„Sierpień"

Czas i miejsce akcji: miasto, lato, spacer w sobotnie popołudnie do podmiejskiego domu ciotki Agaty. Narratorem opowiadania jest chłopiec, syn Jakuba, kupca bławatnego. Inne postaci: Matka chłopca, służąca Adela, ciotka Agata, wuj Marek.

Plan wydarzeń:

1. Popołudniowy spacer z matką po rynku miasta. Ojciec wyjeżdża na wypoczynek.
2. Obłąkanej Tłuja (mieszkanka ogrodu) i jej dziwne zachowanie.
3. Dom w ogrodzie ciotki Agaty, irytujący wuj Emil.

Fabuła opowiadania zawiera trzy wątki, odpowiadające każdej z części. Wątki są równorzędne, żadnego z nich nie można nazwać głównym, ani pobocznym.

W części I Józef spaceruje z matką w sobotnie letnie popołudnie po rozgrzanym słońcem rynku. Część II to opis bezdomnej Tłui pomieszkującej na zdezelowanym łóżku w ogrodzie, oraz jej matki Maryśki, podglądanej we śnie przez Józefa i służącą Adelę. Część III jest opisem wizyty Józefa (i przypuszczalnie jego matki) w położonym na przedmieściach domu ciotki Agaty. W czasie nudnej rozmowy ciotka narzeka na swego męża Marka (mały, zgarbiony, [...] pogodzony z losem^[1]), na dzieci (starzejąca się kuzynka Łucja z jej nadwrażliwym panieństwem^[2] i kuzyn Emil, który ma za sobą burzliwe i zmarnowane życie^[2] światowca i karciarza). Kuzyn zabiera Józefa do drugiego pokoju, gdzie pokazuje mu ukryte w portfelu zdjęcia pornograficzne, wywołując zmieszanie i zawstydzenie chłopca.

Sierpień jest utworem otwierającym Sklepy cynamonowe. Opowiadanie ma niewielkie rozmiary, składa się z trzech części, które łączy główna postać, będąca jednocześnie narratorem. Wspólne są także czas i miejsce zdarzeń: tytułowy sierpień w małym prowincjonalnym miasteczku, w którym odnaleźć można cechy współczesnego Schulzowi Drohobycza.

Świat opowiadania widziany jest oczami bohatera, dorastającego chłopca imieniem Józef. Reaguje on namiętnie na wszystko, co nowe i olśniewające w jego przeżyciach, z dziecinną ciekawością obserwuje dorosłych i ich dziwaczne obsesje czy dewiacje^[3].

Józef mieszka na pierwszym piętrze kamienicy w rynku^[4]. Informacja ta również odnosi czytelnika do biografii pisarza, który urodził się i spędził dzieciństwo w mieszkaniu przy drohobyckim rynku.

Mimo cech wspólnych autora i bohatera, nie jest to literatura autobiograficzna. Istotą prozy Schulza nie jest opisywanie zdarzeń, które często, jak w opowiadaniu Sierpień, są zwyczajne, banalne. Schulz dokonuje przetworzenia rzeczywistości, kształtuje ją na nowo. Zwykłym zdarzeniom i ludziom nadaje charakter niezwykły i uniwersalny. Pisarz nazywał swoją metodę twórczą "mityzacją rzeczywistości".

Charakterystyczne jest stosowanie zdań wielokrotnie złożonych, zawierających najczęściej obszerne opisy. Są one wyszukane w formie i pełne zaskakujących ciągów skojarzeniowych. Zjawiska ukazywane w Schulzowskim opisie nie są statyczne. Przyroda ma charakter dynamiczny, jest uczestnikiem zdarzeń: Bodiaki, spalone słońcem, krzyczą, łopuchy puchną i pysznią się bezwstydnym mięsem, chwasty ślinią się błyszczącym jadem^[6].

Sierpień
[Opowiadanie wstępne. Zarysowanie świata bohaterów.]

1
Lato w niewielkim mieście – lipiec, sierpień.

„Ciemne mieszkanie na pierwszym piętrze kamienicy w rynku”.

Adela wraca rano z zakupami. Wykłada z koszyka jarzyny, owoce (czereśnie, morele), mięso. Wszystko to przypomina dziecku martwe stwory morskie. Potem służąca odsłania okna pokoi, sprząta i z powrotem zapuszcza zasłony.

Sobotnie popołudnie – spacer po starym rynku, opustoszałym w upalnym dniu. W oczach chłopca każdy cień, mury, kwiaty żyją, mają uczucia. Chylący się słonecznik czuje tragedię nadchodzących dni żniwa.

2
Zarośnięte gąszczem traw i chwastów śmietnisko, na którym stoi stare łóżko. Mieszka tu Tłuja – czarnowłosa, brudna, niedorozwinięta dziewczyna, nie mogąca zapanować nad popędem. Wydaje zwierzęce dźwięki, wykrzywia naznaczoną chorobą twarz. Narrator mówi o niej „kretynka”.

Wspomnienie wizyty w domu matki Tłui, głupiej Maryśki, która najmowała się do szorowania podłóg. Narrator porównuje czas tej kobiety do

„złej, sypkiej mąki wariatów, wysypującej się z głośnego młyna-zegara”

(interesująca metafora).

3
Dom ciotki Agaty na przedmieściu. Agata –

„wielka i bujna, o mięsie płodnym i kobiecości pozbawionej hamulców”,

to znaczy kobieta gadatliwa, pogardzająca mężem z powodu jego wątłej sylwetki, jego cichości, niezdarności, słabego charakteru. Marek – mąż, „o twarzy wyjałowionej z płci”, życiowy bankrut. Troje dzieci: średnia Łucja – kilkunastoletnia, zawstydzona dojrzewaniem, wrażliwa na punkcie swego panieństwa; najstarszy Emil – elegancko ubrany, z jasnoblond wąsem, karciarz, wiele podróżował.

Chłopiec-narrator, najbardziej zaciekawiony kuzynem, wychodzi za nim z pokoju. Oglądają zawartość portfela Emila – fotografie „nagich kobiet i chłopców w dziwnych pozycjach”. Następuje chwila niejasnego wzburzenia, wywołanego uśmieszkiem kuzyna, i nagłe zrozumienie. Twarz Emila z powrotem „zapada w nicość”.

„Nawiedzenie"

Czas i miejsce akcji: dom, w którym znajdowało się mieszkanie narratora, na parterze był sklep jego ojca. Wydarzenia mają miejsce na początku zimy. Postaci: narrator - chłopiec, matka i usuwający się stopniowo z życia ojciec.

Plan wydarzeń:

1. Zima za oknem. Ojciec choruje. Niepokoi się stanem ksiąg prowadzonych przez matkę.
2. Ojciec zaczyna się izolować od pozostałych członków rodziny.
3. Rozmowy Jakuba z Bogiem.
4. Ojciec dziwaczeje, zamyka się we własnym świecie.

Nawiedzenie
< Wspomnienie o początkach i rozwoju choroby Ojca. Odtąd uwaga narratora skupia się na wszystkim, co dotyczy właśnie Ojca. >

1
Okres jesienno-zimowy: krótkie, szare dni, kolorowe, rozległe noce. Opis mieszkania rodziny narratora, w jednej z wielu podobnych do siebie kamienic rynku. Nie wiadomo ile jest tu pokoi, które są wynajęte lokatorom, a które i od kiedy są opuszczone. Chłopiec często błądzi po labiryntach mieszkania czy całej kamienicy. Matka i Adela coraz bardziej zaniedbują dom. Matka prowadzi sklep. Ojciec zajmuje się rachunkami, przesiaduje całe dnie w pokoju, schodzi do dolnych pokoi tylko rano, by obudzić mieszkających tam subiektów.

Rozpoczyna się choroba Ojca. Wieczorami wpada w szał irytacji, biega po mieszkaniu, krzyczy na żonę. W ciągu dnia pozostaje spokojny, zaszywa się w swoim kącie nad stosem papierów, „liczy, sumuje”. Narrator opisuje go językiem stylizowanym na język Biblii. Ojciec to w oczach chłopca prorok. Brodaty Demiurg odwiedza go wieczorami, rozmawiają. Początkowo Ojciec jest zagniewany na Boga i jego krzyki są wyrzutem, żalem do Boga.

„Był to dialog groźny jak mowa piorunów”.

Ostatnia scena to zmaganie się Ojca z fizjologicznymi objawami choroby. Opis opróżnienia nocnika ma wciąż cechy stylizacji biblijnej.

2
Z czasem Ojciec zaczyna szperać po kątach mieszkania, układać godzinami bibeloty, zapomniane graty. Przebywa w coraz dziwniejszych miejscach: przykucnięty na szafie, zgarbiony przy łóżku. Domownicy przestają się orientować, gdzie jest Ojciec. Kiedy się pojawia, wszyscy zauważają, że zmalał, zmizerniał, jeszcze bardziej zdziwaczał. Ojciec żyje w swoim świecie, oderwanym już od rzeczywistości.

„Przywykliśmy do jego nieszkodliwej obecności, do jego cichego gaworzenia (…), którego trele przebiegały niejako na marginesie naszego czasu”. „Cielesna powłoka i garść bezsensownych dziwactw”

Ojca zostają porównane do kupki śmieci, wyrzucanych codziennie przez Adelę.

Opowiadanie „Ptaki"

Czas i miejsce akcji: pora roku - zima, mieszkanie bohatera i jego rodziców. Postaci: narrator - chłopiec, matka, ojciec, który kupuje ptaki i trzyma je w swoim pokoju, Adela, służąca, która sprawuje nad ojcem nieograniczoną władzę.

Plan wydarzeń:
1. Zima w pełni. Ojciec odkrywa w sobie nową pasję - hoduje ptaki. Ich jaja sprowadza z odległych krajów. 2. Ptasie królestwo ojca mieści się na poddaszu.
3. Ojciec upodabnia się do kondora, Adela niszczy to królestwo.

Ptaki
Zima. Brudny, nieobfity śnieg zalega dachy ponurych, a czasem przerażających domów, kościołów. Nad leniwym miastem unoszą się stada wron. Ojciec pogrążony w swych dziwactwach zaczyna interesować się zwierzętami. Sprowadza zza granicy zapłodnione jaja ptaków i hoduje je w domu. Chłopiec podziela z Ojcem fascynację pisklętami, ciekawi go jednocześnie zachowanie Ojca, który karmi ptaki, bada ich rozwój posługując się tomami ksiąg ornitologicznych. Jeden z kondorów staje się bardzo podobny do Ojca. Przybiera niemal identyczny wygląd, postawę:

ta sama materia ciała, ścięgien i pomarszczonej twardej skóry, ta sama twarz wyschła i koścista, (…). Nawet ręce, silne w węzłach, długie, chude dłonie Ojca, z wypukłymi paznokciami, miały swój analogon w szponach kondora.

Ojciec i jego „ptasie państwo” zajmują pomieszczenia na strychu kamienicy, z których już od świtu dochodzi nieznośny hałas. Pewnego dnia wkracza tam Adela z zamiarem generalnych porządków. Otwiera okno, próbuje zmieść odchody ptaków. Ojciec –

„człowiek złamany, król-banita, który stracił tron i królowanie”

– nie oponuje. Adela ma nad nim nieograniczoną władzę (to nią był zafascynowany przed ptakami).

Opowiadanie „Manekiny"

Miejsce akcji: mieszkanie bohatera i jego rodziców
Postaci: Ojciec, Adela, Polda i Paulina - szwaczki

Plan wydarzeń:
1. Ojciec żyje w co raz większej samotności.
2. Ojciec odwiedza dwie szwaczki: Poldę i Paulinę szyjące z kolorowych skrawków materiału.
3. Rozmowy Ojca ze szwaczkami.

Manekiny
< Opowiadanie otwierające mini-cykl tekstów, będących wykładnią doktryny filozoficznej artysty >

W dziwactwach Ojca, jego oderwaniu od codziennego życia jest coś z walki o poezję, o kolory życia, o świadomość rzeczy wyższych w świecie (kolory symbolizują sens; życie bez kolorów jest życiem niskim, pozbawionym idei). Wtargnięcie Adeli było zatem „bezmyślnym i tępym wandalizmem”. Jednak członkowie rodziny, mimo że dzięki ptakom ich życiu nie zagrażała zimowa nuda, nie oponowali podczas kapitulacji Ojca. Nikt nie chciał wziąć odpowiedzialności za poczynania Ojca-proroka.

Tygodnie zaczynają upływać „pod znakiem dziwnej senności”: nie zaścielone łóżka, wątły ogień w piecu, bezładne krzątanie się po domu. Matka nie może poradzić sobie z toaletą i przeciąga ją do obiadu. Dni są „bezimienne”. Na obiad ryba w galarecie, także dla subiektów. Wieczorami przychodzą dziewczęta do szycia: Polda i Paulina. Ustawiają w jadalni manekin, kroją materiały, przymierzają fragmenty sukni. Barwna kobieca ceremonia zostaje zauważona przez Ojca, który znajduje w niej kolejny przedmiot fascynacji.

Słynny fragment Sklepów cynamonowych:

Odsuwając pończoszkę z kolana Pauliny i studiując rozmiłowanymi oczyma zwięzłą i szlachetną konstrukcję przegubu, Ojciec mój mówił: – Jakże pełna uroku i jak szczęśliwa jest forma bytu, którą panie obrały. Jakże piękna i prosta jest teza, którą dano wam swym życiem ujawnić. (…) Gdybym, odrzucając respekt przed Stwórcą, chciał się zabawić w krytykę stworzenia, wołałbym: – mniej treści, więcej formy! Ach, jakby ulżył światu ubytek treści. Więcej skromności w zamierzeniach, więcej wstrzemięźliwości w pretensjach – panowie demiurdzy – a świat byłby doskonalszy!

Adela, która wchodzi do pokoju z kolacją, zastaje Ojca w dwuznacznej pozie, ale dziewczyny obracają sytuację w żart.

Opowiadanie „Traktat o manekinach" albo „Wtóra Księga Rodzaju"

Czas i miejsce akcji: jadalnia, w której pracują szwaczki, rzecz dzieje się przez kilka zimowych wieczorów.
Postaci: szwaczki Polda i Paulina, którym ojciec wygłasza swoją doktrynę, Adela.

Plan wydarzeń:
1. Marzenia ojca, by być kreatorem, by tworzyć.
2. Adela uwodząca pantofelkiem ojca.

Traktat o manekinach albo Wtóra Księga Rodzaju
< Przytoczenie wykładu Ojca na temat stworzenia świata, jego natury i roli człowieka. >

Istnieje materia i duchy. Materia jest nieskończenie płodna, formowalna w dowolny sposób, „lubieżnie podatna”, posłuszna. Każdy duch może ją przekształcać, może z niej tworzyć. Nie tylko Demiurg. Dlatego zabójstwo nie jest złem. Jest często konieczne dla stworzenia kolejnych form bytu. Nazwane to zostaje „redukcją życia do form innych i nowych” i nie jest grzechem.

Gloryfikacja materii jako istoty ukrywającej nieznane i niewyczerpane nigdy zasoby energii życiowej – prowadzi do pragnienia demiurgii. [c„Pragniemy rozkoszy twórczej we własnej, niższej sferze” – mówi Ojciec. Nie zależy mu na konkurowaniu z Bogiem, ale na samej możności doświadczenia nadawania życia nowym formom. Ojciec nie chce tak jak Bóg stwarzać dzieł misternych, doskonałych, wiecznych. Twory nowego demiurga mają być tandetne, liche, tanie, stworzone dla jednego gestu, dla odegrania jednej tylko, krótkotrwałej roli tych tworów.

„Chcemy stworzyć po raz wtóry człowieka, na obraz i podobieństwo manekinu”

– kończy swój monolog Ojciec, nie wiadomo w czyim imieniu (w całej prelekcji używa formy my). Narrator nazywa go „herezjarchą natchnionym”.

Następuje teraz, poprzedzona prośbą o pobłażliwość czytelnika, scena erotycznego kuszenia Ojca przez Adelę. Wyciągnięta stopa dziewczyny przypomina syczącego węża. Polda i Paulina przypatrują się.

„Traktat o manekinach. Ciąg dalszy"
1. Ojciec opowiada o materii, którą można dowolnie modelować.
2. Wykład zostaje ponownie przerwany przez Adelę.

„Traktat o manekinach. Dokończenie"

1. Ojciec kontynuuje wykład o rozwoju materii i jej doskonałości.

Opowiadanie „Nemrod"

Czas i miejsce akcji: sierpień, dom i jego okolice.

Postaci: narrator - chłopiec i jego mały pies.

Plan wydarzeń:

1.Chłopiec obserwuje pieska o imieniu Nemrod.

2. Pies poznaje świat, odkrywa, że posiada w sobie zakodowaną wiedzę przodków.

Opowiadanie „Pan"

Czas i miejsce akcji: upalne letnie popołudnie, zaułek podwórza, stary zdziczały ogród.

Postaci: narrator - chłopiec, tajemniczy mężczyzna ukrywający się łopianach.

Plan wydarzeń:

Chłopiec obserwuje włóczęgę, w jego oczach staje się on mitycznym Panem bez fletu (w mitologii greckiej bóg pasterzy i opiekun stad).

Opowiadanie „Pan Karol"

Czas i miejsce akcji: letni dzień, mieszkanie wuja chłopca - pana Karola.

Postaci: pan Karol, słomiany wdowiec.

Plan wydarzeń:

Słomiany wdowiec i jego życie w czasie wakacji: w sobotnie popołudnia odwiedza żonę na letnisku a pozostały czas spędza na hulankach.

Opowiadanie „Sklepy cynamonowe"

Czas i miejsce akcji: zimowy wieczór; teatr, ulice miasta, sklepy cynamonowe, wzgórze za miastem, rynek.

Postaci: chłopiec - narrator, rodzice chłopca, mieszkańcy miasta, koledzy chłopca ze szkoły.

Plan wydarzeń:

1. Chłopiec wraz z rodzicami udaje się do teatru. Ojciec zapomniał portfela, chłopiec wraca do domu.

2. W drodze spotykają go niesamowite sytuacje.

Opowiadanie „Ulica Krokodyli"

Miejsce akcji: pokój ojca, ulica Krokodyli na mapie ojca.

Postaci: chłopiec - narrator.

Plan wydarzeń:

1. Ulica Krokodyli jest ulicą nielubianą przez ludzi.

2. Ta część miasta kojarzy się z tandetą, połowicznością, jest zawieszona w próżni.

Opowiadanie „Karakony"

Czas i miejsce akcji: zima, pora dnia nieokreślona, mieszkanie - salon.

Postaci: chłopiec-narrator, matka.

Plan wydarzeń:

1. Okres po śmierci ojca.

2. Plaga karakonów - opowieści matki; upodobnienie się ojca do karakona.

Opowiadanie „Wichura"

Czas i miejsce akcji: dzień zimowy, dom, miasto owładnięte wichurą.

Postaci: narrator - chłopiec, matka, Adela, subiekt Teodor, brat ojca, ciotka Perazja.

Plan wydarzeń:

1. Niespotykanie burzliwa wichura zaburza porządek dnia.

2. Przybycie ciotki Perazji do domu chłopca.

3. Wszystko wraca do normy.

Opowiadanie „Noc wielkiego sezonu"

Czas i miejsce akcji: dziwny miesiąc, wydarzenia mają miejsce w mieście, przede wszystkim w sklepie Jakuba.

Plan wydarzeń:

1.Wielki sezon. Przygotowanie czynione przez ojca na przyjęcie dużej masy klientów.

2. W sklepach panuje zamęt. Jakub zwołuje subiektów, którzy uganiają się za Adelą, by pomogli mu w sprzedaży.

3. Nadlatują bajecznie kolorowe, chore, zniekształcone ptaki - efekt hodowli ojca. Klienci rzucają w nie kamieniami, strącając ptaki.

4. Załamanie ojca, jego eksperymentowanie z ptakami zakończyła się fiaskiem.