20. ZAPOŻYCZENIA CZESKIE W POLSZCZYŹNIE
Językowe wpływy czeskie na polszczyznę datuję się na:
X-XI w. - przyjęcie przez Polskę chrześcijaństwa
XIII-XIV w. – hołdowanie przez Czechów wielu księstw śląskich
XIV-XV – panowanie w Polsce czeskich królów Wacława II i Wacława III
Najstarsza warstwa zapożyczeń.
Cyryl i Metody w IX w. przybyli do państwa wilkopomorskiego z przygotowanym słownictwem kościelno-liturgicznym o charakterze cerkiewnosłowiańskim. Ze względu na mechanizm przyswojenia wyróżnić można:
Wyrazy rodzime, które zmieniły znaczenie w nowym użyciu, np.
buh, pol. bóg – bóstwo – najwyższa istota,
nebe pol. niebo – firmament – miejsce pobytu boga i świętych,
svaty pol. świety – mocny – kanonizowany za cnoty,
pekło pol. piekło – smoła – miejsce pobytu potępionych,
knez pol. ksiądz, później ksiądz – książe – tytuł duchownego,
Część terminów to kalki, np.
svedimo pol. sąmnienie – sumienie,
czistec – czyściec,
Popelec – Popielec,
Większość terminów to zapożyczenia, które pochodzą z łaciny, dialektów romańskich, języka niemieckiego. W języku czeskim podlegają pierwszemu procesowi slawizacji. Przeniesione na polskie podłoże przechodzą drugą adaptację.
Z łaciny za pośrednictwem czeskim wyrazy:
anioł cz. anjel, łac.
ewangelia cz. ewanjelium, łac. euangelium,
Z łaciny przez podwójne pośrednictwo, przez medium niemieckie a następnie czeskie
chrzest, chrzcić, chrześcijanin, kościół, ołtarz,
Zapożyczenie bezpośrednio z czeskiego: pop
Zapożyczenia czeskie w epoce piśmiennej.
W pierwszej połowie XVI znajomość czeszczyzny stała się wyznacznikiem ogłady umysłowej, dwór, duchowieństwo, profesorowie i szkoła, cała góra społeczna lgnie do czeszczyzny. Jednak zapożyczenia z tego okresu miały charakter ograniczony, głównie książkowy, nie dosięgały mas i dlatego okazały się nietrwałe, np. honiec, tesaczek, zahrada, dłużej przetrwały kapalin, pokajanie, uczenik. Do dziś przetrwały nieliczne: nabożeństwo, sprawiedliwość, istota, duchowieństwo, zakonnik, własność. Czechizmów, w swych dziełach używali Maleccy, ojciec Jan i syn Hieronim, Mikołaj Rej, Górecki, Falmierz w swym Zielniku, słownikarz Mączyński. Im bliżej końca stulecia tym wpływy czeskie słabną. A w XVII przestają w ogóle oddziaływać.
Przykłady
Rzeczowniki: bawełna, blesk, brana, cyl, dobrorzeczenie, duchowieństwo, działo huczące, gorkość,
Przymiotniki: błahy, bogaty, hardy, hojny, nieskazitelny, wesoły,
Czasowniki: dłużyć, błogosławię dufać,
Przysłówki: hnet, na porząd, pak,
Zaimki: jeden, każdy, kolko, odkud,
Spójniki: neż,
Wpływy czeskie we współczesnej polszczyźnie
We współczesnej polszczyźnie wpływy czeskie widoczne są w różnych warstwach językowych:
Wpływy fonetyczne
sczechizowane fonetycznie wyrazy rodzime
np. brama, władać, hańba, serce, wesele, zastąpiły one staropolskie postaci: brona, włodać, gańba, sierce, wiesiele.
pożyczki leksykalne charakteryzują się czeskimi cechami fonetycznymi,
zwłaszcza, czyhać, hojny, czytelny.
Rozróżnienie tych 2 typów jest trudne ponieważ czeskie pożyczki leksykalne ulegały przystosowaniu do polskiego systemu fonetycznego, np.:
błogosławić z czes. blagoslaviti,
krotochwila z czes. krotochwile,
czcion(k)a z czes. cztena (litera),
Przejęte cechy fonetyczne czeskie odnoszą się raczej do dystrybucji fonemów, zmiany ich frekwencji niż inwentarza:
są to formy beznosówkowe,
np. poruczyć, poruczać, porucznik, rusznica, Wacław;
formy bez przegłosu,
np. tesarz (cieśla), wymienka (warunek, wyjątek), wynalazek, wzmienka, zmienka;
formy z ra, ła między spółgłoskami zamiast pol. ro, ło
np. błagać, brama, płaz, praca, przywłaszczać, straż, władać, Władysław, własność, zwłaszcza
formy z twardymi spółgłoskami,
np. w przyimku bez i przedrostku bez- oraz w: obecny (powszechny), rzetelny (przejrzysty); serce, śmiertelny, wesele,
Przejęcie fonetycznego h w niektórych wyrazach
czyhać, hańba, hardy, hasło, ohydny, hojny, wahać się;
Rzeczywistych wpływów fleksyjnych było w języku polskim niewiele, można jednak mówić o szerzeniu się w polskim języku literackim form fleksyjnych mających oparcie w języku czeskim czyli o wpływie języka jako arbitra. Dotyczy to:
ściągniętych form zaimków typu ma, mego memu (obok moja, mojego, mojemu)
sufiksów –tel, obywatel, -telny, rzetelny, czytelny, (nie)skazitelny
wiele nazw funkcji i urzędów dworskich typu podkomorze, podkomorzy
przymiotników z przedrostkiem prze-, przepiękny, przeczysty
Wpływy leksykalne
Terminologia religijna, np. ołtarz, poganin, biskup, mnich, papież, błogosławić, męczennik, również pod wpływem czeskim wiele wyrazów rodzimych przybrało znaczenie religijne, np. grzech, modlitwa, piekło; nazwy dni tygodnia, niektóre imiona osobowe (Wirzbięta), a także takie wyrazy jak komin, komnata, stodoła, bażant, barwa, grabia;
Wiek XVI jest czasem upowszechniania się bohemizmów (od bohema). Upowszechniają się pożyczki dawniej sporadyczne. Pod koniec XVI wieku oddziaływanie czeskiego wyraźnie słabnie. Wiele bohemizmów ulega zapomnieniu.
Sytuacja zmienia się w wieku XIX gdy do polskiego wkraczają zupełnie wyjątkowe bohemizmy np. kneź, lump, lumpak, Łaba, masarz, pawlacz, polka, memoriał, robot, styki (kontakty), spolegliwy.