Roman Jakobson, Poetyka w świetle językoznawstwa

Przedmiotem rozważań poetyki jest zagadnienie, co przekształca komunikat językowy w dzieło sztuki.

Poetyka bada strukturę języka, podobnie jak malarz skupia się na strukturze malowidła. W związku z tym poetyka może być traktowana jako integralna część lingwistyki, ponieważ lingwistyka zajmuje się ogólną wiedzą o strukturze języka. Poetyka jednak, badając język, nie odnosi się tylko do sztuki słowa, korzysta z całej teorii znaków (ogólnej semiotyki).

Uważa się, że poetyka w przeciwieństwie do lingwistyki zajmuje się dokonywaniem oceny. Nie jest tak, ponieważ literaturoznawstwo to nie to samo, co krytyka literacka. Błędnie nazywa się literaturoznawcę „krytykiem literackim”, a lingwistę „krytykiem gramatycznym/leksykalnym”. Osobistych gustów nie należy porównywać z fachową, obiektywną analizą dzieła.

Zjawiska związane z poetyką i lingwistyką:

1. Synchronia – usystematyzowanie produkcji literackiej danej epoki wraz z tą częścią tradycji, która jest dla niej istotna, ma na nią wpływ

2. Diachronia – rozwój produkcji literackiej w czasie, np. na przestrzeni wieków

Lingwistyki nie można łączyć z poetyką wówczas, gdy traktuje ona wypowiedź pod względem stricte gramatycznym, czy też bada tylko jej formę.

SCHEMAT SYTUACJI KOMUNIKACYJNEJ:

KONTEKST

KOMUNIKAT

NADAWCA.........................................ODBIORCA

KONTAKT

KOD

NADAWCA kieruje KOMUNIKAT do ODBIORCY. Aby komunikat był efektywny, musi być zastosowany do KONTEKSTU (tj. musi coś oznaczać) uchwytnego dla odbiorcy i albo zwerbalizowanego, albo takiego, który da się zwerbalizować. Konieczny jest KOD w pełni lub przynajmniej w części wspólny dla nadawcy i odbiorcy. Musi też istnieć KONTAKT – fizyczny kanał i psychiczny związek między nadawcą i odbiorcą, umożliwiający im nawiązanie i kontynuowanie komunikacji.

Z każdym z tych 6 składników związana jest inna funkcja języka. Odmienność każdego aktu mowy zależy od funkcji dominującej.

FUNKCJA POZNAWCZA – zasadniczy cel licznych komunikatów, nastawiona na informację

FUNKCJA EMOTYWNA (ekspresywna) – nastawiona na nadawcę, ześrodkowana na odbiorcy, wyrażenie bezpośredniej postawy mówiącego wobec tego, o czym mówi, wywarcie pewnych emocji; element emotywny w języku stanowią wykrzykniki

FUNKCJA KONATYWNA (impresywna) – nastawiona na odbiorcę, najczystsza ekspresja gramatyczna w formie wołacza i rozkaźnika, wywarcie presji na odbiorcy

FUNKCJA FATYCZNA – nastawiona na KONTAKT, stosowanie formuł, których zadaniem jest przedłużenie komunikacji, funkcja wspólna ptakom i ludziom, pierwsza funkcja słowna, którą opanowują dzieci

FUNKCJA METAJĘZYKOWA – „językiem o języku” – sprowadzona do KODU, ma miejsce wówczas, gdy nadawca lub odbiorca chcą sprawdzić, czy posługują się tym samym kodem

FUNKCJA POETYKA – nastawiona na sam KOMUNIKAT, nie ogranicza się tylko do poezji, pogłębia dychotomię znak – przedmiot

Poezja epicka  f. poznawcza

Liryka  f. emotywna

POZNAWCZA

POETYCKA

EMOTYWNA KONATYWNA

FATYCZNA

METAJĘZYKOWA

WYBÓR – dokonuje się na bazie ekwiwalencji (podobieństwa lub różnicy, synonimiki lub antonimiki)

Np. jeśli przedmiotem komunikacji jest dziecko, mówiący wybiera spośród rozlicznych, bardziej lub mniej zbliżonych do siebie rzeczowników, jak: „malec”, „synek”, „dziecko”, „chłopczyk” – wszystkie ekwiwalentne pod pewnym względem.

KOMBINACJA – powstaje na bazie przyległości

Wracając do wyżej przytoczonego dziecko, rozmówca, aby orzec o przedmiocie, wybiera jeden z semantycznie bliskich czasowników: „płacze”, „ryczy”, „wrzeszczy”, „szlocha”.

o ś wyboru dziecko płacze

malec ryczy możliwość tworzenia

oś kombinacji szkrab szlocha licznych kombinacji

FUNKCJA POETYCKA - projekcja zasady ekwiwalencji z osi wyboru na oś kombinacji: ekwiwalencja staje się konstytutywnym chwytem szeregu.

RÓŻNICA MIĘDZY POEZJĄ A METAJĘZYKIEM: metajęzyk posługuje się szeregiem, ale zbudować równanie (np. kawaler to człowiek nieżonaty), poezja posługuje się równaniem, aby zbudować szeregi.

WIERSZ wg G.M. HOPKINSA : typ wypowiedzi, w której całkowicie lub częściowo powtarzają się te same figury dźwiękowe.

POETYKA – część lingwistyki, która rozpatruje funkcję poetycką w jej stosunku do innych funkcji językowych; zajmuje się funkcją poetycką nie tylko w poezji, gdzie jest ona nadrzędna w stosunku do innych funkcji, lecz także poza poezją, gdzie jakaś inna funkcja jest nadrzędna w stosunku do poetyckiej.

WIERSZ SYLABICZNY – liczba fonemów zgłoskotwórczych w ograniczonym metrycznie szeregu jest zwykle konstantą.

WIERSZ WOLNY – oparty na sprzężonych intonacjach i pauzach.

WIERSZ AKCENTOWY – przeciwstawienie pod przyciskiem sylabom bez przycisku (sylaby z akcentem wyrazowym skontrastowane z sylabami bez akcentu wyrazowego).

WIERSZ ILOCZASOWY – sylaby długie i krótkie są sobie przeciwstawione jako bardziej i mniej wydatne.

WIERSZ TONEMATYCZNY – oparty na następstwie różnorodnych intonacji zgłoskowych; u podstawy leży kategoria iloczasu.

WIERSZ ZAGADEK – rodzaj wiersza tonematycznego, oparty na przeciwstawieniu tonów wysokich i niskich.

3