Prawoznawstwo – jest nauką o państwie, prawie oraz poglądach na państwo i prawo. Składa się z wielu różnych dyscyplin naukowych, z tego względu zamiast sformułowania prawoznawstwo używany jest termin nauki prawne, nauki o prawie:

- tworzenie, funkcjonowanie, stosowanie prawa,

-nauka społeczna, teoretyczna z zastosowaniem elementów praktycznych, empiryczna z zastosowaniami formalnymi,

- jest znawstwem prawa (nauki prawne),

- w sensie pragmatycznym - czynności zmierzające do sformułowania twierdzeń naukowych,

- apragmatycznym - rezultat czynności zmierzających do sformułowania twierdzeń naukowych,

Główne działy:

- filozofia oraz teoria prawa

- nauki historyczno – prawne (państwa, prawa, doktryn)

-dogmatyka prawa (konstytucjonalistyka, procesualistyka, karnistyka, penalistyka, cywilistyka, administrawistyka, internacjonalistyka (prawo międzynarodowe), komparatystyka prawnicza, socjologia prawa, polityka prawa, informatyka prawnicza, kryminologia, kryminalistyka, nauka prawa penitencjarnego),

Prawo – reguły i normy postępowania skierowanego do ludzi, także naukowy opis prawidłowości zachodzących w przyrodzie i stosunkach międzyludzkich.

Sposoby rozumienia prawa:

1. W sensie opisowym – prawidłowości w świecie przyrody i człowieka

2. Podmiotowym – uprawnienia, obowiązki, kompetencje, przywileje; prawo podmiotowe – uprawnienia przysługujące podmiotowi, uprawniające do działania, żądanie tego co mu się należy

3. Przedmiotowym – zbiór norm postępowania:

• O uzasadnieniu TETYCZNYM, ustanawianych lub uznanych przez podmioty wyposażone w kompetencje do stanowienia norm

• Zbiór norm generalnych i abstrakcyjnych

• Związanych z organizacją państwową

• Za których nieprzestrzeganie jest przewidziana sankcja

Prawo przedmiotowe – system norm postępowania pochodzących od państwa zagwarantowanych przymusem państwowym; reguły i normy postępowania pochodzące od państwa. Państwo może sankcjonować zwyczajową normę lub ja znosić. „Gdzie społeczność tam prawo.” Ścisły związek między prawem podmiotowym a przedmiotowym.

Inne systemy normatywne:

1. Moralność – ukształtowany historycznie kompleks norm postępowania u podstaw których leżą oceny dobra i zła. Nie ma jednej moralności. Ma charakter grupowy. Bywa również koncepcja – ile jednostek tyle moralności.

Różnice między prawem a moralnością:

- prawo jedno, moralności wiele

-prawo spisane, modyfikowane, moralność funkcjonuje w świadomości społecznej

- na straży norm prawa stoją sankcje zinstytucjonalizowane (skupione) normy moralne niezinstytucjonalizowane (rozsiane), np. bojkot.

B) zwyczaje (obyczaje) – zespół norm postępowania u podstaw których leży tradycja, czyli długotrwała praktyka (należy postępować tak a nie inaczej), charakter zróżnicowany. Są sankcje rozsiane. Od zwyczajów należy odróżnić całe prawo zwyczajowe (zwyczaj uznany przez organizację państwa za prawo). Uznanie prawa może być w procesie prawa bądź procesie stosowania prawa. W Polsce – prawo morskie (na podstawie prawa anglosaskiego).

C) religie

-normy religijne sensu stricte – normy pochodzą od siły nadprzyrodzonej (dogmaty)

- normy sensu largo – tworzone przez organizacje religijne np. prawo kanoniczne. Religia odwołuje się do kar i nagród.

D) normy organizacji społecznej – społeczeństwo się organizuje tworząc określoną organizację, każda stwarza swój system norm zawarty w jej statutach lub uchwałach władz naczelnych. One zapewniają trwałość. Organizacja nie może uczynić nam nic groźnego.

Relacje przedmiotowe między prawem a innymi systemami normatywnymi:

- sfery zachowań regulowane przez prawo

- sfery regulowane przez inne systemy norm

- sfery regulowane jednocześnie

- są sprzeczne np. donosicielstwo (prawo nie zabrania a moralność tak)

Język prawa:

Prawo jako zjawisko językowe – zespół wypowiedzi wyznaczających powinne zachowania w formie pisemnej o szczególnej strukturze wewnętrznej.

Typy wypowiedzi:

1. Wypowiedzi opisowe (twierdzenia) - stwierdzają pewne fakty czy zdarzenia, pełnią funkcję sprawozdawczą opisując rzeczywistość taką jaka jest (wypowiedź oznajmująca -prawda lub fałsz)

2. Wypowiedzi ocenne – ocena danego stanu rzeczy (np. aprobata). Pełnią funkcję ekspresyjną – bo podmiot przez ocenę wyraża swój stosunek. Dzielimy na:

- oceny zasadnicze

- instrumentalne

3. Wypowiedzi normatywne - zawierają wzór powinnego zachowania. Orzeka się o nich, że obowiązują, lub nie obowiązują. Schemat wypowiedzi: „X w okolicznościach O powinien zachować się w sposób Z".

4. Dyrektywy- „werbalne akty wpływania na przyszłe zachowania ludzi, które preferują pewien sposób zachowania, wskazując je przed innymi możliwymi w danej sytuacji”. Wyrażają danego rodzaju powinności (co powinno się robić)- Normy, zalecenia, sugestie, rady, życzenia (optatywy).

5. Wypowiedzi performatywne (dokonawcze) – z faktem jej wypowiedzi łączy się fakt dokonania czynności konwencjonalnej, tzn. takimi, z którymi różne normy łączą dokonanie umownych zmian w otoczeniu społecznym. Schemat: „nadaję imię X".

6. Optatyw - wypowiedź wyrażająca życzenie, by określony stan rzeczy powstał, trwał, przestał trwać.

7. Pytajne- zawierają pytania, zaczynają się partykułą pytajną (czy, gdzie).

Podział wypowiedzi ze względu na spełniane funkcje semiotyczne:

- funkcja opisowa – wypowiedzi oznajmujące (opisowe), fałszywe lub nie

- sugestywna – nakłaniają adresatów wypowiedzi do podjęcia danego zachowania (wypowiedzi dyrektywalne)

- ekspresywna – wyrażanie stanu przeżyć i uczuć wypowiadającego (wypowiedzi ocenne)

- perfametywna – z faktem jej wypowiedzi łączy się fakt dokonania czynności konwencjonalnej (np. zgoda! Zawiera umowę) - wypowiedzi dokonawcze

Rodzaje dyrektyw:

- celowościowa – co czynić by uzyskać określony cel

- sensu – określonej czynności psychofizycznej nadaje sens dokonania czynności konwencjonalnej

- optatywy – wypowiedzi życzeniowe

- normy postępowania – wypowiedź, która określonym adresatom w określonych okolicznościach nakazuje/zakazuje określonego zachowania.

Język prawniczy (wypowiedzi o prawie obowiązującym):

- praktyki – decyzje organów administracyjnych, orzeczenia wydawane przez sądy

- doktryny – wypowiedzi prawoznawstwa o prawie obowiązującym

- potoczny – nasze wypowiedzi o prawie obowiązującym

Język prawny (język tekstów prawnych)

– jest pisany w języku etnicznym (wykorzystuje słownictwo języka etnicznego oraz składnię języka etnicznego) czyli w Polsce pisany po polsku.

Jednakże pomiędzy językiem tekstów prawnych, a językiem etnicznym można wskazać szereg różnic:

• w j. tekstów prawnych występują zwroty, które są nieznane klasycznemu
  j. etnicznemu np. pozew, powództwo.

• w j. tekstów prawnych występują terminy zaczerpnięte z języka etnicznego ale
  w innym znaczeniu niż to które jest nadawane w j. etnicznym, może to być znaczenie radykalnie odmienne np. słowo „ryba” odnosi się do raków (znaczenie szersze),

• j. tekstów prawnym posługuje się definicjami legalnymi, które precyzują określone zwroty j. etnicznego.

W języku prawnym - wypowiedzi zawarte w tekstach prawnych mają kształtować przyszłe zachowania ludzi.

Język prawniczy informuje przede wszystkim o tym, jaka jest treść obowiązujących norm wysłowionych w opublikowanych aktach normatywnych, jak te normy funkcjonują w praktyce społecznej.

Przepis prawny - Jest to wypowiedź zawarta w tekście aktu normatywnego. Ta wypowiedź stanowi całość gramatyczną i wyodrębniona jest jako art. § pkt. Jest formą słowną (treści normy).

Norma prawna - to pewna reguła postępowania skonstruowana na podstawie przepisów prawnych, albo inaczej: zbudowana z elementów znaczeniowych zawartych w przepisach prawnych. Elementami treści normy prawnej są adresat, zakres zastosowania i zakres normowania (wyrażają treść prawa).

Zakres zastosowania – to okoliczności, w których dana norm znajduje zastosowanie

Zakres normowania – klasa czynów nakazanych, zakazanych, dozwolonych.

Normy prawne wyrażają treść prawa, przepisy natomiast są formą słowną, zdaniową w którą treść ta jest ujęta.

Normy prawne są wyprowadzane z przepisów prawnych w drodze przeprowadzenie wykładni. Jeden przepis prawny może zawierać materiał do budowy 1 normy prawnej bądź wielu norm. Norma prawna może być zawarta nie tylko w różnych przepisach tego samego aktu normatywnego, ale i w przepisach w różnych aktach normatywnych leżących na różnych piętrach struktury hierarchicznej systemu prawa i należących do różnych gałęzi prawa – ustawa, rozporządzenie, zarządzenie.

Rodzaje przepisów prawnych:

1. przepisy ogólne – lex generalis – (reguła powszechna) regulują szeroki zakres spraw, ustanawiają ogólne reguły zachowania,

2. przepisy szczegółowe – lex specialis – (reguła szczególna) regulują sprawy w sposób bardzo szczegółowy.

3. przepisy bezwzględnie wiążące – ius cogens - imperatywne – ustanawiają drogą nakazów bądź zakazów jeden rodzaj powinnego zachowania i nie dopuszczają zachowania odmiennego. Naruszenie tej powinności pociąga za sobą sankcję.

4. przepisy względnie wiążące – ius dispositivum – ustanawiają pewien wzorzec zachowania do wykorzystania przez adresatów a jednocześnie adresaci mogą, jeśli zechcą, zachować się w odmienny, wybrany przez siebie sposób, mogą też powstrzymać się od działania, (zawieranie umowy). To przepisy o zastosowaniu względnym.

5. przepisy odsyłające - ustanawiane są w celu uniknięcia kilkakrotnego powtórzenia w akcie normatywnym tych samych części i w celu zmniejszenia rozmiaru wydawanych aktów. Zawierają pewną wskazówkę, odesłanie, gdzie w jakim innym przepisie można znaleźć poszukiwane wzory zachowania się. Są to tzw.

- przepisy wewnątrzsystemowe, mogą one odsyłać do innych przepisów tego samego aktu normatywnego, mogą też wskazywać inny akt normatywny.

- odesłania pozasystemowe – wzorów zachowania poszukuję się w innych niż prawo systemach normatywnych (najczęściej w postaci klauzul generalnych – są to odesłania do ocen interpretatorów prawa i służą uelastycznieniu prawa obowiązującego).

6. przepisy blankietowe –nie ustanawiają same żadnej reguły zachowania lecz wskazują na organ państwa, który reguły takie ma wprowadzić.

7. przepisy semiimperatywne – są to przepisy jednostronne, bezwzględnie wiążące, gwarantują one pewne minimum uprawnień np. uprawnienia pracownika zawarte w umowie o pracę, przepisy, które pełnią określone funkcje w procesie legislacyjnym,

8. przepisy przejściowe – intertemporalne – występują w dwóch postaciach:

• przepisy o charakterze kolizyjnym - regulujące nadmiar prawa, odnoszą się one do stanów, gdy pewne sytuacje istotne prawnie (np. toczące się postępowanie przed sądem) powstałe pod rządami wcześniej obowiązujących przepisów - obecnie już uchylonych - trwają i są kontynuowane pod rządami nowych przepisów, które bezpośrednio zastąpiły przepisy dawne.

• przepisy mające charakter ad hoc –regulują jakiś stan rzeczy tymczasowo

9. przepisy derogacyjne – uchylające – określają który z dotychczas obowiązujących aktów zostają uchylone wraz z wejściem w życie nowego aktu normatywnego.

10. przepisy wprowadzające – zawierają postanowienia co do terminu i trybu wejścia w życie nowo ustanowionego aktu normatywnego.

Rodzaje aktu normatywnego:

1. ustawa

2. rozporządzenie – wydają ministrowie poszczególnych ministerstw, wydawane do ustaw

3. zarządzenie – ma charakter lokalny (wydaje go np. wojewoda)

4. porozumienie – pomiędzy kimś

Budowa aktu normatywnego:

• zakres podmiotowych i przedmiotowych stosunków regulowanych przez dany akt lub wyłączonych spod jego regulacji,

• przepisy zawierające elementy wspólne dla wielu przepisów merytorycznych,

• formułujące zasady prawne,

• objaśniające używane w akcie określenia – szczególnie w postaci definicji legalnych – np. kto to jest żołnierz

Przepisy merytoryczne szczegółowe:

1. przepisy prawa materialnego

2. przepisy o organach i trybie ich postępowania

3. przepisy karne

4. przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (nowelizujące)

5. przepisy przejściowe i dostosowujące (sprawa wszczęta… toczy się dalej…)

6. przepisy uchylające (derogujące)

7. przepisy o wejściu ustawy w życie

8. podstawa kompetencyjna (podanie jej w ustawie)

Tytuły aktów normatywnych:

1. forma omawiająca: ustawa, uchwała sejmu, oświadczenie sądu, rozporządzenie, obwieszczenie, traktat o przyjaźni

2. forma rzeczownikowa (ustawa, z jakiego dnia, jaka)

Preambuły:

1. preambuła do Konstytucji RP

2. preambuła do Ustawy Rządowej

3. preambuła do Ustawy z dnia 7.IV. prawo o stowarzyszeniach

4. preambuła do ustawy z dnia 31.01.1980

Suchy tekst bez art., na początku.

Budowa normy prawnej:

• hipoteza normy – określa adresata i okoliczności w jakich wyznacza mu się obowiązek określonego postępowania

• dyspozycja normy – wyznacza nakaz albo zakaz postępowania

• sankcja normy – element normy wskazujący, jakie konsekwencje nastąpią, gdy adresat normy ją przekroczy, a więc zachowa się niezgodnie z tą normą. Te konsekwencje nazywa się sankcją za jej niezrealizowanie (np. pozbawienie wolności, grzywna)

Sankcja – określa negatywne następstwa jakie spotkają adresata normy wyznaczanego w hipotezie, który w okolicznościach określonych też w hipotezie zachowa się w sposób niezgodny z regułą powinnego zachowania wyznaczoną dyspozycją normy prawnej. Sankcje w przepisach prawnych są bardzo zróżnicowane.

- znaczenie językowe

- znaczenie socjologiczne

„Każdy A w okolicznościach B powinien czynić C pod sankcją S.”

Rodzaje norm prawnych:

I, Ze względu na sposób wysłowienia normy w przepisach prawnych doktryna wyróżnia:

• Nakazujące – nakaz określonego zachowania (np. udzielenie pomocy)

• Zakazujące – zakaz określonego zachowania (zakaz zabijania)

• Uprawniające – (dozwalające) dyspozycja pozwala na wybór zachowania (korzystać z jakiejś rzeczy lub nie)

II, Ze względu na zakres zastosowania:

• Imperatywne – bezwzględnie obowiązujące, zakres zastosowania nie może być wyłączony ani ograniczony wolą podmiotów prawa, np. terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani przedłużane przez czynność prawną,

• normy dyspozytywne (ius dispositivum) - względnie obowią­zujące, znajdują zastosowanie tylko wtedy, gdy adresaci nie przyjęli innych reguł niż wyrażone dyspozycją normy, (np. najemca może oddać rzecz najętą osobie trzeciej do bezpłatnego używania albo w pod-najem, jeżeli umowa mu tego nie zabrania)

III, Ze względu na sposób określenia adresata oraz wzoru powinnego zachowania:

• Generalno – abstrakcyjne – adresat: nazwa generalna, czyn: abstrakcyjnie (normy zawarte w opublikowanych aktach normatywnych)

• Indywidualno – konkretne – adresat: imieniem własnym, czyn: konkretnie (normy zawarte są w aktach stosowania prawa, którymi są decyzje sądowe, administracyjne)

IV, Ze względu na typ sankcji:

• Normy zawierające sankcję nieważności (iegesperfectae)

• Normy zawierające jednocześnie sankcję karną i nieważności (Ieges plus quam perfecta)

• Normy zawierające sankcje karną (Ieges minus ąuam perfectae)

• Pozbawione sankcji – „niedoskonałe” (Ieges imperfecta)

V, Ze względu na terytorialny zakres obowiązywania:

• Wiążą na obszarze całego państwa

• Miejscowe, na części terytorium państwa

VI, Ze względu na relację normy do przepisów prawnych:

• Normy konkretne – hipoteza, dyspozycje, sankcja zawarta w jednym przepisie prawnym

• Odsyłające – elementy umieszczone w różnych przepisach odesłane systemowe/pozasystemowe

• Blankietowe – normy rekonstruuje się na podstawie przepisów z których jeden odsyła do przepisów, które mają być w przyszłości wydane.

Podział norm na:

• materialne - formułują nakazy, zakazy, uprawnienia do określonych zachowań adresatów;

• proceduralne -wyznaczają sposób realizowania praw i obowiązków wy­znaczonych normami materialnymi;

• normy kompetencyjne - ustanawiają uprawnienia i obowiązki organów państwowych lub innych podmiotów spoza aparatu państwowego

Normatywny akt prawny – akty (konstytucje, ustawy, rozporządzenia) wydawane przez kompetentne organy prawodawcze, mocą których ustanawiane są przepisy prawa.

Akt normatywny – zbiór przepisów prawnych odpowiednio uporządkowanych, wydanych przez uprawniony podmiot wyrażających normy.

Schemat budowy aktu normatywnego, przepisy zamieszczone w aktach normatywnych, w wyznaczonej kolejności, akt opatrzony tytułem i podpisem tego podmiotu, który jest twórcą danego aktu (prezydent, minister, wojewoda). Konstruowanie aktów według schematu służy komunikatywności.

Budowa aktu normatywnego:

1. Tytuł:

1. Rodzaj aktu (ustawa, rozporządzenie, zarządzenie) i jego twórca (Rada Ministrów, Prezes Rady Ministrów)

2. Data wydania

3. Treść aktu (jakie sprawy dany akt reguluje)

2. Przepisy merytoryczne:

1. Ogólne – jakie sprawy regulowane, jakie wyjęte, do jakich się odnoszą, objaśnienia;

2. Szczegółowe – regulują poszczególne sprawy, wyznacza się komuś określone zachowania;

3. Przepisy o zmianie przepisów obowiązujących (nowelizujące) – zmiana treści, brzmienia, dodanie lub uchylenie przepisu;

4. Przepisy przejściowe i dostosowujące

5. Przepisy końcowe:

1. przepisy uchylające – wyeliminowanie przepisów;

2. o wejściu aktu normatywnego w życie – polenienie, od kiedy należy realizować normy zawarte w danym akcie;

3. o wygaśnięciu mocy aktu.

Rodzaje aktów normatywnych:

1. prawa krajowego 1. powszechnie obowiązujące (warunkiem wejścia w życie jest ich ogłoszenie w Dzienniku Ustaw RP)

2. wewnętrzne

2. prawa międzynarodowego (między państwami, organizacjami międzynarodowymi, Stolicą Apostolską; powstają w drodze umów – traktat, konwencja, pakt, układ konkordat; bilateralne, multilateralne)

Ad. 1.

Powszechnie obowiązujące – normy, których moc wiążąca jest nieograniczona. Regulują zachowania wszystkich podmiotów prawa nawet nie posiadających osobowości prawnej. W Polsce (Zgodnie z art. 87 ust. 1 oraz art. 93 Konstytucji RP z 2 IV 1997 r) aktami prawa są:

a. Konstytucja – (ustawa zasadnicza) - najwyższe miejsce w hierarchii aktów normatywnych, wyznacza podstawowy katalog praw, wolności i obowiązków obywateli; normuje system źródeł prawa określając materię, warunki i tryb wydawania aktów normatywnych określając ich nazwy – materia konstytucyjna; charakteryzuje specjalna procedura – quorumi kwalifikowana większość.

b. ustawy – akt uchwalany przez parlament; nieograniczony podmiotowo zakres normowania - wszystkie dziedziny spraw mogą być regulowane ustawą (jeśli zgodne z Konstytucją). MATERIA ZASTRZEŻONA USTAWIE – budżet państwa, ustrój i kompetencje organów państwowych, podstawowe prawa i obowiązki obywateli.

c. ratyfikowane w formie ustawy umowy międzynarodowe – art. 91 us.2 – część krajowego systemu prawnego; wchodzą w życie po zakończeniu procesu ratyfikacji; Akt normatywny o mocy ustawy – służą zapewnieniu ciągłości działalności ustawodawczej w sytuacjach nie cierpiących zwłoki,

d. rozporządzenia – Prezydenta RP / wykonawcze

e. akty prawa miejscowego – (Gmina, Powiat, Województwo) ustawowe upoważnienie organów terytorialnych do stanowienia norm obowiązujących na danym obszarze. Ogłoszenie – plakaty, gablota, dzienniki urzędowe województw.

Ad. 2.

Akty normatywne wewnętrznie obowiązujące:

• Adresatami są wyłącznie jednostki organizacyjnie podporządkowane podmiotowi wydającemu akt,

• Uchwały rady ministrów, zarządzenia ministrów i prezydenta RP. Zarządzenia ministrów wydawane tylko na podstawie ustaw.

• Ogłaszane w Dzienniku Urzędowym „Monitor Polski” lub dziennikach urzędowych ministerstw

2. Akty normatywne międzynarodowego prawa publicznego:

• Regulują stosunki miedzy państwami, organizacjami międzynarodowymi, Stolicą Apostolską

• Powstają w drodze umów

• Traktat, konwencja, pakt, układ, konkordat, umowy bilateralne (dwustronne) i multilateralne (wielostronne).

Ratyfikowanie – czynność konwencjonalna, sprawia, że umowa międzynarodowa staje się częścią prawa obowiązującego w danym państwie. Prezydent może ratyfikować i wypowiadać umowy międzynarodowe.

• Mała ratyfikacja – prezydent sam może ratyfikować umowę międzynarodową

• Duża ratyfikacja – prezydent może, ale wymaga uprzednio zgody wyrażonej w ustawie (zgoda w formie ustawy)

• Największa ratyfikacja – ustawa musi być przyjęta co najmniej 2/3 głosów posłów w sejmie.

Powstawanie prawa: jest złożonym procesem społecznym, kształtują się normy prawne o określonej treści; może mieć charakter spontaniczny (kształtuje się prawo zwyczajowe), lub charakter procesu zorganizowanego (dokonującego się w określonych instytucjach i według określonej procedury - tak powstaje współcześnie prawo stanowione np. przez parlament).

Formy tworzenia prawa: (sposoby powstawania prawa)

Rodzaje faktów prawotwórczych:

-stanowienie

-umowa

-zwyczaj

-precedens

Są źródłami prawa.

Źródła prawa:

• W sensie formalnym – akt, dokument, decyzja, która w danym systemie prawa uważa się za źródło norm prawnych,

• Poznania prawa - dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych. Dzielimy na oficjalne i nieoficjalne.

- oficjalne – urzędowe dzienniki publikacyjne

- nieoficjalne - dokumenty i obiekty na podstawie których możemy ustalić treść norm prawnych

• W sensie materialnym - czynniki społeczne, ekonomiczne, polityczne warunkujące treść prawa (np. do panujących ideologii, przekonań moralnych czy religijnych)

• Samoistne źródła prawa – samodzielna podstawa decyzji sędziowskiej lub aktu stosowania prawa, samodzielne źródło praw lub obowiązków (np. traktaty międzynarodowe, prawo wewnętrzne – Konstytucja)

• Niesamoistne źródła prawa – niesamodzielna podstawa aktu stosowania prawa, (np. orzeczenia sądów)

Źródła prawa międzynarodowego:

W naszym prawie ratyfikowane umowy międzynarodowe stają się częścią prawa wewnętrznego i mogą być bezpośrednio stosowane.

Jeśli umowa międzynarodowa została ratyfikowana za zgodą wyrażoną w ustawie to ma ona pierwszeństwo przed ustawami i niższymi aktami normatywnymi.

Samoistne źródła prawa międzynarodowego:

- umowy (traktaty) międzynarodowe

- zwyczaj międzynarodowy (międzynarodowe prawo zwyczajowe)

- zasady ogólne prawa międzynarodowego (ONZ)

Prawo europejskie: stało się częścią naszego prawa. Podlega bezpośredniemu stosowaniu na terenie państwa polskiego, a w razie kolizji ma pierwszeństwo nad normami naszego prawa wewnętrznego.

Zasada prymatu prawa europejskiego nad prawem wewnętrznym państw członkowskich została proklamowana w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości i jest powszechnie uznawana przez członków Unii.

Podstawowe cechy prawa unijnego:

-mieszany charakter – szereg cech charakterystycznych z jednej strony dla prawa międzynarodowego a z drugiej dla prawa wewnętrznego. (traktaty założycielskie)

Normy prawa europejskiego – mogą być bezpośrednim źródłem prawa i obowiązków nie tylko państw członkowskich ale mogą bezpośrednio nakładać obowiązki i przyznawać uprawnienia obywatelom państw członkowskich oraz ich instytucjom.

-prawo wspólnotowe podlega bezpośredniemu stosowaniu w państwach członkowskich i może stanowić samoistną i niezależną od prawa międzynarodowego i narodowego podstawę skarg i roszczeń obywateli oraz instytucji państw członkowskich

-podział źródeł prawa europejskiego na pierwotne i pochodne:

Pierwotne – traktaty założycielskie – w nich podstawy i zasady funkcjonowania umów

-traktaty akcesyjne – o przystąpieniu do UE

Pochodne – wszystkie akty normatywne ustanowione przez organy UE: rozporządzenie, dyrektywa, decyzje.

Wydawane na podstawie aktu prawa pierwotnego.

Rozporządzenia – (regulują) podstawowy instrument regulacyjny stosowany w UE. Adresatem rozporządzeń państwo, obywatele, instytucje. Mają moc wiążącą i wiążą w całym zakresie. Są zwykle wydawane przez Radę UE.

Dyrektywy –(harmonizują prawo) podstawowy instrument harmonizowania prawa państw członkowskich. Wyłącznym adresatem dyrektyw są państwa członkowskie. Wiążą one tylko co do rezultatu wskazanego w dyrektywie, formy i sposoby jego realizacji są pozostawione poszczególnym państwom.

Decyzje –(akty stosowania prawa unijnego), adresat indywidualnie oznaczony, choć mogą być wszystkie państwa członkowskie. Decyzje wydawane przez Radę UE, Komisję Europejską, Europejski Bank Centralny.

Wszystkie akty prawa unijnego są publikowane w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich.

Źródła prawa Cd.

Umowy międzynarodowe – zawierane przez Unię lub wspólnoty z innymi podmiotami (państwami, organizacjami międzynarodowymi)

Oraz

Zasady ogólne prawa wspólnotowego – stanowią odpowiednik ogólnych zasad prawa międzynarodowego – powszechnie uznane we wszystkich demokratycznych i liberalnych porządkach prawnych normy.

Europejski Trybunał Sprawiedliwości – formalnie wiążą, kształtują wykładnię prawa wspólnotowego (w praktyce)

System źródeł prawa w RP:

Konstytucja – podział wszystkich aktów normatywnych na dwie kategorie:

• Akty normatywne powszechnie obowiązujące - mogą mieć moc wiążącą w stosunku do wszystkich podmiotów prawa, w tym i obywateli

• Akty normatywne wewnętrzne - akty wewnętrzne mogą wiązać zasadniczo tylko podmioty hierarchicznie podporządkowane organowi wydającemu taki akt.

Za źródła powszechnie obowiązującego prawa Konstytucja uznaje:

a. Konstytucję

b. ratyfikowane w formie ustawy umowy międzynarodowe i akty prawa europejskiego

c. ustawy

d. rozporządzenia

e. akty prawa miejscowego (terenowego, lokalnego)

1. Konstytucja – może uchylić każdy akt i nie może zostać uchylona przez żaden akt (mimo, że sama jest ustawą). Najwyższa moc prawna; uchwalenie i zmiana następuje w specjalnym trybie; reguluje podstawy ustroju politycznego, społecznego i ekonomicznego w państwie oraz formułuje podstawowy katalog podstawowych praw i wolności obywatelskich.

2. Ratyfikowane umowy międzynarodowe, akty prawa europejskiego i ustawy. W razie kolizji umowy z ustawą, pierwszeństwo ma umowa międzynarodowa. Zgodnie z Konstytucją wszystkie ratyfikowane umowy międzynarodowe stają się częścią polskiego prawa wewnętrznego i podobnie jak Konstytucja mogą być bezpośrednio stosowane. Prymat prawa europejskiego nad swoim prawem wewnętrznym (w Polsce przez wstąpienie do UE)

3. Ustawy - podstawowa forma legislacji we wszystkich demokratycznych społeczeństwach. Odnosi się i do naszego państwa. Materie istotne dla obywateli mogą być uregulowane wyłącznie w ustawie (tzw. materie ustawowe)

Materie ustawowe w Polsce:

1. Prawa i obowiązki obywateli

2. Przepisy prawa karnego

3. Przepisy podatkowe i zagadnienia gospodarki finansowej państwa

4. Ustanawianie monopolów

5. Ustanawianie budżetu

6. Wprowadzanie stanów nadzwyczajnych

7. Normy regulujące strukturę państwa i samorządów

4. Rozporządzenia: (akt normatywny) – wydawać je może prezydent, rada ministrów, ministrowie. RM może uchylić rozporządzenie lub zarządzenie ministra.

Rozporządzenia wolno wydawać wyłącznie na podstawie szczegółowego upoważnienia ustawowego. Rozporządzenie jest aktem wykonawczym w stosunku do ustawy.

5. Akty prawa miejscowego – akty tworzone przez organy samorządu terytorialnego (uchwały sejmików województw, rad powiatów i gmin, zarządzenia starostów, wójtów, burmistrzów, prezydentów miast) oraz terenowe organy administracji rządowej (np. rozporządzenia wykonawcze i porządkowe wojewodów). Wydawać je wolno na podstawie upoważnienia ustawowego i w jego granicach. Ich zasięg obowiązywania jest terytorialnie ograniczony.

[urząd wojewódzki – organizacji rządowej

Urząd marszałkowski – samorządowej]

Formy tworzenia prawa:

• Stanowienie prawa – czynność konwencjonalna kompetentnego organu państwa poprzez którą organ ten żąda aby normy prawne o ukształtowanej przez niego treści były realizowane. Akt kreujący normy prawne.

• Umowa – co najmniej dwustronny akt prawodawczy, strony uczestniczące w umowie ustalają wiążące je normy generalno – abstrakcyjne. Podpisana następnie umowa może być przyjęta lub odrzucona. Gdy chcemy zmian – ponownie negocjujemy. Zbiorowe układy pracy – UMOWY!

• Zwyczaj –powszechna praktyka określonego postępowania w określonych okolicznościach; kształtuje się przekonanie, że postępowanie to jest zgodne z jakimiś normami – znanymi normami zwyczajowymi

-zwyczaje – należy odróżnić od prawa zwyczajowego – powszechne nawyki określonego zachowania w określonych sytuacjach, które wykształciły się w jakiejś grupie społecznej i nie są uznawane przez organy państwa za wiążące. (Niemcy, Austria, Szwajcaria), (prawo zwyczajowe obowiązuje jeszcze w krajach Afrykańskich i Azjatyckich)

• Precedens prawotwórczy – zawarta w decyzji sądowej norma ogólna, która wpływa na podejmowanie innych decyzji przez sądy (Anglia). Najczęściej tworzone przez najwyższe instancje. Jest formalnym źródłem prawa. Obowiązuje zasada związania sądu precedensem. Im straszy tym lepszy.

Źródła prawa pisane – stanowienie i umowa

Źródła prawa niepisane – prawo zwyczajowe i precedens.

Etapy tworzenia ustaw: (droga/tryb ustawodawczy)

1. Inicjatywy ustawodawcze

2. Dyskusje nad projektem (jego czytania)

3. Głosowanie (reguła większości)

4. Podpisanie i ogłoszenie

Ad. 1.

Zgłoszenie projektu ustawy przez upoważniony organ, zobowiązuje ono parlament do jego rozpatrzenia. Przysługuje ona grupie przynajmniej 15 posłów, senatowi, prezydentowi, Radzie Ministrów, grupie co najmniej 100 tys. Obywateli mających prawa wyborcze

Ad. 2

Maksymalna liczba czytań – trzy; obejmują: 1,prace nad projektem,

2, zgłaszanie poprawek, dyskusje

3,głosowanie

Sposoby głosowania:

- quorum – minimalna liczba członków

- oparta na regule większości

- każdy kto głosuje może przyjąć trojaką postawę (za, przeciw, wstrzymać się)

Trzy rodzaje większości:

• Większość bezwzględna (absolutna)

1. Suma głosów ‘za’ jest większa niż suma głosów przeciw i wstrzymujących się

2. Gdy za daną propozycją wypowiedziała się połowa + 1.

• Większość zwykła – suma głosów za jest większa niż suma przeciw (nie licząc wstrzymujących się)

• Większość kwalifikowana – większość wyższa od bezwzględnej ale mniejsza od jednomyślności – 2/3, ¾ ważnie oddanych głosów.

Wniesienie inicjatywy ustawodawczej:

Prawo inicjatywy ustawodawczej ma:

• Rada Ministrów,

• Co najmniej 15 posłów,

• Senat,

• Prezydent,

• Komisja Sejmowa,

• Grupa 100 tys. obywateli mających prawo wybierania do Sejmu.

Sejm ma decydujący głos. Nie ma żadnego organu sądowniczego, gdyż one nie mają prawa inicjatywy ustawodawczej. Inicjatywę ustawodawczą podaje się dalej do Sejmu.

Trzy czytania projektów: SEJMSENAT

Projekt ustawy wraz z uzasadnieniem w formie pisemnej, wnioskodawca składa na ręce Marszałka Sejmu, wskazując swego przedstawiciela upoważnionego do reprezentowania go w pracach nad projektem .

Uzasadnienie: wyjaśnienie potrzeby i celu wydania ustawy, rzeczywisty stan w tej dziedzinie, która ma być unormowana, wskazanie różnic pomiędzy dotychczasowym a projektowanym stanem prawnym, przewidywane skutków społecznych, gospodarczych, finansowych i prawnych, skutki finansowe, przedstawienie założeń projektów podstawowych aktów prawnych (np. rozporządzeń), oświadczenie o zgodności projektu ustawy z prawem UE

Wnioskodawcy przedkładając Sejmowi projekt ustawy przedstawiają finansowe skutki jej wykonania.

Marszałek Sejmu, rozstrzygając o dalszym toku postępowania z projektem może:

• zwrócić go wnioskodawcy, jeżeli uzasadnienie projektu nie spełnia warunków regulaminowych,

• skierować projekt do pierwszego czytania:

  • na posiedzeniu Sejmu,

  • na posiedzeniu właściwych komisji,

• skierować projekt do Komisji Ustawodawczej, która wyrazi opinię, czy projekt nie jest sprzeczny z prawem.

• skierować do ekspertów i Komisji Europejskiej celem wyrażenia przez nich opinii o zgodności projektu z prawem UE.

• Marszałek Sejmu zarządza drukowanie projektu ustawy oraz doręczenie go posłom, a także przesyła projekt Prezydentowi, Marszałkowi Senatu i Prezesowi Rady Ministrów.

• Sejm rozpatruje projekt ustawy w trzech czytaniach.

• Czytanie projektu ustawy: debata nad projektem- proponowanie poprawek, oraz głosowania

Pierwsze czytanie:

Pierwsze czytanie projektu ustawy (uchwały) obejmuje uzasadnienie projektu przez wnioskodawcę, debatę w sprawie ogólnych zasad projektu oraz pytania posłów i odpowiedzi wnioskodawcy. Pierwsze czytanie na posiedzeniu Sejmu kończy się skierowaniem projektu do komisji, chyba że Sejm w związku ze zgłoszonym wnioskiem odrzuci projekt w całości. Sejm, kierując projekt do komisji, może wyznaczyć im również termin przedstawienia sprawozdania. Pierwsze czytanie może się odbyć nie wcześniej niż siódmego dnia od doręczenia posłom druku projektu, chyba że Sejm lub komisja postanowią inaczej.

Drugie czytanie:

Przebiega na posiedzeniu plenarnym sejmu. Komisja przedstawia sprawozdanie dotyczące projektu ustawy, debata (wystąpienia posłów).Wnioskodawca może wycofać projekt do czasu zakończenia drugiego czytania. Prawo wnoszenia poprawek do projektów ustaw w czasie drugiego czytania przysługuje wnioskodawcy, grupie co najmniej 15 posłów, przewodniczącemu klubu lub upoważnionemu przez niego wiceprzewodniczącemu - w imieniu klubu, przedstawicielowi porozumienia jeżeli reprezentuje ono co najmniej 15 posłów oraz Radzie Ministrów. Trzy rodzaje debat: krótka -120 minut; średnia 240; długa 360 minut- limity uzależnione od liczby posłów; czas wystąpień określa Prezydium Sejmu.

Trzecie czytanie:

Jeżeli projekt po drugim czytaniu został odesłany do komisji to przedstawiane jest dodatkowe sprawozdanie. Głosowania/ głosowanie.

Senat:

1. Może przyjąć ustawę (która idzie dalej do prezydenta) SENATPREZYDENT

2. Wprowadza poprawki (ustawa wraca do sejmu, który ponownie głosuje „za odrzuceniem poprawek”) SENATSEJM

3. Wnioskuje o odrzucenie (ustawa wraca do sejmu, który ponownie głosuje za odrzuceniem wniosku o odrzucenie ustawy) SENATSEJM

P rezydent:

1. Może podpisać

2. Może zgłosić weto – z powodów politycznych (weto ma charakter zawieszający, wtedy też ustawa wraca do sejmu) PREZYDENTSEJM

3. Może skierować ustawę do Trybunału Konstytucyjnego – gdy prezydent ma wątpliwości, co do jej legalności (Trybunał Konstytucyjny to tzw. Negatywny ustawodawca – zawsze odrzuca ustawę, gdyż prezydent doskonale zna konstytucje i sam wie czy ustawa byłby legalna czy nielegalna). PREZYDENTTRYBUNAŁ KONSTYTUCYJNY

Promulgacja - Ogłoszenie ustawy w urzędowym dzienniku promulgacyjnym (Dziennik Ustaw).

Zasada dyskontynuacji – To zwyczajowa zasada, zgodnie z którą Parlament, który kończy swoją kadencję zamyka wszystkie sprawy nad którymi pracował (niezależnie od tego, na jakim etapie się znajdują) i nie przekazuje ich nowemu parlamentowi. Wyjątki od tej zasady dotyczą:

• projektu ustawy z inicjatywy obywatelskiej

• sprawozdań sejmowej komisji śledczej

• postępowania w sprawie odpowiedzialności konstytucyjnej

• postępowań w Komisji do Spraw Unii Europejskiej

Wszystko czego nie ustalono, nie opracowano przepada, Sejm rozpoczyna kadencję z czystą kartą.

Typy większości:

Wymóg wstępny – wymagana minimalna liczba obecnych posłów (łac. quorum) to połowa ustawowej liczby posłów – 230 posłów.

1) Zwykła / względna większość:

• głosuje się za przyjęciem projektu ustawy

• „więcej za niż przeciw”. Podczas głosowania więcej osób biorących udział w głosowaniu opowiada się za wnioskiem niż przeciw. Głosy wstrzymujące się nie są wliczane do wyniku

• Jeżeli liczba głosów za i przeciw jest taka sama to projekt zostaje odrzucony i nie osiąga się większości zwykłej

• Gdy projekt zostaje odrzucony to prace nad tym projektem się kończą

• Gdy projekt zostaje przyjęty to zmienia się na ustawę z dnia… (data głosowania z trzeciego czytania)

• Ustawę przekazuje się Senatowi.

2) bezwzględna większość:

• 50% + 1 głos. Gdy podczas głosowania liczba głosów za wnioskiem jest większa od sumy głosów przeciw i wstrzymujących się

• Gdy ustawa wraca z senatu do sejmu to głosuje się za odrzuceniem poprawek – gdy większość bezwzględna została osiągnięta (poprawki zostały odrzucone) to ustawa idzie do prezydenta w formie przyjętej przez sejm (sejm w ten sposób odrzuca decyzję senatu)

Jeżeli większość bezwzględna nie została osiągnięta (nie odrzucono wniosku o odrzucenie ustawy) to ustawa idzie do prezydenta (sejm w ten sposób odrzuca decyzję senatu)

3) kwalifikowana większość:

• To każda taka większość, która jest większa niż większość bezwzględna

• Głosuje się nad odrzuceniem veta prezydenckiego

• Gdy większość kwalifikowana zostaje osiągnięta to prezydent musi podpisać ustawę

• Gdy większość kwalifikowana nie zostaje osiągnięta to procedura legislacyjna kończy się. Weto może zostać przełamane ponowną uchwałą parlamentu podejmowaną najczęściej kwalifikowaną większością głosów.

4) jednomyślna większość:

• 100% np. w Radzie Bezpieczeństwa ONZ

Obowiązywanie prawa (ten obowiązek odnosi się wyłącznie do przepisów, które mają moc obowiązującą) pojęcie wieloznaczne; reguły określające kryteria obowiązywania aktów normatywnych oraz zawartych w nich przepisów prawnych, nazywa się niekiedy regułami walidacyjnymi.

Trzy podstawowe koncepcje obowiązywania norm prawnych:

1. Obowiązywanie w sensie normatywnym (systemowym) - Obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone

2. Obowiązywanie w sensie faktycznym – obowiązują te, które są stosowane przez organy państwowe. REGUŁA DESUETUDO

3. Obowiązywanie w sensie aksjologicznym – obowiązują te, które spełniają przyjęte kryteria etyczne.

Ad. 1.

Obowiązują te normy, które zostały prawidłowo ustanowione i nie zostały uchylone. Musimy ustalić czy:

- norma została prawidłowo ustanowiona

- norma została prawidłowo opublikowana (w Dzienniku Urzędowym)

- norma weszła w życie (równocześnie z dniem głosowania lub później)

- norma jest konsekwencją logiczną norm explicite (rzecz sformułowana jasno, wyraźnie) ustanowionych

- nie została derogowana (uchylona)

Nie obowiązują normy, które zostały wyraźnie lub milcząco uchylone (derogowane).

Derogacja wyraźna - uchylenie normy lub aktu normatywnego przez inną normę prawną nazywaną przepisem lub klauzulą derogacyjną.

Derogacja milcząca - normodawca wprowadza nowe przepisy i nie uchyla poprzednich, derogacja przez sam fakt odmiennego uregulowania. Podstawą, w oparciu o którą przyjmuje się, że doszło do derogacji milczącej są reguły kolizyjne:

• reguła hierarchiczna (les superior derogat legi interiori), stanowi iż norma o wyższej mocy prawnej uchyla normę o niższej mocy bez względu na to, w jakim czasie obydwie normy weszły w życie i bez względu na to, która z nich jest bardziej ogólna (np. norma ustawowa uchyla niezgodną z nią normę zawartą w rozporządzeniu);

• reguła chronologiczn (lex posterior derogat legi priori), zgodnie z nią akt normatywny później wydany uchyla akt wcześniejszy pod warun­kiem, że akt późniejszy ma co najmniej taką samą moc prawną jak akt wcześniejszy (późniejsze rozporządzenie nie uchyla niezgodnej z nim ustawy);

• reguła merytoryczna (lex specialis derogat legi generali), stanowi iż norma bardziej szczegółowa wyłącza zastosowanie normy bardziej ogólnej.

Reguła desuetudo- norma prawna traci moc obowiązującą („wychodzi z użycia") wskutek jej niestosowania przez dłuższy okres czasu lub wskutek radykalnej zmiany okoliczności (np. gdy wskutek zmiany ustroju politycznego lub ekonomicznego).

Przyjmuje się zasadę, że termin wejścia normy (aktu normatywnego) w życie wyznacza ten podmiot, który jest upoważniony do ustanowienia danej normy (aktu normatywnego), a więc twórca tej normy.

Termin wejścia aktu normatywnego w życie można wyznaczyć jedynie:

• na dzień ogłoszenia tego aktu (jeżeli ogłoszenie jest ostatnią czynnością w procesie tworzenia danego aktu warunkującą jego wejście do systemu prawa);

• na dzień jego ustanowienia (jeżeli ogłoszenie aktu nie jest warunkiem wejścia tego aktu do systemu prawa);

• na jakiś dzień późniejszy niż dzień jego ogłoszenia albo ustanowienia.

Vacatio legis - (spoczywanie ustawy, wakacje ustawy), jest to okres od momentu ustanowienia albo ogłoszenia danych norm (tzn. od momentu gdy stały się one elementem systemu prawa) do ich wejścia w życie. Służy on temu, by zapoznać się z nowymi normami, przygotować do ich realizowania i stosowania, m.in. by przygotować instytucje i środki materialne niezbędne do należytego funkcjonowania nowych norm (od 2 tyg. Do 1 roku)

Uchylanie (z łac. derogatio) – jest podstawową formą eliminowania norm z systemu prawa; to czynność konwencjonalna dokonywana przez upoważniony do tego podmiot i w wyznaczonej procedurze, mocą której norma (przepis prawny, akt normatywny) zostaje pozbawiona mocy obowiązującej przez jej wyeliminowanie z systemu. Akt normatywny czy normę w nim zawartą uchyla się w tej samej formie, w jakiej go ustanowiono. Ustawę uchyla się (deroguje się) ustawą, rozporządzenie rozporządzeniem. Uchylenie aktu normatywnego może mieć charakter

- całkowity (akt normatywny uchyla się w całości)

- częściowy (uchyla się jedynie określone przepisy danego aktu normatywnego).

Reguły eliminowania norm (przepisów aktów normatywnych) z systemu prawa:

• Akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą przez uchylenie go przez ten sam podmiot, który go ustanowił, i w tej samej formie, w której nastąpiło stanowienie.

• Akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą przez uchylenie go przez podmiot inny niż ten, który akt (normę) ustanowił, a wyposażony w kompetencje do uchylania aktów danego rodzaju.

• Akt wykonawczy traci moc w następstwie uchylenia albo zmiany treści przepisu upoważniającego, na podstawie którego został wydany.

• Akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą z upływem czasu, na który został wydany; a akt wykonawczy do uchylonej ustawy przestaje obowiązywać z upływem czasu, na który nowa ustawa zachowała go w mocy.

• Akt normatywny (norma) traci moc obowiązującą w następstwie uznania go przez upoważniony podmiot za akt niekonstytucyjny.

Zakres personalny obowiązywania aktu normatywnego - obowiązywanie wszystkich podmiotów znajdujących się na terytorium danego państwa (również obcokrajowców). Jurysdykcji sądów nie podlegają w zasadzie osoby posiadające immunitet dyplomatyczny. Prawo danego państwa obowiązuje jego obywateli także wtedy, gdy przebywają zagranicą.

Personalny zakres obowiązywania norm (w prawie karnym) wyznacza zasada:

1, Zasada odpowiedzialności podmiotowej obejmuje: obywateli, którzy popełnili przestępstwo na terytorium swego państwa, a także obywateli, którzy popełnili przestępstwo na terytorium państwa obcego.

2. Zasada odpowiedzialności przedmiotowej obejmuje: cudzoziemców, którzy popełnili przestępstwo na terytorium państwa, gdzie przebywają. Zasada ta doznaje ograniczenia wynikającego z umów i zwyczajów międzynarodowych. Większość państw wyłącza od odpowiedzialności karnej:

- szefów przedstawicielstw dyplomatycznych państw obcych,

- osoby należące do personelu administracyjnego tych przedstawicielstw,

- członków rodzin osób powyżej wymienionych,

- inne osoby korzystające z immunitetów dyplomatycznych na podstawie przepisów szczególnych.

3. Zasada represji wszechświatowej stosuje się do przestępstw potępianych przez cały cywilizowany świat i niektóre państwa wyodrębniają je w swoim ustawodawstwie. Odpowiedzialnością objęci są zarówno obywatele, jak też cudzoziemcy w przypadku popełnienia przez nich następujących przestępstw:

• handlu narkotykami,

• fałszowania pieniędzy i papierów wartościowych,

• handlu kobietami i dziećmi,

• rozbójnictwa morskiego,

• użycia środków zdolnych do wywołania powszechnego niebezpieczeństwa w zamiarze wywołania takiego niebezpieczeństwa,

• handlu pornografią.

W zakresie prawa cywilnego, administracyjnego, rodzinnego właściwe są normy państwa, którego obywatelem jest adresat norm. Tylko w prawie rzeczowym regulującym własność rzeczy, ich użytkowanie, posiadanie etc. obowiązują normy państwa, na którego terytorium dana rzecz się znajduje.