ĆWICZENIA FONACYJNE I ARTYKULACYJNE

Ćwiczenia fonacyjne



Ćwiczenia te, zwane inaczej głosowymi (fonacja to zdolność wydobywania głosu i posługiwania się nim) wprowadza się po wstępnych ćwiczeniach oddechowych. Ich celem jest wykształcenie odpowiedniej wysokości głosu i umiejętności stosowania właściwego natężenia głosu.


1. Ćwiczenia wstępne (służą one zniesieniu napięcia mięśni gardła i krtani)

„misie” – dzieci leżą na dywanie naśladując śpiące zimą misie – oddychają nosem, buzia zamknięta. Budzą się, ziewają – wdech i wydech ustami. Ziewanie łączymy z wymową samogłoski [a] –fonację zaczynamy cicho, łagodnie, na wydechu

2.Ćwiczenia w kierowaniu głosu na „maskę” (podniebienie twarde, zęby i wargi)

 „misie” budzą się wiosną, cieszą się z jej przyjścia, pomrukują z zadowolenia, śpiewają: mmma mmmo mmmu mmme mmmy, potem przedłużamy także samogłoski: mmmmaaaaa,mmmmoooo,mmmuuu,mmmeee,mmmyyy…

3. Ćwiczenia artykulacji samogłosek (prawidłowa ich wymowa decyduje o wyrazistości naszej mowy)

usypiamy lalkę - lalka płacze uuu, dziecko huśta ją i stara się uspokoić – aaaaa, lalka płacze nadal – eeee , podchodzi pajac, dziwi się – oooo, podchodzi myszka, zaczyna śpiewać jej kołysankę – iiiii …
głoska [a] na wycieczce – jedzie samochodem po asfaltowej, równej powierzchni - wymawiamy ją w sposób ciągły aaaaaa, wchodzi po schodach-a a a a a, płynie łódką aaaaaaaa, jedzie na koniu a a a a.... możemy tu też dołączyć ćwiczenia zmiany wysokości i natężenia głosu
zabawa w echo - głośna i cicha wymowa samogłosek – wymawiamy głośno np. [a] ”echo” powtarza je coraz ciszej a a a …


Ćwiczenia usprawniające motorykę narządów mowy

By wypowiedź została wyartykułowana prawidłowo i wyraziście, ruchy narządów mowy muszą być wykonane w ściśle określony i precyzyjny sposób. W dużej mierze zależne jest to od sprawności narządów artykulacyjnych. Ćwiczenia poniższe mają właśnie na celu usprawnienie warg, języka, podniebienia miękkiego i żuchwy. Ułatwiają dzieciom opanowanie umiejętności świadomego kierowania ruchami narządów mowy, wyrobienie wrażliwości miejsc i ruchów w jamie ustnej, istotnych dla prawidłowej artykulacji, doskonalą kinestezję artykulacyjną (czucie ruchu), usprawniają koordynację ruchu poszczególnych narządów mowy

1. Ćwiczenia warg

ściąganie warg jak przy „u”, spłaszczanie jak przy „i”- na zmianę
cofanie kącików ust a następnie otwieranie i zamykanie ust na zmianę
wciąganie powietrza ustami ściągniętym
gwizdanie kilka razy na jednym tonie
przesuwanie zamkniętych ust w prawo i lewo-na zmianę
 wprawianie ust w drganie-parskanie
ssanie wargi górnej ,potem dolnej
 nabieranie powietrza pod wargę górna, potem dolną
coraz szybsze wymawianie połączeń samogłoskowych np. ao ue itp. połączone z dokładną artykulacją samogłosek
przytrzymywanie wargami kartki papieru, którą druga osoba stara się wyciągnąć
rozciąganie warg w szerokim uśmiechu
cofanie na-przy zamkniętych zębach na zmianę prawego i lewego kącika ust
przesuwanie ściągniętych warg na prawo i lewo
wciąganie, przy rozchylonych zębach, warg do środka jamy ustnej
nadymanie policzków-wargi zwarte, maksymalne zwiększenie objętości przedsionka jamy ustnej
nadymanie z uwolnieniem nagromadzonego powietrza -powstający szmer przypomina głoskę [p]
nadymanie policzków, zatrzymanie powietrza na 4-5 sek. przesuwanie powietrza na lewo lub prawo
zwieranie i rozwieranie warg przy zaciśniętych zębach
 zaokrąglanie i spłaszczanie przy zwartych szczękach
cmokanie przy dowolnym układzie warg
ssanie




2. Ćwiczenia języka

wysuwanie na zewnątrz i cofanie długiego i wąskiego lub szerokiego języka,
rozszerzanie i zwężanie języka,
ruchy koliste językiem wysuniętym na zewnątrz,
wysuwanie języka w stronę nosa, brody, policzków,
oblizywanie zębów przy otwartych i zamkniętych ustach,
 zaginanie szerokiego języka w kierunku nosa i wargi dolnej,
zaginanie szerokiego języka do góry i na dół wewnątrz jamy ustnej,
przesuwanie czubkiem języka od górnych zębów po podniebieniu do tyłu, do jamy gardłowej, powrót tą sama drogą,
dotykanie różnych miejsc w jamie ustnej zaostrzonym,  czubkiem języka,
dmuchanie powietrza przez język ułożony w rynienkę,
 dotykanie czubkiem języka do górnych, dolnych zębów i dziąseł-język ułożony jest płasko, szeroko, jego boki dotykają do bocznych zębów,
parskanie językiem na zewnątrz i wewnątrz jamy ustnej,
układanie „ miseczki” z języka.


3. Ćwiczenia ruchów szczęki dolnej

unoszenie i opuszczanie szczęki dolnej,
przesuwanie dolnej szczeki w lewo i prawo, potem z zaznaczeniem pozycji środkowej,
wysuwanie, przy rozchylonych wargach, szczęki dolnej do przodu, cofanie jej,
ruchy żucia z pełnymi ruchami warg i policzków,
chwytanie dolnymi zębami wargi górnej, górnymi dolnej.


4. Ćwiczenia podniebienia miękkiego i mięśni zwierających pierścień gardłowy

ziewanie przy nisko opuszczonej szczęce: wdech przez nos, wydech ustami przy szeroko otwartej jamie ustnej,
chrapanie na wdechu i wydechu,
kasłanie,
chrząkanie,
wymowa połączeń głosek tylnojęzykowych np. kuk uguek ko ge itd.,
ziewanie,
 gwizdanie,


5. Ćwiczenia połykania

unoszeni języka za górne, przednie zęby
połykanie śliny przy zamkniętych, rozchylonych zębach, język trzymany cały czas za górnymi zębami
picie i połykanie w ten sam sposób płynów


Ćwiczenia artykulacyjne

Celem tych ćwiczeń jest wykształcenie u dziecka starannej wymowy. Powinniśmy mieć tu na względzie możliwości rozwojowe dziecka i dać mu wiele okazji do wymówienia określonego dźwięku – w izolacji, sylabach wyrazach. Należy pamiętać o tym, iż najłatwiej wymówić go w nagłosie przed samogłoskami, potem w śródgłosie i w wygłosie. Ta sama zasada dotyczy sąsiedztwa spółgłosek. W następnej fazie ćwiczymy wymowę w zestawieniach wyrazów, w zdaniach, wierszach, opowiadaniach i mowie potocznej. Do ćwiczeń tych przydatne są obrazki loteryjki, gry, zagadki, wierszyki.

 

Ćwiczenia fonacyjne

 

Fonacja oznacza zdolność do wydawania głosu, do posługiwania się głosem. Dlatego też ćwiczenia fonacyjne określa się również mianem ćwiczeń głosowych.

Cele ćwiczeń fonacyjnych:

         prawidłowe wydobycie głosu do uzyskania efektu dźwiękowego w jamie ustnej;

         rozluźnienie mięśni krtani i aparatu artykulacyjnego;

         wyrobienie umiejętności modulowania siły natężenia głosu;

Proponowane ćwiczenia fonacyjne to:

         Wymawianie samogłosek [a], [o], [u], [e], [y], [i]. Najpierw pojedyncze samogłoski, potem przedłużone dźwięki.

         Na jednym wydechu z taką samą siłą wymawianie trzech samogłosek: [aou], a następnie [eyi].

         W pozycji leżącej dzieci wymawiają połączenia mmmaaa, mmmooo, mmmuuu.

         Wymawianie krótkiego zdania szeptem, półgłosem, głosem pełnym i krzycząc.

 

 

Ćwiczenia narządów artykulacyjnych

 

Warunkiem prawidłowego wymawiania wszystkich głosek jest sprawne działanie narządów artykulacyjnych. Realizacja poszczególnych głosek wymaga różnego układu artykulacyjnego i różnej pracy mięśni. Dlatego też narządy artykulacyjne trzeba ćwiczyć, by wypracować zręczne i celowe ruchy języka, warg, podniebienia i żuchwy.

Celem ćwiczeń jest:

         usprawnianie języka, warg, podniebienia miękkiego, żuchwy;

         opanowanie przez dzieci umiejętności świadomego kierowania ruchem narządów artykulacyjnych;

         poznanie prawidłowego układu artykulatorów w czasie wybrzmiewania poszczególnych głosek.

Ćwiczenia szczęki dolnej

         Opuszczanie i unoszenie dolnej szczęki. Wymawianie szerokiego [a] i „przechodzenie” do wymawiania [a] połączonego z głoską [s].

         Zabawa „Grzebień”. Dzieci zakładają dolne zęby na górną wargę i poruszają nimi. Potem cofają żuchwę. Następnie zakładają górne zęby na dolną wargę i brodę i poruszają nimi.

         Dzieci naśladują ziewanie, wykonują przy tym ruchy rąk, przeciągając się, wyginając.

         Głęboki wdech nosem i wydech ustami z jednoczesnym wymawianiem głoski [a]. Tak samo wymawiamy [o], [u].

         Wykonywanie ruchów żucia.

Ćwiczenia warg

         Rysowanie wargami. Uczniowie rysują koło wargami – wargi wysuwają się do przodu, tworzą dzióbek, wykonują ruchy koliste w obie strony. Następnie rysują kreskę poziomą wargami – wargi są ściągnięte w dzióbek, przesuwają się w prawo i w lewo. Po chwili rysują kreskę pionową – tworzą dzióbek, przesuwają się w górę i w dół. Potem rysują smutną minę – warga dolna zakrywa górną. Po niej robią śmieszną minkę – usta zamknięte – uśmiech. Na pożegnanie wysyłają całusy.

         Powtarzanie samogłosek, wargi są mocno ściągnięte [a]-[o], [e]-[o], [u]-[i],[a]-[u], oraz całego ciągu: [a], [e], [o], [u], [i], [y].

         Zły pies – naśladujemy złego psa – unosimy górną wargę, pokazujemy zęby. Dzieci mogą również naśladować warczenie psa

         Potrzebny nam lejek, ale go nie mamy - robimy go z warg.

         Uczniowie zamieniają się w „chudzielca” wciągają policzki. Potem są „grubasami” nadymają policzki.

         Nabieranie powietrza najpierw pod wargę górną, potem pod dolną.

         Chcemy pocałować mamę, ale ona jest daleko - musimy wysunąć wargi do przodu, cmokamy.

         Układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną.

         Wargi układają w kształcie szerokiego lejka.

         Głodne rybki - powoli otwieramy i zamykamy wargi tworząc koło, jakby mówiły „po”.

         Wysuwanie wargi do przodu i robienie ryjka świnki. Na górnej wardze położenie ołówka i jak najdłużej utrzymanie go w tej pozycji.

         Deszcz - schwytanie wargami kropli deszczu - uniesiona do góry głowa, wargi „chwytają” krople, dziecko je „wypija”.

         Malowanie dzieciom warg pomadką. Następnie uczniowie robią na kartce papieru „całuski”.

         Wysuwanie warg do przodu. Ściągnięcie ich i dmuchanie lekko przez nie.

         Ssanie górnej i dolnej wargi.

         Półuśmiech – odciąganie na przemian kącików ust.

Ćwiczenia języka

         Dzieci wykonują szybkie i energiczne ruchy języka. Wysuwają język na zewnątrz jamy ustnej, następnie chowają.

         Jak żmija porusz językiem - długi, cienki, ruchliwy język, wysuwający się we wszystkie strony.

         Wysuwanie języka do przodu, unoszenie go nad górną wargę, potem opuszczanie do brody.

         Pyszny cukierek – dzieci wypychają raz jeden policzek ostrym czubkiem języka, udając, że trzymają w buzi landrynkę, można sprawdzić twardość „ cukierka” dotykając policzek palcem.

         Zmęczony piesek – dzieci naśladują pieska, który głośno oddycha i język ma mocno wysunięty na brodę.

         Unoszenie języka za górne zęby.

         Oblizywanie górnych zębów.

         Unoszenie języka do nosa i wywijanie go na brodę.

         Klaskanie językiem: czubkiem i środkiem języka.

         Zwijanie języka w rulonik.

         „Mycie” zębów językiem.

         Lizanie czubkiem języka kawałeczka czekolady umieszczonego na podniebieniu.

         Przeciskanie języka między zębami.

         Wciąganie przez rurkę do napojów skrawków papieru, ryżu itp. A następnie przenoszenie ich do pudełeczka.

Ćwiczenia podniebienia miękkiego

         Dzieci biorą w usta rurkę, wciągają przez nią powietrze. Muszą tak wciągnąć powietrze, aby do rurki przyssały się kolorowe kółeczka. Następnie przenoszą je na obrazek biedronki i układają na niej kropki z tych kółeczek.

         Energiczna wymowa połączeń głosek z uwzględnieniem tylnojęzykowych zwartych [k] – [g]: kuk, ugu, oko, uk – ku, ug – gu.

         Głębokie oddychanie przez jamę ustną przy zaciśniętych nozdrzach i przez jamę nosową, przy zamkniętej jamie ustnej.

         Nabranie powietrza nosem i zatrzymanie go w jamie ustnej. Policzki są „nadęte”. Nos zatykamy i nadymamy policzki, a następnie połykamy powietrze.

         Ssanie „smoczka”.

         Chrapanie, naśladowanie kaszlu.

         Żywe lusterko – robienie różnych min. Dzieci stoją naprzeciwko siebie. Jedno z nich wykonuje wymyśloną przez siebie minę, drugie je naśladuje. Następnie dzieci zamieniają się rolami.

         Oddychanie wyłącznie przez usta lub wyłącznie przez nos.

         Płukanie gardła ciepłą wodą.

 

W powyższym opracowaniu podałam tylko niektóre ćwiczenia, które można wykorzystać na zajęciach edukacyjnych. Jest szereg opracowań, które proponują więcej ćwiczeń logopedycznych. Mam nadzieję jednak, że proponowane przeze mnie ćwiczenia wzbogacą zajęcia lekcyjne.

 

Literatura:

1.       Antos D., Demel G., Styczek I. „Jak usuwać seplenienie i inne wady wymowy”, Warszawa 1967, PZWS;

2.       Demel G. „Minimum logopedyczne nauczyciela przedszkola”, Warszawa 1983, WSiP,

3.       Demel G. „Elementy logopedii”, Warszawa 1982, WSiP,

4.       Diener E. „Profilaktyka zaburzeń mowy”, Kielce 1999, Wydawnictwo Pedagogiczne ZNP;

5.       Rodak H. „Terapia dziecka z wadą mowy”, Warszawa 2002, Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego,

6.       Sachajska E. „Uczymy poprawnej wymowy”, Warszawa 1982, WSiP,

7.       Skorek M. „Obl...