1900, 2003, s. 13087.

20. Sawicka, B. Syntetyczne regulatory wzrostu Mival i Moddus 250 ME w uprawie ziemniaka Część III. Wpływ regulatorów wzrostu na ciemnienie miąższu bulw surowych i gotowanych. Biuletyn Instytutu Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, nr 223/224, 2002, s. 302.

21. Skrobacki, A; Halderson, J. L; Joseph, J; Pavek, J. J; Corsini, D. L. Determining potato tuber resistance to impact damage. Idaho Agricultural Experiment Station, nr 8835, 1989, s. 401-414.

22. Stopa, D. Plonowanie i jakość bulw wybranych odmian ziemniaka w zależności od kształtu redliny i terminu zbioru. Praca doktorska, Akademia Podlaska, Siedlce, 2007, s. 7-8.

23. Sypuła, M. Uszkodzenia mechaniczne bulw ziemniaka. Rozprawy naukowe i monografie, Wydawnictwa Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, 2013, s. 13-14.

24. Tarant, Sz. Analiza tendencji produkcji ziemniaków w Polsce w latach dziewięćdziesiątych. Rocznik Akademii Rolniczej w Poznaniu - CCCXLIII, Poznań, 2002, s. 193.

25. Wichrowska, D; Rogozińska, I. Wartość konsumpcyjna bulw ziemniaka w zależności od odmiany i zabiegu odchwaszczania. Jakość i prozdrowotne cechy żywności, Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław, 2010, s. 39.

26. www.polskiziemniak.pl

27. Zgórska, K. Ciemna plamistość pouszkodzeniowa miąższu bulw ziemniaka (cpp). Ziemniak Polski, nr 13, 2013, s. 34.

28. Zgórska, K; Grudzińska, M. Zmiany wybranych cech jakości bulw ziemniaka w czasie przechowywania. Acta Agrophysica, 19 (1), 2012, s. 203-204.