„Z duchem w rozmawianiu. Szesnastowieczna proza polska.”

oprac. Wacław Walecki

Ze wstępu:

Liczba prozaików w Polsce w szesnastym wieku znacznie przewyższa liczbę poetów. Dlatego warto przyjrzeć się bliżej prozie renesansowej przysłoniętej nieco przez poezję (np. za sprawą Jana Kochanowskiego, który był wybitnym artystą.)Tematy poruszane przez prozaików były niezwykle rozległe. Proza stała się pełnym „zwierciadłem” życia tamtych czasów. Ukazywała z dużym realizmem praktycznie wszystkie stany społeczeństwa (z dominacją szlachty) ówczesnej Rzeczypospolitej. Należy pamiętać, ze panowało wtedy zupełnie inne pojecie literackości dzieła (do literatury zaliczano kazania, traktaty, listy, itp.). Pisano w języku polskim, jak również po łacinie (czy raczej nowołacinie). Pomimo, iż schyłek XV w, aż do początku XVII to rozkwit renesansu w Polsce; w XVI wieku nadal była popularna średniowieczna proza powieściowa (oparta na wzorcach zagranicznych).

Rodzaje prozy (podział ze względu na tematykę):

1.Historyczna – można wyróżnić 4 grupy tekstów:

a. prace typu kronikarskiego (np. J. Długosza, M. Kromera, M. Bielskiego-/który jest autorem pierwszego po polsku dzieła obejmującego dzieje świata/)

b. dziejopisarstwo czasów bieżących

c. biografistyka (np. S. Orzechowskiego sylwetka Jana Tarnowskiego)

d. historyczna proza o charakterze naukowym

2. Społeczno – polityczna

Sytuacja społeczno – polityczna w ówczesnej Polsce sprzyjała rozkwitowi prozy, która w dużej mierze okazuje się publicystyką lub literaturą pełniącą funkcje publicystyki zaangażowanej w bieżące sprawy.

Np.: Andrzej Frycz Modrzewski, nazywany ojcem polskiej myśli demokratycznej. Przyczynił się on do rozwoju w Polsce nauki o państwie i prawie.

Opozycjonistą Frycza był St. Orzechowski (autor m.in. broszur antytureckich). Warto zaznaczyć, iż budował on swoją publicystykę wg zasad klasycznej literatury (wstęp, pozyskanie życzliwości odbiorcy, rozbudzenie jego uwagi i wprowadzenie w problematykę rozważań. W Narratio określa sytuację i przedstawia podstawowe kwestie, w Argumentatio – gromadzi najważniejsze dowody i odpiera zarzuty. W zakończeniu znajduje się podsumowanie dowodów i podkreślenie motywów natury emocjonalnej.

„Kazania sejmowe” Piotra Skargi – (kazanie to ulubiona forma wypowiedzi literackiej tego wybitnego jezuity, choć często było jedynie pretekstem do wygłoszenia oracji, mającej na celu wyłożenie poglądów na konieczną przebudowę państwa polskiego <tworzył za czasów Zygmunta III Wazy>)

„Wróżki” Jana Kochanowskiego – refleksyjne dzieło kładące nacisk na konieczność moralnego odrodzenia społeczeństwa.

Proza społeczno – polityczna miała rzeczywisty wpływ na kierunki rozwoju polityki wewnętrznej i zagranicznej ówczesnej Rzeczypospolitej.

3. Proza dydaktyczna i parenetyczna

Proza dydakt. wyrasta z prozy społ.-pol., łączy się bowiem silnie z postulatami naprawy społeczeństwa. Proza paren. natomiast powiązana jest z ruchem reformacyjnym i polemikami religijnymi, nieraz bardzo angażującymi szlachecką społeczność Rzeczypospolitej. Źródłem dydaktycznej prozy renesansowej były z jednej strony proste obserwacje życia codziennego, z drugiej zaś wzory literackie antyku, średniowiecza i renesansu europejskiego.

W literaturze parenetycznej, oprócz utworów moralizatorskich, można wyróżnić ciekawy zespół zwierciadeł (łac. specula) – czyli idealne wizerunki poszczególnych przedstawicieli społeczności renesansowej. Zjawisko to było znane z epok poprzednich, lecz w renesansie szczególnie rozpowszechnione. (tu: przede wszystkim w „Żywocie człowieka poczciwego” M. Reja)

4. Proza religijna

Np. :

-polemiki

-postyllografia

-przekłady Biblii (np. katolickie – Wujek, Leopolita; kalwińskie – biblia brzeska; luterańskie – Malecki; ariańskie – Czechowic)

Dyskusje religijne (związane z Reformacją) stanowią dokument umysłowej i literackiej kultury doby renesansu. Ich rozwój (poza sprawami wyznaniowymi) uzasadnia się również m. in. odrodzeniową skłonnością do krytyki (tym żywsza, że obejmowała dziedzinę niepodważalną w epoce poprzedniej). Poruszała wielki obszar zagadnień : od ustrojowo – organizacyjnych Kościoła, po kwestie dogmatyczne.

Postylla (od: post illa verba textus, tj. po owych słowach tekstu św., kiedy to kapłan wygłasza naukę) tu: np. „Postylla” Mikołaja Reja – świeckiego kaznodziei.

5. Proza fabularna

W XVI w. termin powieść oznaczał opowiedzenie czegoś, np. „Powieść rzeczy istej”. Z kolei to co my dziś nazywamy powieścią określano mianem historyji (np. „Historyja o żywocie Aleksandra Wielkiego”). Szesnastowieczną prozę fabularną można zgrupować w kilka zespołów:

- utwory powieściowe, tj.romanse (historyje) (romans pseudohistoryczny, moralistyczny, rycerski, błazeński, humanistyczny),

- facecje, tj. inaczej apoftegmaty lub przypowieści (bajki), czyli teksty, które nazwać można krótkimi humoreskami,

- utwory o charakterze religijnym: hagiograficzne, apokryficzne i romanse religijne, tj. proza fabularna.

Całe piśmiennictwo fabularne, podobnie jak i część historiografii, było nosicielem tradycji średniowiecznych i renesansowej nowoczesności.