18.

Powstanie Krakowskie i rabacja galicyjska (1846)

POWSTANIE KRAKOWSKIE

Przygotowania do powstania:

• wybuch powstania (w trzech zaborach) ustalono na luty 1846 r., a w Kraków miał zostać siedzibą władz powstańczych;

• spiskowcy sądzili, że wystarczy ogłosić uwłaszczenie, aby wieś masowo poparła powstanie (tylko nieliczni np. Edward Dembowski w Galicji prowadził akcję uświadamiającą chłopów);

• w spisku brała udział większa liczba ludzi w miastach niż na wsi; a w Galicji, w Księstwie Poznańskim, w Królestwie i na Litwie była bardzo słaba organizacja;

• naczelnym wodzem miał zostać Ludwik Mierosławski, który wykluczał w swych planach "wojnę ludową" prowadzoną przez chłopów; zakładał on, że po ataku na nieprzyjaciela, należy powołać chłopów do broni i utworzyć z nich regularne wojsko - plan ten był jednak mało realny;

• tymczasem władze pruskie aresztowały przyszłych przywódców powstania z Mierosławskim na czele; aresztowania rozbiły kierownictwo powstania i załamały plan jednoczesnego wystąpienia na wszystkich ziemiach polskich;

• aresztowania nastąpiły tuż przed umówionym terminem wybuchu powstania, nie wszędzie można było powstrzymać spiskowców, dlatego w 1846 r. przeważnie doszło tylko do pojedynczych, lokalnych wystąpień - powstanie nie objęło wszystkich ziem;

• wśród wypadków w 1846 r. rzeczywiście poważne znaczenie miało powstanie krakowskie i ruch chłopów w Galicji (tzw. rabacja galicyjska).

Wybuch powstania krakowskiego

• Kraków był dogodnym ośrodkiem do prowadzenia działalności konspiracyjnej;

• do Krakowa w ramach akcji zapobiegawczej, 18 lutego wkroczyły wojska austriackie;

• spiskowcy pod wodzą Gorzkowskiego z 19 na 20 lutego uderzyli na Austriaków i zajęli Kraków;

• utworzono Rząd Narodowy z Gorzkowskim, Tyssowskim i Grzegorzewskim na czele;

• Austriacy wycofali się do Galicji;

• ogłoszenie Manifestu Rządu Narodowego:
  *** znosił on wszystkie przywileje stanowe,
  *** oddawał chłopom użytkowaną przez nich ziemię na własność,
  *** uchylał bez odszkodowania pańszczyznę i inne czynsze,
  *** obiecywał ziemię bezrolnym
  BYŁ TO NAJBARDZIEJ POSTĘPOWY DOKUMENT W KWESTII CHŁOPSKIEJ OD CZASÓW POWSTANIA KOŚCIUSZKOWSKIEGO.

• Tyssowski ogłosił się dyktatorem, nie rozszerzył powstania na resztę kraju;

• powstanie ożywiło się po przybyciu do Krakowa Edwarda Dembowskiego, który objął urząd sekretarza dyktatora;
  dzięki Dembowskiemu powstanie utrzymało się (propagował on rozwój powstania i starał się go przekształcić w rewolucję społeczną, wysyłał emisariuszy do chłopów w Galicji);

• chłopi w okręgu krakowskim chętnie łączyli się z powstaniem, ale chłopów galicyjskich nie udało się pozyskać, ponieważ byli niechętni szlachcie, poza tym byli podburzani przez austriackich urzędników, którzy wmawiali im, że "dobry cesarz już dawno zniósł pańszczyznę";

• chłopi rozbili wojska powstańcze pod Tarnowem, wówczas Dembowski postanowił odwołać się do uczuć religijnych włościan, sam stanął na czele procesji, która wyruszyła z Krakowa naprzeciw oddziałom chłopskim, lecz zamiast chłopów napotkał wojsko austriackie - od pierwszej salwy padł Dembowski;
  śmierć Dembowskiego przyspieszyła upadek powstania;

• Tyssowski złożył władzę, do Krakowa wkroczyły wojska rosyjskie i austriackie.

 

Skutki:

• zlikwidowanie Rzeczypospolitej Krakowskiej i wcielenie jej do Austrii (1846);

• powstanie łączyło program niepodległościowy z radykalizmem społecznym;

• masowe represje (Sybir, więzienia, terror, wyroki śmierci).

RABACJA GALICYJSKA
wystąpienia chłopów miały na celu obalenie systemu feudalnego, odejście od pańszczyzny.

Przyczyny:

• ucisk chłopów przez panów, wzrost pańszczyzny;

• kłamliwa polityka austriacka; austriaccy urzędnicy mówili chłopom, że "cesarz jest dobry";

• brak kontaktów między dworem a wsią;

• nieurodzaj i powodzie w poprzednich latach pogorszyły sytuację chłopów.

Przebieg:

• już na początku lutego 1846 r. w wielu punktach Galicji grupy uzbrojonych chłopów występowały przeciw dworom;

• zbrojenie się szlachty utrzymywane w tajemnicy, wywołało wrażenie przygotowania do rozprawy z chłopami;

• na czele buntu stanął Jakub Szela;

• pogrom ok. 470 dworów, zabito ok. 10 000 osób;

• J. Szela wprowadzał na obszarze pogromów swoje władze i uzbrojoną straż chłopską, oraz prowadził rozmowy z Austriakami;

• tymczasem powstanie krakowskie zostało stłumione i chłopi przestali być potrzebni Austriakom - wojsko przystąpiło do bezwzględnej pacyfikacji;

• Szele internowano, a następnie przesiedlono na Bukowinę;

• opór chłopów trawał parę miesięcy, dopiero jesienią 1846 r. zapanował względny spokój.

Skutki rabacji galicyjskiej:

• rabacja - była największym antyfeudalnym wystąpieniem na ziemiach polskich; wydarzenie to wpłynęło na stosunki chłopsko - szlacheckie w Galicji;

• rabacja przyczyniła się do klęski kolejnego zrywu narodowego tj. powstania krakowskiego.

19.

Powstanie wielkopolskie zwane także powstaniem poznańskim - powstanie, które wybuchło w Wielkopolsce w 1848 r., będące częścią ogólnopolskiego planu powstania narodowego w czasie europejskiej Wiosny Ludów.

Na wieść o berlińskiej rewolucji marcowej utworzono w Poznaniu 20 marca Komitet Narodowy, do którego przyłączyli wypuszczeni z pruskiego więzienia działacze związani z przygotowaniami powstania w 1846 r. (Ludwik Mierosławski i Karol Libelt). Komitet proklamował niepodległość, odmawiając bezpośredniego wcielenia części Poznańskiego do Prus i przystąpił do organizacji sił zbrojnych. Naczelnym wodzem powstania został Ludwik Mierosławski.

W Komitecie istniały dwa skrzydła: lewe, którego celem było powstanie ludowe i walka przeciw monarchii, oraz prawe, dążące do porozumienia z królem pruskim w zamian za uzyskanie autonomii dla Poznańskiego.

11 kwietnia 1848 Komitet podpisał z przedstawicielem władz pruskich ugodę w Jarosławcu. W zamian za obietnicę autonomii części Poznańskiego zgodzono się na rozwiązanie większości oddziałów powstańczych (kosynierów). Ugodę tę kosynierzy przyjęli jako zdradę. Prusacy nie dotrzymali obietnicy i przystąpili do likwidacji sił powstańczych. Mimo że Polacy odnieśli kilka zwycięstw (pod Miłosławiem, Wrześnią i Sokołowem) wojska powstańcze uległy rozprzężeniu. 8 maja doszło do podpisania umowy kapitulacyjnej.

20. / 21

Powstanie Styczniowe

Geneza Powstania Styczniowego

Po przegranej przez Rosję wojnie krymskiej, Polacy zobaczyli słabość swego zaborcy. Wzmocniło to tendencje niepodległościowe wśród młodego pokolenia Polaków, niepamiętającego już tragedii Powstania Listopadowego. Wpływ na rozbudzenie nadziei niepodległościowych miała niewątpliwie tzw. „odwilż posewastopolska”, czyli reformy przeprowadzone przez cara Aleksandra II. Po 1856 roku załagodzono cenzurę, pojawiła się możliwość legalizacji niektórych polskich organizacji, wprowadzono także amnestię dla więźniów politycznych. W Królestwie Polskim ponownie wprowadzono Radę Stanu z Aleksandrem Wielkopolskim na czele. Jednak zdawano sobie sprawę, że reformy nie mogą pójść zbyt daleko, czego wyraz dał sam car podczas wizyty w Warszawie w 1856 roku.

W Królestwie Polskim istniały w tym czasie dwie główne koncepcje polityczne. Z jednej strony były to poglądy umiarkowane, przewidujące początkowo reformy, a dopiero później ewentualną walkę o wolność. Aleksander Wielkopolski uważał, że trzeba dojść do ugody z Rosją i starać się jak najbardziej powiększać autonomię Królestwa. Z drugiej strony natomiast pojawiły się tendencje radykalne, propagujące ogólnonarodowe powstanie. Głównymi przedstawicielami tego nurtu byli Ludwik Mierosławski, Zygmunt Sierakowski i Jarosław Dąbrowski.

Od roku 1860 sytuacja w Królestwie zaczynała być coraz bardziej napięta. Pojawiały się liczne manifestacje o wydźwięku niepodległościowym i antyrosyjskim. Brutalne rozbijanie protestów przez Rosjan spowodowało jeszcze większe zradykalizowanie nastrojów społecznych.

Przebieg Powstania Styczniowego

W przeddzień wybuchu Powstania Styczniowego, na terenach Królestwa Polskiego istniały dwie główne grupy. „Biali” propagowali zjednoczenie całego społeczeństwa i pracę organiczną oraz dążenie do rozszerzania Królestwa. „Czerwoni” natomiast byli zwolennikami powstania zbrojnego przeciw caratowi, by dokonać reform uwłaszczeniowych w wolnej już Polsce.

Bezpośrednim powodem wybuchu Powstania Styczniowego była tzw. branka, czyli przymusowy pobór do carskiego wojska (chciano powołać do wojska działaczy opozycyjnych). W związku z tym utworzono Tymczasowy Rząd Narodowy, który wybrał Ludwika Mierosławskiego na dyktatora. 22 I 1863 roku TRN wydał manifest, w którym wzywał Polaków do walki z caratem. Symbolem powstańców było godło symbolizujące Orła, Pogoń i Archanioła, czyli herby Polski, Litwy i Ukrainy.

Początek Powstania Styczniowego był sukcesem Polaków, którzy zaskoczyli Rosjan. Ci ukryci w większych miastach oddali prowincję powstańcom. Walki prowadzone były w sposób podjazdowy, wojna miała charakter partyzancki. Duże sukcesy w walce z Rosjanami odnosił na ziemi kieleckiej Marian Langiewicz. Jednak już w lutym miało miejsce wydarzenie dla powstańców bardzo niekorzystne. W Petersburgu podpisano konwencję Alvenslebena, przewidującą współpracę prusko-rosyjską przy zwalczaniu powstańców.

Mimo, że początkowo władze powstańcze składały się głównie z Czerwonych, z czasem Biali starali się zyskiwać coraz silniejszą pozycję. Zaczęli oni popierać umiarkowanego Czerwonego, za jakiego był uważany Langiewicz. W wyniku ich działań po wyjeździe Mierosławskiego, Langiewicz został dyktatorem powstania. W tym czasie wojska powstańcze ze zmiennym szczęściem toczyły zażarte walki z oddziałami rosyjskimi. W kwietniu Biali oficjalnie przystąpili do powstania i wkrótce objęli nad nim władzę. W związku z tym powołano składający się z Białych Rząd Narodowy.

We wrześniu 1863 roku Czerwoni rozpoczęli akcje terrorystyczne wymierzone w zaborców. W jednym z zamachów zginął namiestnik Królestwa gen. Berg. Następnie w październiku dowódca wojskowy Romuald Traugutt został dyktatorem powstania. Zreorganizował on władze powstańcze i oddziały zbrojne. Jednak ta próba ratowania powstania nie miała już szans powodzenia. Walki prowadzone były na coraz mniejszą skalę, a coraz liczniejsze wojska rosyjskie skutecznie rozbijały oddziały powstańcze.

W marcu 1864 roku car Aleksander II wydał ukaz (dekret) o uwłaszczeniu. Miało to odciągnąć chłopów od popierania powstańców. Z drugiej strony zamierzano przez to ukarać szlachtę biorącą udział w Powstaniu Styczniowym (miano odebrać im ziemię i przekazać w ręce chłopów). Działania te odniosły pewien skutek, a siły powstańców stawały się coraz słabsze. Jednym z ostatnich aktów powstania było stracenie Trauguta w Cytadeli 5 VIII 1864 roku. Od kwietnia tego roku dyktatorem powstania był Aleksander Wyszkowski. Jednak pod koniec 1864 roku powstanie ostatecznie upadło.

Skutki Powstania Styczniowego

Jak tylko Powstanie Styczniowe zostało stłumione Rosjanie rozpoczęli represje. Wiele tysięcy Polaków zostało zesłanych na Syberię, skąd nigdy już nie wrócili. Zniesiono autonomię Królestwa i uczyniono z niego zwykłą prowincję Rosji. Przybrał na sile także proces rusyfikacji. Skonfiskowano wiele majątków szlacheckich, by ukarać szlachtę biorącą czynny udział w powstaniu. Powstanie Styczniowe zakończyło się klęską, jednak pomimo tego i represji wobec Polaków, zaborcom nie udało się złamać w narodzie ducha oporu, czego skutkiem było odzyskanie niepodległości po I wojnie światowej.

22.

Sytuacja Polaków w zaborze pruskim. Polacy wobec germanizacji.

Na losach Polaków w zaborze pruskim w XIX wieku zaważyło przede wszystkim zjednoczenie Niemiec, dokonane na drodze militarnej przez Prusy w latach 1866 – 1871. Fakt ten pojednał z rządem większość niemieckiej burżuazji, która stała się z kolei główną podporą Bismarcka i jego nacjonalistycznej polityki. Pogrom Francji w 1870 roku inaugurował erę hegemonii II Rzeszy w Europie i pozwalał też Bismarckowi nie liczyć się z polskimi protestami. Celem polityki rządu pruskiego stała się ostateczna germanizacja wschodnich prowincji państwa. Realnego przeciwnika upatrywał Bismarck w wyższych warstwach „uświadomionych”, czyli w szlachcie, inteligencji mieszczańskiej, księżach. Przeciw tym grupom głównie kierował swe ataki. Lekceważył natomiast siłę oporu mas ludowych i dlatego dłuższy czas nie dostrzegał problemu polskich chłopów i robotników na Pomorzu i na Śląsku.

W 1867 roku prowincje poznańska i pruska zostały włączone do nowo utworzonego Związku Północno – Niemieckiego. Zignorowano wówczas protesty posłów polskich w Berlinie, powołujących się jeszcze na zapomniane gwarancje traktatu wiedeńskiego. W 1871 roku cały zabór pruski znalazł się w granicach nowej Rzeszy. Jej konstytucja powoływał do życia parlament ogólnoniemiecki, wyłoniony w powszechnym głosowaniu, fakt ten miał z czasem zapewnić żywiołowi polskiemu szerszą reprezantację w Berlinie. Jednakże Reichstag, poza dziedziną polityki zagranicznej, nie posiadał szerszych kompetencji i nie miał też wielkiego wpływu na rząd Rzeszy. Sprawy najbardziej istotne dla mniejszości narodowych, zwłaszcza zaś policyjne i szkolne, pozostawały w kompetencji rządu i sejmu pruskiego. W sejmie pruskim pozostała dawna niedemokratyczna ordynacja wyborcza, zapewniająca przewagę elementom wyżej opodatkowanym, zamożniejszym, w praktyce, więc, gdy szło o ziemie polskie, przeważnie Niemcom. W latach siedemdziesiątych zasiadało w Reichstagu kilkunastu Polaków i tyluż w sejmie pruskim. Głos ich nic nie znaczył wobec koalicji rządowej, złożonej z konserwatystów i liberałów.

Kurs germanizacyjny przybrał na sile po 1870 r., obejmując administrację, sądy i szkolnictwo. W 1876 r., określono, że język niemiecki jest wyłącznie językiem urzędowym wszystkich władz i sądów, nie tylko w czynnościach wewnętrznych, ale i w stosunkach ze stronami. Odtąd nawet na poczcie i kolei nie mógł Polak porozumieć się we własnej mowie. W niedługim czasie usunięto ze służby rządowej lub przeniesiono do rdzennie niemieckich prowincji niemalże wszystkich urzędników Polaków. Przystąpiono też do masowego germanizowania nazw miejscowych. Przykładem może być zmiana nazwy „Wielkie Księstwo Poznańskie” na „Provinz Posen”.

W latach siedemdziesiątych przystąpiono również do germanizacji szkolnictwa. Na Śląsku pozwolono na posługiwanie się językiem polskim tylko w niższych klasach szkół elementarnych, w ramach konieczności, dopóki dzieci nie opanują języka niemieckiego. Fakultatywnie utrzymano także polską naukę religii. Nieco szerszy pozostał zakres polszczyzny w szkołach ludowych prowincji pruskiej. W Poznańskim szkoły ludowe również zostały zniemczone, ale utrzymano w nich język polski jako przedmiot, a także polską naukę religii. Ponadto w paru gimnazjach utrzymano język polski w niewielkim wymiarze, jako przedmiot nadobowiązkowy. Tolerancje tę traktowano jako przejściową, do czasu, gdy niemczyzna poczyni dalsze postępy w warstwach ludowych.

Osobny rozdział stanowiła walka z Kościołem Katolickim, rozpętana w całych Niemczech, a znajdowała szczególne znaczenie na ziemiach polskich. W walce tej chodziło o podporządkowanie państwu potężnej organizacji międzynarodowej, będącej w Niemczech, aż dotąd ostoją partykularyzmu i austrofilizmu. W tej akcji przeciw kościołowi uzyskał Bismarck entuzjastyczne poparcie liberałów, którzy w całej Europie zmierzali wtedy do zeświecczenia państwa, a tym samym do ograniczenia wpływu dawnych warstw feudalnych. W latach 1873 – 1875 ukazała się seria ustaw, które:

• Ograniczały wpływ kościoła na społeczeństwo, odsuwając go od nadzoru szkolnictwa i odbierając mu prowadzenie akt stanu cywilnego

• Rozszerzały wpływ państwa na Kościół, poddając nadzorowi rządu kształcenie księży, głoszenie kazań i obsadzanie stanowisk kościelnych.

Odtąd stanowisko takie mógł objąć tylko obywatel niemiecki, po zdaniu specjalnego „egzaminu z kultury”, i to za zgodą władz prowincjonalnych. Papież odrzucił tę państwową ingerencję w sprawy kościół, biskupi odmówili zgłaszania kandydatów na stanowiska kościelne. Od owego spornego egzaminu dla księży zatarg przybrał nazwę „walka o kulturę” – kulturkampf.

W prowincjach wschodnich miało dla Bismarcka jeszcze jeden cel. Było to osłabienie czynnika sprzyjającego utrzymaniu polskości na tych terenach. Tę sytuacje próbował zażegnać ówczesny arcybiskup gnieźnieńsko-poznański, Mieczysław Ledóchowski. Był całkowicie oddany papiestwu, jednak dla sprawy polskiej raczej obojętny. W pierwszych latach rządów cieszył się poparciem Berlina i powściągał skutecznie księży od udziału w pracach na rzecz niepodległości. Głośno też potępiała go opinia publiczna. W początkach kulturkampfu gotów był iść na ustępstwa w sprawach języka polskiego. Odmówił kompromisu w sprawach kościelnych. W ten sposób doszło do zatargu. Rząd zamknął seminarium duchowne w Poznaniu, zlikwidował szkolnictwo zakonne, wstrzymał wypłaty z budżetu na cele kościelne, opornych księży obłożył grzywnami. W 1874 r. Ledóchowski został aresztowany i skazany na dwa lata więzienia. Los jego podzielili dwaj jego sufragani. Blisko sto parafii znalazło się bez proboszczów.

Prześladowanie Kościoła wywołało w całych Niemczech opór, którego rząd się nie spodziewał. W Polsce Ledóchowski wyrósł niespodziewanie na męczennika sprawy narodowej. Konflikt w zakresie wiary nastawiał wrogo do rządu szerokie masy chłopskie, przyzwyczajone dotąd do posłuchu wobec władzy. Co więcej, konflikt ten sięgał sąsiednich diecezji wrocławskiej, chełmińskiej, warmińskiej, mobilizując, pod hasłem obrony wiary Polaków śląskich i pomorskich, dotąd nieuświadomionych narodowo. Także w parlamencie uzyskali Polacy teraz potężnego sojusznika w partii katolickiej – Centrum, prowadzącej opozycję przeciw Bismarckowi. Dla sprawy polskiej kończył się kulturkampf bilansem dodatnim, dodatkowym jego następstwem było dalsze umocnienie się wpływów Kościoła na polskie życie publiczne w tej dzielnicy. Już pod koniec lat siedemdziesiątych Bismarck szukał sposobu wycofania się z kłopotliwego zatargu. Nie żywił zaufania do swoich sojuszników liberałów, zmierzających do narzucenia mu rządów parlamentarnych. Bardziej niebezpieczni od opornych księży wydawali się być socjaldemokraci i przedstawiciele związków zawodowych. W tej sytuacji doszło do kompromisu między II Rzeszą i papieżem Leonem XIII. Ustawodawstwo kulturkampfu zostało odwołane lub złagodzone. W zamian za to partia Centrum zbliżyła się do rządu, a hierarchia kościelna oddała swe usługi na poparcie panującego systemu.

Koszty kompromisu między rządem a kościołem w Niemczech poniosła w dużej mierze sprawa polska. Zwolniony z więzienia arcybiskup Ledóchowski został wprawdzie kardynałem i otrzymał wysokie stanowisko w Watykanie, tym samym jednak jego następcą został za zgoda papieża, Niemiec ks. Juliusz Diner. Rząd zatrzymał też w prowincjach wschodnich rozleglejsze uprawnienia w stosunku do kościoła, w porównaniu do reszty państwa. Na Śląsku i Pomorzu kurie biskupie wróciły do praktyki przeciwdziałania polskości. Kulturkampf minął, akcja germanizacyjna trwała nadal. Lata osiemdziesiąte przyniosły dalsze ograniczenia języka polskiego w szkołach i dalsze antypolskie posunięcia administracyjne. Jednym z nich było zwiększenie liczby powiatów w Poznańskim, a to dla pomnożenia niemieckiej biurokracji.

W połowie lat osiemdziesiątych kurs antypolski miał zresztą wkroczyć w nowa fazę. Punkt ciężkości tej walki przesuną się od spraw administracyjnych i szkolnych na dziedzinę ekonomiczną. Równolegle do walki o język rozpoczęła się walka o ziemię. Ze strony rządu niemieckiego spadła na Polaków nowa faza prześladowań. Rosnącej potędze Niemiec towarzyszył wzrost nacjonalizmu, który domagał się gospodarczej i politycznej ekspansji kosztem sąsiednich narodów. Publicystyka nacjonalistyczna domagała się od rządu ostrzejszych metod działania przeciwko Polakom. Wskazywała, że żywioł polski umacnia się, zamiast słabnąć, nie tylko na wsi, ale i w rzemiośle, w handlu, że już nie tylko szlachta czy kler, ale i masy chłopskie angażują się przeciw niemczyźnie. Z pewnym ociąganiem Bismarck uległ temu prądowi, na co wpłynęły także względy polityki międzynarodowej. W 1885 roku rząd pruski usunął za granicę wszystkich Polaków poddanych innych monarchów z zaboru rosyjskiego i austriackiego. Byli to głównie robotnicy i rzemieślnicy z Królestwa i Galicji, którzy przybyli w celach zarobkowych do zaboru pruskiego. Tak zwane „rugi pruskie”, przeprowadzone z całą bezwzględnością objęły, około 26 tys. osób. W następnym roku 1886, sejm pruski na wniosek rządu powołał do życia Komisję Kolonizacyjną z funduszem 100 mln marek. Komisja miała wykupywać majątki ziemskie z rąk polskich i parcelować je miedzy niemieckich chłopów. Decyzja ta świadczyła, że rząd angażuje środki ekonomiczne w zwalczaniu nie tej czy innej polskiej grupy kierowniczej, lecz całej polskiej ludności. To posuniecie z kolei miało zmobilizować społeczeństwo polskie do nowych, odpowiednich stanowi zagrożenia form oporu. Ponadto w miarę narastania w Niemczech tendencji nacjonalistycznych do głosu dochodziły środowiska domagające się pełnej germanizacji terenów wschodnich. W 1894 r., z inicjatywy utworzonego w 1891 r. Związku Wszechniemieckiego, powstał Związek Popierania Niemczyzny w Marchiach Wschodnich, który w 1899 r. zmienił nazwę na Niemiecki Związek Kresów Wschodnich. Od nazwisk założycieli, to jest F. Hansemanna, H. Kennemanna i H. Tiedemanna, zwano go Hakatą. Program Hakaty poparł cesarz Wilhelm II, toteż działalność germanizacyjna nabrała rozmachu i tempa. Komisja Kolonizacyjna uzyskała dodatkowe fundusze, także na pomoc dla ludności niemieckiej. W czasie rządów kanclerza Bernarda Bülowa, w latach 1900 – 1909, ostatecznie zlikwidowano nauczanie w języku polskim, zakazując nauki religii po polsku. Spowodowało to słynne strajki szkolne, z najsłynniejszym we Wrześni. W 1904 r. wprowadzono przepis o specjalnym zezwoleniu na budowę domu, co miało utrudnić ludności polskiej zakup ziemi odpowiedzią ze strony polskiej może być postawa Michała Drzymały, chłopa, który nie mogąc uzyskać zezwolenia na budowę domu kupił podobny do cyrkowego wóz, omijając w ten sposób dyskryminujący Polaków przepis.

Polityka zniemczenia Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego, a także Warmii, Mazur i Górnego Śląska, spotkała się z natychmiastowym przeciwdziałaniem ludności polskiej. Choć w państwie niemieckim istniały pewne swobody obywatelskie, walka z germanizacją nie była łatwa. Program germanizacji obejmował wiele dziedzin życia, oświatę, gospodarkę, osadnictwo i wykorzystywał różne metody działania. Dysponował ogromnymi funduszami, sprawnym aparatem administracyjnym i poparciem społeczeństwa niemieckiego. Metody walki z germanizacją, to przede wszystkim wychowanie młodego pokolenia w duchu narodowym. Najważniejsze miejsce zajmowała działalność kulturalna i oświatowa, prowadzona zresztą konsekwentnie zgodnie ze wskazówkami poznańskich organiczników. Zakładano Towarzystwa Czytelni Ludowych i Towarzystwa Ludowe, rozwijano sieć bibliotek polskich, prowadzono odczyty i pogadanki o historii Polski. Istotną rolę w podtrzymywaniu języka polskiego, krzewieniu znajomości dziejów ojczystych i rozwoju świadomości narodowej odegrał także Kościół Katolicki. Działalność patriotyczną prowadziły również różnego rodzaju organizacje i stowarzyszenia zawodowe, kulturalne (np.śpiewacze), sportowe (np. Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”). Często współpracowały one z tajnymi organizacjami politycznymi, najliczniejszymi w Wielkopolsce. Mówiąc o oporze ludności polskiej wobec polityki germanizacyjnej, nie można nie wspomnieć o dzieciach polskich, przeciwstawiających się usuwaniu języka polskiego ze szkół, domagających się religii po polsku i buntujących się przeciwko brutalnym metodom wychowawczym pruskich nauczycieli. Wydarzenia z 1901 roku we Wrześni, gdzie dzieci ukarano chłostą za odmowę nauki religii po niemiecku, a protestujących rodziców skazano na więzienie, stały się głośne we wszystkich trzech zaborach.

Efekty polityki germanizacyjnej były nikle. Nawet zmasowany program kolonizacyjny zakończył się zupełną klęską, bo w latach 1896 – 1914 niemiecka własność ziemska nie tylko nie zwiększyła się , ale nawet spadła o 50 tys. ha. Ogromnie przyczyniła się do tego praca organiczna w Wielkopolsce, gdzie jej tradycje były najbogatsze. Działające tam od kilkudziesięciu lat towarzystwa gospodarcze i instytucje finansowe pozwalały ludności polskiej uniezależnić się od niemieckich banków i kredytów. Szczególne znaczenie miały takie inicjatywy jak Spółka Rolników Parcelacyjna – 1894 r., która dzięki sąsiedzkiej pomocy pozwalała obejść niemieckie ustawy utrudniające Polakom zakup ziemi. Niektóre polskie spółki, liczące ponad 50 tys. członków, były w istocie masowymi organizacjami narodowymi. Do tego należy dodać polski system kredytowy i polskie banki, które sprawiły, że pod względem możliwości kapitałowych polskie mieszczaństwo zaczynało górować nad niemieckim i żydowskim. Patronem tych wszystkich działań był pod koniec XIX w. ksiądz Piotr Wawrzyniak.

Germanizacja w zaborze pruskim

Problem osadnictwa niemieckiego

  r. 1886 – Sejm pruski powołuje Komisję Kolonizacyjną dla wspierania niemieckiego osadnictwa na wschodzie; Komisja otrzymuje 100 mln marek na wykup ziemi z rąk polskich i prowadzenie akcji osadniczej

  zjawisko Ostflucht (ucieczki Niemców ze wschodu); pod koniec stulecia okazało się, że w Poznańskiem spada niemiecki stan posiadania

  r. 1894 – Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej (Deutscher Ostmarkenverein); założyciele: Ferdinand Hansemann,  Hermann Kennemann, Heinrich Tiedemann; od ich nazwisk nazwa Hakata; była to grupa nacisku reprezentująca interesy Niemców na wschodzie

  do I wojny światowej Hakata zgromadziła ponad 50 tys. członków

  specjalne dodatki motywacyjne dla niemieckich urzędników i nauczycieli, rozbudowa niemieckich instytucji kulturalnych

Rugowanie polskości

  kardynał Mieczysław Ledóchowski aresztowany w r. 1874 za przeciwstawianie się polityce Kulturkampfu; po zaprzestaniu przez Niemców Kulturkampfu polityka antypolska nadal obowiązywała

  rugi pruskie (1885) – przymusowe wysiedlanie ludności polskiej niemającej obywatelstwa pruskiego

  usuwanie języka polskiego z kościołów (tam, gdzie proboszczami byli Niemcy)

  Kościół katolicki w zaborze pruskim utracił prawo do sprawowania kontroli nad szkolnictwem powszechnym; zlikwidowane także zostało szkolnictwo zakonne

  jesień 1906 r. – strajk szkolny w Poznańskiem i na Pomorzu o prawo do nauczania religii po polsku (w szkołach powszechnych religię po niemiecku wprowadzono w r. 1901, wówczas wywołało to protest dzieci we Wrześni); przyłączyli się rodzice, których karano grzywnami i aresztem; kierownictwo strajku objęła endecja, wspierana przez duchowieństwo parafialne

  r. 1904 – ustawa o konieczności uzyskania zgody władz na stawianie nowych budynków w gospodarstwie rolnym

  Michał Drzymała ze wsi Podgradowice przez pięć lat mieszkał w wozie cyrkowym, nie mogąc uzyskać zgody władz pruskich na zbudowanie domu

  r. 1908 – ustawa umożliwiająca Komisji Kolonizacyjnej przymusowe wywłaszczanie majątków polskich (praktycznie nie weszła w życie z powodu oporu niemieckiej opinii publicznej)

  r. 1908 – ustawa o obowiązku używania języka niemieckiego na zgromadzeniach publicznych – tzw. ustawa kagańcowa; wyjątek: zgromadzenia przedwyborcze w powiatach, gdzie ludność polska stanowiła powyżej 60% mieszkańców (44 powiaty spośród 95 w całym zaborze; danymi statystycznymi manipulowano)

Skutki polityki germanizacji

  przyśpieszenie procesu odradzania się polskiej świadomości narodowej na Śląsku, Kaszubach oraz na Warmii i Mazurach

  konsolidacja społeczności polskiej w Poznańskiem i na Pomorzu Gdańskim

23.

Rusyfikacja

Definicja rusyfikacji

Rusyfikacja było to proces, którego celem było całkowite wynarodowienie Polaków poprzez: wprowadzenie obyczajów, języka rosyjskiego, religii prawosławnej oraz ujednolicenie aparatu administracyjno-państwowego z rosyjskim. Rusyfikacja przeprowadzana była po rozbiorach Polski, największe nasilenie miała miejsce po klęsce powstania styczniowego.

Przebieg rusyfikacji po powstaniu listopadowym

Upadek powstania listopadowego spowodował nasilenie represji wobec Polaków. Car Mikołaj I nominował na księcia warszawskiego i namiestnika Iwana Paskiewicza, który okupował wraz ze swym wojskiem Królestwo Polskie. Od tego momentu polskie urzędy cywilne i wojewódzkie podlegały pod rosyjskich naczelników. Na Królestwo Polskie nałożono kontrybucje oraz koszty utrzymania stacjonującej 100-tysięcznej armii carskiej. Armia polska została zlikwidowana, uczestników powstania wysłano w głąb Rosji, wcielając ich do armii rosyjskiej na 15 lat. Los powstańców podzielili pozbawieni opieki chłopcy w wieku młodzieńczym, którzy zasilili bataliony dziecięce. Skonfiskowano majątki ziemskie.

W ramach rusyfikacji dążono do zlikwidowania samodzielności Królestwa Polskiego poprzez:

- zniesienie przez Mikołaja I konstytucji z 1815 roku

- zamianę województw na gubernie

- wprowadzenie w 1832 Statutu Organicznego. Zakładał on ograniczenie autonomii Królestwa Polskiego. Zniesiono odrębną koronację cara na króla polskiego, wojsko polskie i Sejme. Pozwolono Rosjanom na piastowanie urzędów w Królestwie i zniesiono niezależność sądów.

- podporządkowanie szkolnictwa ministerstwu w Petersburgu,

- wprowadzenie stano wojennego, rosyjskiego systemu wag i miar, waluty,

- wybudowanie Cytadeli,

- zmniejszenie Rady Administracyjnej (wyłączono sprawy szkolnictwa),

- zniesienie w 1841 roku Rady Stanu.

Wszystko to miało na celu likwidację aparatu państwowego oraz zacieśnienie zależności Królestwa Polskiego od Rosji.

Polityka cara Mikołaja I pogłębiła feudalną zależność chłopa. Nastąpił zastój w przemyśle. Królestwo Polskie prawie całkowicie utraciło swoją autonomię. System mikołajewski przewidywał rusyfikację kultury i oświaty:

- zamknięto uniwersytety w Warszawie i Wilnie,

- skonfiskowano zbiory Biblioteki Publicznej,

- rozwiązano Towarzystwo Przyjaciół Nauk,

- zlikwidowano polskie gimnazja oraz zmniejszono liczbę szkół.

Represje po upadku powstania styczniowego

Kolejny okres represji wobec Polaków nastąpił po upadku powstania styczniowego (1863-1864). Celem władzy rosyjskiej stała się unifikacja Królestwa Polskiego z Rosją na płaszczyźnie politycznej, gospodarczej, kulturowej. Powoli i systematycznie wypierano polskość z Królestwa Polskiego.

Uczestników powstania zsyłano na Syberię. Konfiskowano mienia. Wprowadzono kary pieniężne za noszenie żałoby narodowej i uczestniczenie w uroczystościach propolskich. Zakazano Polakom nabywania majątków ziemskich, mogli je tylko dziedziczyć. Dziewczyny polskie wydawano za Rosjan, a chłopców wcielano do korpusów wojskowych i rozwożono po terenie imperium

W 1867 zlikwidowano Radę Stanu i Radę Administracyjną - rozpoczął się proces unifikacji administracji polskiej z rosyjską. Zmieniono nazwę Królestwa Polskiego na Kraj Nadwiślański, a namiestnika zastąpił generał-gubernator (skupiono władzę cywilną i wojskową w jednym ręku, co było specyficzne dla stanu wojennego). Rosyjskie Ministerstwo Skarbu przejęło zwierzchnictwo nad Bankiem Polskim, który zresztą w roku 1885 zamknięto. Zwiększono liczbę guberni z pięciu do dziesięciu. Rosyjscy urzędnicy otrzymywali majątki zabrane Polakom.

Ważnym narzędziem rusyfikacji była surowa cenzura. Poddawano jej wszystkie książki i czasopisma wychodzące w zaborze rosyjskim. Obowiązywał nadzór policyjny nad działaczami oświatowymi, księgarniami i bibliotekami. W sądach i urzędach, szkołach nakazywano używać języka rosyjskiego. Polacy i katolicy nie mieli dostępu do stanowisk w administracji i instytucjach.

Aleksander Apuchtin wprowadził w szkołach na terenie Kraju Nadwiślańskiego system donosicielstwa wśród uczniów. Zlikwidowano Szkołę Główną (1869 r.), a na jej miejsce wprowadzono Uniwersytet Warszawski z językiem rosyjskim jako wykładowym. Generalnym celem rusyfikacji było dążenie do wzrostu analfabetyzmu u Polaków poprzez zmniejszanie liczby szkół.

Represje nie ominęły także Kościoła katolickiego. Konfiskowano zbiory kościelne, zamknięto 129 klasztorów. Księży zsyłano na Syberię bądź zabijano. W 1867 Kościół katolicki podporządkowano Kolegium Rzymskokatolickiemu w Petersburgu. W 1875 roku zlikwidowano Kościół unicki, a unitów (grekokatolików) przymusowo nawracano na prawosławie.

24.

Autonomia galicyjska Porażka Austrii w wojnie z Prusami w 1866 roku pokazała słabość monarchii habsburskiej, czego efektem stały się reformy wewnętrzne. Państwo dotąd jednolite przekształciło się w 1867 roku w dualistyczną monarchię austro-węgierską. Dzięki tym wydarzeniom także Galicja otrzymała daleko idącą autonomię (przyjęto nazwę Królestwo Galicji i Lodomerii ze stolicą we Lwowie). Galicja jako część tzw. Przedlitawii (Przedlitawię w odróżnieniu od tzw. Zalitawii węgierskiej) miała własny samorząd. Lwowski Sejm Krajowy sprawował kontrolę nad lokalną kulturą, budownictwem, działalnością charytatywną. Od 1873 roku wprowadzono system kurialny, dzięki któremu przewagę we władzach lokalnych uzyskiwali arystokraci. Jednak Galicja posiadała także silną reprezentację w Radzie Państwa, czyli organie władzy ustawodawczej dla całej monarchii. Władzę wykonawczą w Galicji sprawował Wydział Krajowy. Najważniejszym urzędnikiem państwowym był namiestnik. Był on przedstawicielem władzy centralnej i w praktyce miał największą władzę. W Galicji istniało wiele instytucji wspierających polską kulturę. Były to w głównej mierze uniwersytety we Lwowie i Krakowie, Politechnika Lwowska, Towarzystwo Pedagogiczne, czy krakowska Akademia Umiejętności. Autonomia galicyjska umożliwiła także rozwój spółdzielczości, czego przykładem mogą być Kasy Stefczyka, które chroniły wieś przed lichwiarzami. Politycy galicyjscy odgrywali niebagatelną rolę w polityce całej monarchii austro-węgierskiej. Przykładem może być hrabia Agenor Gołuchowski, będący jednym z twórców koncepcji federacyjnej monarchii habsburskiej. Ważną rolę odgrywał także Franciszek Smolka będący przez pewien czas prezesem austriackiego parlamentu, oraz Kazimierz Badani będący przez ponad dwa lata premierem Austrii.

 

25.

Polskie partie polityczne u schyłku XIX i na początku XX wieku

 Zabór rosyjski

 STRONNICTWO NARODOWO-DEMOKRATYCZNE – (popularna nazwa tej partii to „endecja” od ND) poprzedniczką SND była Liga Polska, założona w 1893 roku przez Romana Dmowskiego. Ligę Polską przekształcono w SND w 1897 roku. Doktryna obozu wszechpolskiego określona została w dwóch broszurach politycznych: „Egoizm narodowy wobec etyki” Zygmunta Balickiego oraz „Myśli nowoczesnego Polaka” Romana Dmowskiego. Na bieżąco poglądy wszechpolaków prezentowane były w pismach „Przegląd Wszechpolski” oraz „Polak”.

Głównym celem partii było budzenie w Polakach świadomości narodowej, bez względu na to, w jakim mieszkali zaborze. Zagrożeniem dla narodu byli zaborcy, podziały klasowe oraz mniejszości narodowe, w tym przede wszystkim Żydzi. Każdy naród, w tym polski, miał prawo do własnego państwa, ale w przypadku Polaków walkę o niepodległość należało odłożyć na później – społeczeństwo nie było jeszcze na nią gotowe.  Ponieważ Roman Dmowski był zwolennikiem panslawizmu, endecy wiązali nadzieję na polepszenie bytu narodowego z Rosją – stąd aktywność SND w pracach rosyjskiej Dumy po 1905 roku.

WIELKI PROLETARIAT - pierwsza polska partia socjalistyczna, założona w 1882 roku w Warszawie, z inicjatywy Ludwika Waryńskiego. Największe wpływy zdobyła wśród robotników Warszawy i Łodzi. Głównym celem miało być zastąpienie kapitalizmu ustrojem socjalistycznym. Uważano, że będzie można to osiągnąć poprzez strajki oraz terror ekonomiczny i polityczny. Swoje poglądy działacze Proletariatu propagowali na łamach pism:: „Proletariat”, „Przedświt”, „Walka Klas”, „Robotnik”. Partię rozbiły aresztowania w latach 1884-85.

 II PROLETARIAT (MAŁY PROLETARIAT, SOCJALNO-REWOLUCYJNA PARTIA PROLETARIAT) – partia kontynuująca tradycje Wielkiego Proletariatu, działająca w latach 1883–93 na obszarze byłego Królestwa Polskiego. Na czele stronnictwa stali Ludwik Kulczycki i Marcin Kasprzak. Zamierzano poprawić byt robotników oraz osiągnąć autonomię dla „Kraju Nadwiślańskiego” (oficjalna nazwa ziem zlikwidowanego po powstaniu styczniowym Królestwa Polskiego). Stosowano terror ekonomiczny oraz polityczny (przeprowadzono kilka zamachów na dygnitarzy rosyjskich, w tym na generała-gubernatora warszawskiego Iosifa Hurkę – zamach nieudany).

 POLSKA PARTIA SOCJALISTYCZNA (PPS) partia polityczna założona w 1892 roku na zjeździe socjalistów w Paryżu. Program łączył idee walki o niepodległość z walką o prawa ekonomiczne robotników (uznawano, że warunkiem pełnego zrealizowania programu socjalistycznego na ziemiach polskich jest odzyskanie przez Polskę niepodległości). Komórki organizacyjne zaczęły powstawać w kraju w 1893 roku. Na początku skupiono się na działalności propagandowej: drukowaniu ulotek i bezpośredniej agitacji. Bardziej zdecydowane akcje partia zaczęła przeprowadzać po wybuchu rewolucji 1905 roku: organizowano strajki, zakładano związki zawodowe, przeprowadzano akcje zbrojne przeciwko władzom rosyjskim (ale też polskim przeciwnikom politycznym). Dzięki temu PPS przekształciła się w partię masową. Z drugiej strony osłabiały ją spory wewnętrzne, między zwolennikami uzyskania najpierw niepodległości, a potem ustanawiania ustroju socjalistycznego (PPS-Frakcja Rewolucyjna) a działaczami opowiadającymi się za równorzędnością celów socjalnych i narodowych oraz potrzebą współdziałania polskiego i rosyjskiego ruchu rewolucyjnego (PPS-Lewica). Upadek rewolucji 1905 roku spowodował kryzys PPS-Lewicy i jej działalność niemal całkowicie zamarła. W związku z tym PPS-Frakcji Rewolucyjna w 1909 roku powróciła do nazwy PPS. Większość działaczy stronnictwa zamieszkała w Galicji i skoncentrowała się na działalności niepodległościowej. Spowodowało to kolejny kryzys: część działaczy chciała zachowania socjalistycznego charakteru partii i utworzyła PPS-Opozycję (frakcja działała w latach 1912–14).

 SOCJALDEMOKRACJA KRÓLESTWA POLSKIEGO I LITWY (SDKPiL) partia robotnicza założona w 1893 roku, jej działacze zmierzali do obalenia caratu i ustanowienia socjalizmu w drodze rewolucji robotniczej – chłopów uznawano za grupę społeczną niechętną przemianom, zachowawczą. Rozwiązaniem kwestii narodowej nie miało być osiągnięcie niepodległości, ale zawarcie bratniego sojuszu wolnych ludów, w przypadku Polski: sojuszu z narodem rosyjskim. Walkę o niepodległość traktowano wręcz jako zło, czynnik niszczący solidarność między robotnikami różnych krajów. Podczas rewolucji 1905–07 partia inicjowała i organizowała strajki, wiece i manifestacje, tworzyła związki zawodowe.

Zabór pruski

W zaborze pruskim działalność polityczna nie rozwinęła się w takim stopniu jak w zaborze rosyjskim. Nie powstała tu również żadna znacząca samodzielna partia. Najbardziej wpływowi działacze wiązali się z partiami zaboru rosyjskiego, takimi jak Narodowa Demokracja (Wojciech Korfanty, Marian Seyda) lub z partiami niemieckimi (Polska Partia Socjalistyczna Zaboru Pruskiego - powstała 1893 z połączenia polskich organizacji socjalistycznych w Niemczech, do 1913 roku  formalnie wchodziła w skład Socjaldemokratycznej Partii Niemiec. Działała głównie na Górnym Śląsku i w skupiskach polskich robotników w Niemczech).

 Zabór Austriacki

 STAŃCZYCY – nieformalne ugrupowanie galicyjskich „ugodowców”. Manifest programowy został opublikowany w 1869 roku w krakowskim miesięczniku polityczno-literackim „Przegląd Polski”. „Teka Stańczyka” opracowana została przez krakowskich historyków, literatów i publicystów o konserwatywnych poglądach: Józefa Szujskiego, Stanisława Tarnowskiego, Pawła Popiela, Stanisława Koźmiana. Stańczycy ostro potępiali powstania zbrojne i wszelką działalność konspiracyjną. Celem Polaków nie powinno być uzyskanie niepodległości, a dążenie do autonomii w obrębie trzech zaborów. Sposób realizacji: lojalność i ugoda wobec pruskich, austriackich i rosyjskich władz. W sprawach społecznych stańczycy reprezentowali stanowisko konserwatywne, szlachecko-arystokratyczne.

 POLSKA PARTIA SOCJALNO-DEMOKRATYCZNA GALICJI I ŚLĄSKA CIESZYŃSKIEGO (PPSD) - partia socjalistyczna założona w 1892 roku we Lwowie, formalnie będąca częścią Socjaldemokratycznej Partii Austrii. Celem działaczy była walka o niepodległą Polskę i ustanowienie w niej ustroju socjalistycznego. Miała swoich przedstawicieli w austriackiej Radzie Państwa. Główni przedstawiciele: Ignacy Daszyński, Herman Lieberman, Jędrzej Moraczewski. Czasopisma: „Praca”, „Robotnik”, „Naprzód”, „Ognisko”, „Robotnik Śląski”.

 Najbardziej aktywni politycznie w zaborze austriackim okazali się ludowcy. Inicjatorem ruchu ludowego był tu ksiądz Stanisław Stojałowski: wydawał czasopisma „Wieniec” i „Pszczółka”, organizował kółka rolnicze, czytelnie, pielgrzymki ludowe. Jego działalność zainspirowała działaczy galicyjskich do stworzenia Stronnictwa Ludowego.

 POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE - do 1903 Stronnictwo Ludowe (SL), partia o charakterze chłopskim, założona w Galicji w 1895 roku. Początkowo  domagano się rozszerzenia praw obywatelskich dla chłopów i równego rozłożenia ciężarów publicznych. W 1903 roku do tych postulatów dołożono żądania demokratyzacji życia politycznego i powszechnego i równego prawa wyborczego (system wyborczy w Galicji faworyzował ziemiaństwo oraz bogatych przemysłowców i handlowców). Podobnie jak PPSD PSL posiadało swoich przedstawicieli w austriackiej Radzie Państwa. W 1913 w wyniku rozłamu PSL podzieliło się na Polskie Stronnictwo Ludowe „Piast” i Polskie Stronnictwo Ludowe-Lewica. Główni działacze: Wincenty Witos, Józef Bojko, Bolesław Wysłouch. Organ prasowy: „Przyjaciel Ludu”.

 POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE-LEWICA (PSL-Lewica) -  partia ludowa utworzona w 1913 roku w wyniku rozłamu w PSL, głosiła radykalne hasła, m.in. wzywała do przymusowego wywłaszczenia ziemian bez odszkodowania.

 POLSKIE STRONNICTWO LUDOWE „PIAST” (PSL „Piast”), partia ludowa utworzona w 1913 roku w wyniku rozłamu w PSL, opowiadała się za ustrojem demokracji parlamentarnej i reformą rolną za odszkodowaniem, postulowano tworzenie dużych gospodarstw chłopskich, odwoływano się do tradycji  i zasad chrześcijańskich.

26.

Rewolucja 1905 roku w Rosji i na ziemiach polskich

Przyczyna rewolucji w 1905 roku

W początkach XX wieku na dalekim wschodzie zaostrzył się konflikt między Rosją a coraz bardziej ekspansjonistyczną Japonią. Rosjanie nie chcieli się zgodzić na japońską dominację w Korei. Mimo pojednawczych gestów Japonii, ufna we własne siły Rosja dążyła do konfrontacji. W 1905 roku armia japońska wkroczyła do Korei, a marynarka wojenna zablokowała Port Artur, w którym stacjonowała rosyjska flota Pacyfiku. Rosja odpowiedziała wysłaniem swych wojsk przeciw Japonii. Jednak w bitwie pod Mukdenem Japończycy odnieśli zwycięstwo nad wojskami rosyjskimi. W wyniku zawartego pokoju w Portsmouth Rosja musiała oddać Japonii część swoich ziem na wschodzie.

Wybuch rewolucji w 1905 roku

Rosja parła do wojny z Japonią, gdyż potrzebowała jakiegoś sukcesu, który mógłby uspokoić nastroje społeczne. Jednak nieudana wojna 1905 roku wpłynęła na jeszcze większą radykalizację społeczeństwa, które domagało się reform demokratycznych w absolutystycznie rządzonej Rosji. 22 I 1905 roku w Petersburgu odbyła się demonstracja, która została brutalnie rozpędzona przez policję i wojsko. Z powodu bardzo wielu ofiar, wydarzenie to nazywa się „krwawą niedzielą”.
Główne siły rosyjskie znajdowały się na dalekim wschodzie, więc car Mikołaj II, nie chcąc dopuścić do groźnych rozruchów, musiał pójść na pewne ustępstwa. Postanowiono wprowadzić system wyborczy i zwołać parlament, czyli Dumę. Nie uspokoiło to jednak sytuacji, a w drugiej połowie roku na pancerniku Potiomkin wybuchł bunt marynarzy. Następnie przez kraj przetoczyła się fala masowych strajków, a w grudniu miało miejsce powstanie moskiewskie.
W tym czasie pogłębiły się rozbieżności w partii komunistycznej. Partia rozbiła się na marksistowską większość bolszewików i na mienszewików. Inne ważne partie opozycyjne to Konstytucyjni Demokraci (kadeci) i Partia Socjalistycznych Rewolucjonistów (eserowcy).
Podczas rewolucji w roku 1905 powołano pierwsze Rady Delegatów Robotniczych, jako formy władzy proletariatu. Zastosowano nowe formy walki o prawa socjalne, takie jak strajk powszechny. Wydarzenia te były początkiem demokratyzacji systemu i osłabienia caratu.

Rewolucja na ziemiach polskich

W wyniku wydarzeń „krwawej niedzieli” na terenach zaboru rosyjskiego nastroje społeczne zaczęły się stopniowo zaostrzać. Nastąpił strajk szkolny, którego skutkiem była repolonizacja oświaty. Od stycznia 1905 roku stopniowo podnoszono płace i skracano tydzień pracy, by zapobiec wybuchowi buntu przeciw władzy carskiej.
Konflikt jednak zaczął narastać do 1906 roku, gdyż premier Stołpynin poprzez nową ordynację wyborczą zapewnił w Dumie zdecydowaną przewagę stronnictwom prawicowym. Wobec robotników stosowano krwawy terror. Zdecydowano się także na faworyzowanie bogatych chłopów. 1 maja 1906 roku w święto pracy w Warszawie odbył się pochód, który przerodził się w manifestację. Została ona rozpędzona, jednak kilkadziesiąt osób zostało zastrzelonych podczas walk z policją. W następstwie wybuchł strajk powszechny, który w Łodzi zakończył się śmiercią około 300 demonstrantów. Polscy socjaliści tworzyli rady delegatów na wzór rosyjski. Powołano do życia tzw. „republikę zagłębiowską” i „republikę ostrowiecką”. Organizacja Bojowa PPS (Polskiej Partii Socjalistycznej) przeprowadzała liczne zamachy na przedstawicieli władzy. Podczas tzw. „krwawej środy” zabito i raniono kilkudziesięciu policjantów.
W 1906 roku nastąpił w środowisku polskich socjalistów podział na PPS-Frakcję Rewolucyjną Józefa Piłsudskiego, dążącą do niepodległości Polski oraz na PPS Lewicę, dążącą do ogólnoświatowej rewolucji i całkowitego zniesienia granic.
Drugie główne stronnictwo polityczne, czyli Stronnictwo Narodowe Romana Dmowskiego (endecja), przyjmowało postawę prorosyjską i podchodziło do rewolucji w sposób zdystansowany. Jednak widząc wzrost napięcia społecznego Dmowski powołał do życia prawicowy Narodowy Związek Robotniczy. Endecja była szeroko popierana przez polską burżuazję, czego wyrazem było zdecydowane zwycięstwo w wyborach do Dumy (zdobycie prawie wszystkich możliwych mandatów). Jednak wpływ na ten sukces endecji miał niewątpliwie bojkot wyborów przez partie robotnicze.

27.

Dążenia Polaków do odzyskania niepodległości w latach 1914-1921.

Już w XIX wieku powstało wiele stowarzyszeń o charakterze politycznym i paramilitarnym, których dążeniem było odrodzenie niepodległego państwa polskiego.

1) Działania polityczne - stronnictwa polityczne przed wybuchem wojny:

Aktywiści przewidywali, że Polska odzyska niepodległość przy pomocy Austro-Węgier. Najwięcej zwolenników tego stanowiska było pośród konserwatystów, bogatych mieszczan, inteligencji a także stronnictw politycznych utworzonych po 1900 roku. Najważniejszą partią opierającą się na tym kierunku politycznym była PPS-Frakcja Rewolucyjna przewodniczącym Józefem Piłsudskim, który dążył do rozszerzenia autonomicznej Galicji o Królestwo Polskie, aby następnie uwolnić ją spod panowania najsłabszego, zdaniem Piłsudskiego, zaborcy - Austro-Węgier. PPS-Frakcja przyjmowała, że udział Polaków w zbliżającej się nieuchronnie wojnie przyniesie pozytywne zmiany w sytuacji narodu polskiego. Zbliżone poglądy polityczne miała PPSD z Ignacym Daszyńskim na czele. W 1908 roku część działaczy niepodległościowych w Galicji stworzyła konspiracyjny Związek Walki Czynnej pod przewodnictwem J. Piłsudskiego, M. Kukiela i K. Sosnowskiego.

Pasywiści sądzili, że odzyskanie niepodległości jest możliwe tylko poprzez walkę polityczną, a nie zbrojną. Idea ta cieszyła się szerokim poparciem burżuazji, drobnomieszczaństwa i ziemiaństwa. Najważniejszą partią wyrażającą ten pogląd była Narodowa Demokracja, pod przywództwem Romana Dmowskiego. W autorskim programie opublikowanym w 1908 roku Dmowski przedstawił tezę że najgroźniejszym nieprzyjacielem dla Polaków są Niemcy; duże oczekiwania żywił w związku z sojuszem francusko-rosyjskim. Dmowski dążył do zjednoczenia wszystkich polskich ziem pod panowaniem Rosji, aby przeciwdziałać kolejnym, aneksjonistycznym działaniom państwa niemieckiego. Wkrótce część stronników polityki nacjonalistycznej przyłączyła się do aktywistów, później stworzyli Polski Związek Wojskowy.

PPS-lewica i Socjaldemokracja Królestwa Polskiego i Litwy były negatywnie ustosunkowane do programu politycznego PPS-Frakcji. SDKPiL stała na stanowisku, że wszelkie dążenia na rzecz odzyskania niepodległości za sprzeczne z ideałami rewolucji proletariackiej. Lewica była nieprzychylna wojnie.

W listopadzie 1912 roku powstała Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych stanowiąca zalążek przyszłego Rządu Narodowego. Władze TKSSN wywodziły się z PPS-Frakcji. W jej skład wchodziło wiele polskich ugrupowań politycznych, w 1914 roku miała ok. 12 000 członków. Centralą ich aktywności była Galicja, ale działali także w zaborach rosyjskim i pruskim i w USA.

2) Orientacje polskich stronnictw politycznych po wybuchu I wojny światowej.

Poglądy ugrupowań politycznych po wybuchu wojny nie uległy zmianie. Na skutek aliansu Narodowej Demokracji i KSSN w 1914 roku utworzono Naczelny Komitet Narodowy z prezydentem Krakowa, Juliuszem Leo jako prezesem. NKN chciał przyłączyć do cesarstwa Austro-Węgrierskiego ziemie zaboru austriackie

i utworzyć trialistyczną monarchię. NKN wspierał projekt J. Piłsudskiego stworzenia Legionów. Na czele Departamentu Wojskowego NKN stanął Władysław Sikorski.

Endecja pozostawała przy programie sprzed wojny. Dążyła do złączenia wszystkie ziem polskich w ramach cesarstwa rosyjskiego (po zakładanym triumfie Rosjan w wojnie).

Społeczeństwo zaboru pruskiego zostało pozbawione możliwości jakiegokolwiek protestu, ponieważ obowiązywało tam bardzo surowe prawo antypolskie.

PPS-Lewica i SKDPiL nadal stała na straży swojego programu sprzed wybuchu wojny, nie akceptowała zaangażowania w walkę o niepodległość.

3) Stronnictwa polityczne działające w czasie I wojny światowej.

W listopadzie 1916 roku w następstwie proklamowanego przez dwóch cesarzy: Franciszka Józefa Wilhelma II, manifestu utworzono namiastkę władz centralnych - Tymczasową Radę Stanu.

W 1917 roku powołano do istnienia Radę Regencyjną, do której weszli trzej reprezentanci narodu polskiego.

15 sierpnia 1917 r. w Szwajcarii powstał Komitet Narodowy Polski pod przewodnictwem Romana Dmowskiego; z siedzibą w Paryżu. KNP był uznawany za oficjalną delegaturę narodu polskiego poza granicami.

28 października 1918 r. w Krakowie utworzono Polską Komisję Likwidacyjną, która miała przejąć władzę

w Galicji i na Śląsku Cieszyńskim, aby polikwidować jakiekolwiek związki tych ziem z Austrią, zjednoczyć tereny trzech zaborów oraz przygotować wybory do Sejmu Ustawodawczego. Na czele PKL stanął Wincenty Witos. Aktywność PKL przyczyniła się do przejęcia władzy w Krakowie, Galicji Wschodniej, Lwowie, na Śląsku Cieszyńskim oraz w niektórych miastach zaboru rosyjskiego.

12 października 1918 r. powołano do istnienia Radę Narodową Śląska Cieszyńskiego, która 30 października objęła tam władzę i ogłosiła przynależność Śląska Cieszyńskiego do niepodległego Państwa Polskiego.

W nocy z 6 na 7 listopada 1918 r. powstał w Lublinie Tymczasowy Rząd Republiki Polskiej z Ignacym Daszyńskim jak premierem ( partie wchodzące w jego skład to: PPS, PPS i PSL). Zwierzchnictwo nad armią powierzono pułkownikowi Edwardowi Rydzowi-Śmigłemu. Rząd zdecydował o przyszłym ustroju państwa

i przedstawił program reform. Według TRRP w skład odrodzonej Rzeczpospolitej miały wejść wszystkie terytoria zamieszkałe przez Polaków, a państwo powinno uzyskać dostęp do morza. Ogłoszono równość wszystkich obywateli wobec prawa (bez względu na narodowość i wyznanie). TRRP nie zdążył przeprowadzić żadnych reform ponieważ istniał tylko kilka dni.

10 listopada 1918 r. do Warszawy powrócił z internowania z Magdeburga Józef Piłsudski. Następnego dnia Rada Regencyjna przekazała mu pełnię władzy wojskowej, a kilka dni później nastąpiło jej samorozwiązanie

i w rękach Piłsudskiego spoczęła także władza cywilna.

10 lutego 1919 roku rozpoczął pracę Sejm Ustawodawczy. Sejm uchwalił tak zwaną Małą Konstytucję. Zgodnie z jej treścią Sejm Ustawodawczy był suwerenna władzą w państwie. Wykonawcą jego ustaw miał być rząd

i Naczelnik Państwa. Funkcję tę sejm powierzył Józefowi Piłsudskiemu.

4) Organizacje paramilitarne

Członkowie PPS - Frakcji i PPSD stworzyli w 1910 r. w Krakowie "Strzelca" oraz Związek Strzelecki we Lwowie. Organizacje te pozostawały pod zwierzchnictwem Związku Walki Czynnej. Powstały też Drużyny Strzeleckie podlegające tajnej Armii Polskiej. Drużyny Bartoszowe zostały utworzone przez chłopską frakcję endnecji.

5) Walka zbrojna - organizacje wojskowe

W sierpniu 1914 r. na skutek apeli zaborców do Polaków, zachęcających do udziału w wojnie

po ich stronie Austro-Węgry wyraziły zgodę na utworzenie Legionów Polskich.

Rosjanie przystali na stworzenie Legionu Puławskiego podlegającego carskiej armii, ale nie uważali go za namiastkę polskich oddziałów zbrojnych. W 1916 r. Legion przyłączył się do polskich ułanów

i oddziałów strzeleckich i w ten sposób powstała Polska Brygada Strzelecka.

Józef Piłsudski utworzył I Kompanię Kadrową Strzelców z oddziałów paramilitarnych militarnych w 1914 roku.

Z powodu niepowodzeń I Kompanii Kadrowej Austriacy dążyli do likwidacji oddziałów strzeleckich. Politycy z Galicji przedstawili alternatywną propozycje utworzenia Polskiego Korpusu Ochotniczego, składającego się z dwóch legionów - jednego w Galicji Zachodniej, drugiego we Wschodniej. Władze austriackie wyraziły zgodę - rozpoczęła się rekrutacja legionistów. Legiony liczące po 8 000 piechoty i 300 jazdy każdy, miałby być tworzone według wzoru austriackiego. Rekrutami mieli być ochotnicy z Królestwa. Dowództwo I Brygady powierzono Józefowi Piłsudskiemu a II Józefowi Hallerowi. W początkach lipca 1917 roku Piłsudski przedstawił grupie starszych oficerów legionowych projekt jak najszybszego doprowadzenia do otwartego konfliktu z władzami wojskowymi Austrii i Niemiec. Źródłem konfliktu miała być odmowa złożenia przysięgi wojskowej Austrii przez legionistów nie posiadających obywatelstwa austro-węgierskiego. Dnia 9 lipca 1917 roku ogromna większość żołnierzy I i III Brygady Legionów odmówiła złożenia przysięgi i w rezultacie została internowana przez Austriaków.

Po Rewolucji Lutowej w Rosji Polski Klub Narodowy zaczął tworzyć armię polską na ziemiach rosyjskich. Z początkiem czerwca 1917 roku w Piotrogrodzie wyłoniono Naczelny Polski Komitet Wojskowy

z Władysławem Raczkiewiczem, jako przewodniczącym. Komitet rozpoczął werbunek do trzech korpusów: na Białorusi, w Besarabii i na Podolu oraz dwóch dywizji strzeleckich: w Murmańsku i na Syberii.

Działacze Naczelnego Komitetu Narodowego w Paryżu czynili starania, aby otrzymać pozwolenie na stworzenie armii polskiej u boku Francji. W pierwszym etapie Polacy byli wcielani do Legii Cudzoziemskiej,

w której stanowili odrębną kompanię przeszkoloną w Bayonne. Na skutek poważnych strat ludnościowych poniesionych podczas kampanii w Szampanii jednostka została zlikwidowana. W styczniu 1918 roku powstał I Pułk Strzelców Polskich we Francji, liczący ok. 17 000 żołnierzy. Złożony był z dwóch dywizji, a jego dowódcą był gen. Józef Haller.

28.

Polacy w pierwszej wojnie światowej

1. Polska przed wybuchem pierwszej wojny światowej

a) Polacy wobec wojny

W latach poprzedzających wybuch pierwszej wojny światowej doszło do powstania w społeczeństwie polskim dwóch głównych orientacji politycznych, prezentujących różne poglądy na sprawę niepodległości Polski.

Pierwsza z nich, zwana orientację prorosyjską, reprezentowana była przez członków Stronnictwa Narodowo - Demokratycznego, potocznie nazywanego Narodową Demokracją (endecją). Przywódcą i głównym ideologiem endecji był Roman Dmowski. W 1908 r. wydał on książkę zatytułowaną "Niemcy, Rosja i kwestia polska", w której sformułował podstawy orientacji obozu Narodowej Demokracji. Według niego głównym wrogiem Polski są Niemcy. W wypadku wojny należy opowiedzieć się po stronie Rosji, która okazała się słaba w przeciwieństwie do Niemiec i w związku z tym potrzebuje pomocy Polaków. Zwycięstwo koalicji antyniemieckiej miało doprowadzić do powiększenia Królestwa Polskiego o ziemie polskie, które znajdowały się wcześniej pod zaborami: niemieckim i austriackim. Dokonać miało się to pod władzą rosyjską. Następnie zjednoczona Polska uzyskałaby autonomię w ramach państwa rosyjskiego, co stanowiłoby już krok do odzyskania pełnej niepodległości.

Natomiast zwolennicy drugiej orientacji tzw. proaustriackiej, kierowali swoje nadzieje w stronę Austro - Węgier. Wśród nich aktywni byli działacze rekrutujący się spośród radykalnej młodzieży inteligenckiej, zamożnego mieszczaństwa oraz galicyjskich działaczy ludowych. Wewnątrz samego obozu wytworzyły się odmienne postawy polityczne. Znaleźli się tu bowiem zwolennicy włączenia Polski, jako trzeciego członu, do monarchii austro - węgierskiej, pod berłem Habsburgów (tzw. koncepcji "trialistycznej") oraz członkowie tzw. obozu niepodległościowego, skupieni wokół osoby Józefa Piłsudskiego, którzy konsekwentnie opowiadali się za ideą walki zbrojnej. Ci ostatni szukając wsparcia Austrii, dążyli do utworzenia pod jej bokiem polskich organizacji wojskowych, które następnie w odpowiednim czasie miały wywalczyć niepodległość i wydobyć zjednoczone ziemie polskie spod władzy najsłabszego zaborcy, jakim, według Józefa Piłsudskiego, były Austro - Węgry. Dążenia te miały zatem charakter taktyczny.

Zupełnie odmienny pogląd na sprawę niepodległości Polski miała rewolucyjna lewica ruchu robotniczego, skupiona w powstałej w 1900 r. Socjaldemokraci Królestwa Polskiego i Litwy. Głównymi jej przywódcami byli: Julian Marchlewski, Feliks Dzierżyński, Róża Luksemburg i Adolf Warski - Warszawski. Dążyli oni do powszechnej rewolucji społecznej. Natomiast sprawy niepodległości Polski w ogóle ich nie interesowały. Zwycięska rewolucja miała bowiem zlikwidować problem narodowości i granic. Stanowisko Socjaldemokracji podzieliła również PPS - Lewica.

b) organizacje niepodległościowe w Galicji

W 1906 r. doszło do rozłamu w Polskiej Partii Socjalistycznej, w wyniku którego powstała PPS - Frakcja Rewolucyjna. Na czele nowo utworzonej partii stanął Józef Piłsudski. Jej członkowie już w 1905 r. powołali Organizację Spiskowo - Bojową PPS. Następnie po klęsce rewolucji w 1905 r., w której brali udział, przenieśli się do Galicji, gdzie w 1908 r. założyli konspiracyjny Związek Walki Czynnej (ZWC), kierowany przez Józefa Piłsudskiego, Kazimierza Sosnkowskiego i Mariana Kukiela. Przed wybuchem pierwszej wojny światowej, za cichą zgodą władz austriackich, ZWC utworzył na terenie Galicji organizacje wojskowo - niepodległościowych. Należały do nich: Towarzystwo "Strzelec" w Krakowie i Związek Strzelecki we Lwowie. Komendantem Głównym organizacji został Józef Piłsudski.

W 1912 r. utworzono Polski Sztab Wojskowy, którego zadaniem było gromadzenie funduszy na działalność wojskową. W tym czasie powstała także Tymczasowa Komisja Skonfederowanych Stronnictw Niepodległościowych (TKSSN), skupiająca wszystkie partie niepodległościowe, które opowiadały się za walką z Rosją. W jej skład wchodziły: PPS - Frakcja Rewolucyjna, Narodowy Związek Robotniczy i Narodowy Związek Chłopski zaboru rosyjskiego oraz Polska Partia Socjalno - Demokratyczna, Polskie Stronnictwo Ludowe i Polskie Stronnictwo Postępowe z Galicji. Z kolei do czołowych działaczy TKSSN należeli obok Józefa Piłsudskiego m.in.: Walery Sławek, Leon Wasilewski, Bolesław Limanowski, Ignacy Daszyński i Włodzimierz Tetmajer. Wydziałowi Wojskowemu TKSSN i Piłsudskiemu jako jego przewodniczącemu podlegały oficjalnie organizacje wojskowe utworzone przez ZWC oraz jawne Polskie Drużyny Strzeleckie, powstałe w Galicji w 1911 r. z inicjatywy endecji.

2. Udział Polaków w pierwszej wojny światowej

a) odezwy państw zaborczych do Polaków

Z chwilą wybuchu wojny państwa zaborcze próbowały nakłonić Polaków do ochotniczego wstępowania do armii. W sierpniu 1914 r. naczelne dowództwo niemieckie i austro - węgierskie wydało odezwę do ludności polskiej, aby połączyła się z wojskami sprzymierzonymi. Jednak ogólnikowo sformułowane frazesy nie mówiły nic o przyszłych losach Polski. Niemcy przywoływali jedynie wspomnienia o rzezi w Pradze z 1794 r. oraz politykę rusyfikacji. Nieco bogatsza w swojej treści była odezwa rosyjskiego wodza naczelnego, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, z 14 sierpnia 1914 r. Oprócz tego, że przypominał w niej germanizację Polaków w zaborze pruskim i bitwę pod Grunwaldem, zapowiedział też zjednoczenie państwa polskiego pod berłem carskim i przyznanie mu autonomii.

b) Kompania Kadrowa

2 sierpnia 1914 Józef Piłsudski uzyskał zgodę władz austriackich na mobilizację oddziałów strzeleckich. Członkowie "Strzelca" i Polskich Drużyn Strzeleckich weszli w skład Kompani Kadrowej, która pod dowództwem por. Tadeusza Kasprzyckiego, w nocy z 5 na 6 sierpnia 1914 r. wymaszerowała z Oleandrów pod Krakowem i przekroczyła granicę austriacko - rosyjską. 10 sierpnia Kompania, wraz z innymi oddziałami strzeleckimi, które dołączyły do niej, wkroczyła do Jędrzejowa, a dwa dni później do Kielc. Celem akcji było wywołanie powstania przeciw Rosji. W mieście kolportowano fikcyjną odezwę nieistniejącego Rządu Narodowego w Warszawie, w której zachęcano do przyłączenia się do walki. Ale Piłsudskiemu nie udało się pozyskać ochotników i planowane powstanie nie wybuchło. W tej sytuacji Kompania Kadrowa powróciła do Galicji.

c) Legiony Polskie

Wobec niepowodzenie akcji Piłsudskiego w sierpniu 1914 r. austriackie władze wojskowe zażądały rozwiązania oddziałów strzeleckich lub wcielenia ich do wojsk cesarskich. Przeciwko takim rozwiązaniom wystąpili politycy polscy. Podjęli oni natychmiast zabiegi u władz austriackich i uzyskali zgodę na rozbudowę wojska oraz powołanie instytucji politycznej, która miała sprawować nad nimi kontrolę. 16 sierpnia 1914 r. powołano zatem w Krakowie Naczelny Komitet Narodowy (NKN), będący reprezentacją stronnictw polskich w Galicji. Prezesem Komitetu został Juliusz Leo. Z kolei 27 sierpnia NKN powołało, u boku armii austriackiej, Legiony Polskie. Z początku planowano utworzenie dwóch Legionów: Zachodniego z siedzibą w Krakowie i Wschodniego we Lwowie. Ale z powodu odmówienia przez większość żołnierzy z Legionu Wschodniego złożenia przysięgi na wierność cesarzowi Franciszkowi Józefowi powstał tylko Zachodni.

Legiony Polskie składały się najpierw z trzech pułków, które wkrótce zostały przemianowane na trzy brygady. Pierwszy Pułk Piechoty, a od 19 grudnia 1914 r. I Brygada, nad którymi dowództwo objął Józef Piłsudski, stoczyły zbrojne bitwy z Rosjanami m.in. pod Limanową i Łowczówkiem nad Dunajcem. Powstała na przełomie kwietnia i maja 1915 r. II Brygada płk Józefa Hallera, walczyła na Węgrzech i w Galicji Wschodniej, gdzie brała udział w bitwach m.in. pod Rafajłową, Nadwórną i na Huculszczyźnie. Z kolei uformowana latem 1915 r. III Brygada, dowodzona przez płk Stanisława Szeptyckiego, brała udział w walkach na Lubelszczyźnie i Wołyniu.

d) Polska Organizacja Wojskowa

W sierpniu 1914 r. Józef Piłsudski przystąpił do rozbudowywania, utworzonej przez siebie jeszcze 8 września 1914 r., tajnej Polskiej Organizacji Wojskowej, której komendantem został por. Tadeusz Żuliński, a od września 1915 r. kpt. Tadeusz Kasprzycki. POW działała w Królestwie Polskim, Galicji, na Ukrainie i w Rosji oraz w Wielkopolsce i na Górnym Śląsku. Głównym celem jaki jej przyświecał była zbrojna walka z Rosją o niepodległość Polski. Z początku POW nie podejmowała żadnych otwartych działań zbrojnych, ograniczając się jedynie do prowadzenia wywiadu oraz wykonywania akcji dywersyjnych, w postaci niszczenia mostów kolejowych i linii telefonicznych.

e) Legion Puławski

W odpowiedzi na odezwę rosyjskiego wodza naczelnego, wielkiego księcia Mikołaja Mikołajewicza, z 14 sierpnia 1914 r., polskie Stronnictwo Narodowo Demokratyczne wystąpiło do cara z prośbą o wyrażenie zgody na przystąpienie do formowania oddziałów polskich. 25 listopada 1914 r. powstał w Warszawie Komitet Narodowy Polski, do którego należeli politycy polscy szukających oparcia w Rosji. Prezesem KNP został Zygmunt Wielopolski, a szefem komitetu wykonawczego Roman Dmowski. W październiku Komitet przystąpił do tworzenia w Puławach polskich formacji wojskowych, które nazwano Legionem Puławskim. Miał on uczestniczyć w walkach z wojskami państw centralnych.

W styczniu 1915 r. Legion został przekształcony w oddział armii rosyjskiej, a niedługo potem wcielony do Brygady Strzelców Polskich, która następnie w lutym 1917 r. została przekształcona w dywizję Strzelców Polskich, a w sierpniu 1917 r. weszła do utworzonego na Białorusi I Korpusu Polskiego pod dowództwem gen. Józefa Dowbora - Muśnickiego.

f) oddział Bajończyków we Francji

W sierpniu 1914 r. za zgodą władz francuskich przystąpiono do tworzenia samodzielnych oddziałów polskich. Na miejsce ich formowania wyznaczono miasto Bayonne (południowo - zachodnia Francja), od którego przyszła kompania polska przyjęła swoją nazwę. Wkrótce po przybyciu pierwszych grup ochotniczych Rosja wyraziła swój sprzeciw wobec tworzenia autonomicznej jednostki polskiej. W tej sytuacji została ona wcielona do francuskiej Legii Cudzoziemskiej. Oddział Bajończyków stoczył walki m.in. w Szampanii.

g) kryzys przysięgowy i likwidacja Legionów Polskich

Po wydaniu aktu 5 listopada 1916 r. państwa centralne niezbyt się kwapiły do skonkretyzowania swoich planów wobec przyszłych losów Polski. Zgodzono się wówczas jedynie na stworzenie Polskiej Siły Zbrojnej (Polnische Wehrmacht), z tymże główne funkcje objąć w niej mieli oficerowie niemieccy. W październiku 1916 r., na mocy patentu cesarskiego z 20 września 1916 r., Legion Polski przekształcono w Polski Korpus Posiłkowy pod dowództwem płk Stanisława Szeptyckiego. Miał on zostać włączony do planowanych Polskich Sił Zbrojnych. W tej sytuacji 3 lipca 1917 r. zażądano od legionistów złożenie przysięgi na wierność cesarzowi niemieckiemu. Piłsudski nie widząc już możliwości odzyskania niepodległości przez państwo polskie u boku państw centralnych odmówił złożenia przysięgi. Za jego przykładem poszła większość żołnierzy z I i II Brygady Legionów, w wyniku czego zostali oni rozbrojeni i internowani w obozach w Beniaminowie i Szczypiornie. Józef Piłsudski wraz z Kazimierzem Sosnkowskim (szef sztabu I Brygady Legionów) został aresztowany w Magdeburgu. Natomiast część żołnierzy, którzy złożyli przysięgę pozostała w Polskich Siłach Zbrojnych, inni zaś stworzyli ponownie Polski Korpus Posiłkowy podporządkowany dowództwu austriackiemu. Komendę Naczelną POW przejął teraz tajny sztab, tzw. Konwent, na którego czele stanął płk Edward Rydz - Śmigły.

h) Armia Polska we Francji

W czerwcu 1917 r. prezydent Francji Raymond Poincaré zgodził się na powołanie Armii Polskiej na ziemi francuskiej. Zaczęli przybywać ochotnicy, pochodzący z polskich środowisk emigracyjnych ze Francji i Belgii, a także ze Stanów Zjednoczonych, Kanady i Brazylii. Tworzone we Francji oddziały polskie podporządkowano utworzonemu 15 sierpnia 1917 r. w Paryżu Komitetowi Narodowemu Polskiemu, którego przewodniczącym został Roman Dmowski. Powstającą armie polską państwa Ententy uznały za formację autonomiczną. Ogółem utworzono 6 dywizji piechoty, 3 pułki kawalerii i kilka mniejszych jednostek. W 1918 na czele sformowanej już Armii Polskiej, nazywanej często "Błękitną Armią" (od koloru mundurów), stanął gen. Józef Haller.

i) rozbrojenie korpusów polskich w Rosji

Na wieść o warunkach traktatu brzeskiego Polski Korpus Posiłkowy dowodzony przez gen. Józefa Hallera wypowiedział posłuszeństwo państwom centralnym. Po stoczonej bitwie z Austriakami pod Rarańczą na Podolu (luty 1918 r.) przekroczył front i połączył się z wojskami II Korpusu Polskiego, utworzonego w ramach armii rosyjskiej w Besarabii, z którym wspólnie stoczył 11 maja 1918 r. przegraną bitwę z Niemcami pod Kaniowem, niedaleko Kijowa. Pokonane przez Niemców oddziały polskie zostały rozbrojony i internowane w obozie Huszt na Węgrzech. Z opresji udało się wyjść cało gen. Józefowi Hallerowi, który przedostał się do Francji i w połowie lipca 1918 r. stanął na czele, powstałej tam, Armii Polskiej.

W maju 1918 r. Niemcy rozwiązali także I Korpus Polski, stacjonujący w Bobrujsku na Białorusi. Ponadto w czerwcu rozbrojony został przez Austriaków III Korpus pod dowództwem polskiego generał z armii rosyjskiej Eugeniusza de Henning Michaelisa, powstałego na Ukrainie.

30.

Traktat wersalski to dokument podpisany 28 czerwca 1919 r na międzynarodowej Konferencji Pokojowej w Paryżu, dotyczący nowych granic państwa polskiego po zakończeniu I wojny światowej.

Podpisy pod traktatem wersalskim

Dyplomatyczne zagrywki Polaków

Jedną z najtrudniejszych kwestii do rozstrzygnięcia na konferencji w Paryżu była sprawa przebiegu zachodniej granicy Polski. Narodowe ośrodki polityczne zdając sobie sprawę z chwiejnego stanowiska mocarstw zachodnich w tej sprawie, przystąpiły do akcji propagandowych w Paryżu i Londynie jeszcze przed rozpoczęciem posiedzeń w Wersalu.
Przykładem takich działań był wydany po angielsku w stolicy Wielkiej Brytanii memoriał dr. Leona Litwińskiego, dotyczący Gdańska, ziem północnych i zachodnich. Również w Paryżu, lepiej nastawionym do Polaków Polskie Biuro Wydawnictw Politycznych wydało na początku 1919 r broszurę Antoniego Chołoniewskiego, nakłaniającą opinię publiczną i sfery polityczne do bardziej stanowczego poparcia stanowiska polskiego.
Ponadto od grudnia 1918 r w Paryżu toczyły się rozmowy z amerykańską komisją, która miała być delegacją na Konferencji Pokojowej, gdyż uważano, iż będzie ona miała decydujący głos jako reprezentant silnych Stanów Zjednoczonych wobec zniszczonej i osłabionej wojną Europy.

Konferencja Pokojowa

Konferencja rozpoczęa się w Paryżu 18 stycznia 1919 r. Wzięło w niej udział 27 krajów, a w Radzie Najwyższej zasiedli przedstawiciele pięciu zwycięskich państw: Stanów Zjednoczonych, Francji, Wielkiej Brytanii, Japonii i Włoch. Głównym jej celem było ustalenie trwałego pokoju i losów pokonanych państw. 29 stycznia 1919 r przewodniczący Polskiego Komitetu Narodowego - Roman Dmowski przedstawił w imieniu rządu Radzie Najwyższej polskie postulaty terytorialne. Zakładały one włączenie do kraju części ziem na zachodzie, które przed 1772 r nie należały do Polski, ale zamieszkiwały je duże skupiska polskiej ludności. W zamian miała nastąpić rezygnacja z części Kresów Wschodnich.
Postulatami tymi zajęła się utworzona 18 stycznia 1919 r Komisja do Spraw Polskich w składzie: przewodniczący - Jules Cambon (Francja), Sir William Tyrrell (Anglia), markiz P.T. della Torretta (Włochy), K.M. Otchiai (Japonia) i dr Isaiah Bowman (Stany Zjednoczone). Komisja ta rozpatrzyła wnioski delegacji polskiej i przesłała swój raport Radzie Najwyższej 12 marca 1919 r. Uwzględniał on w dużej mierze żądania Polaków, przewidywał przekazanie Polsce całego Górnego Śląska, Wielkopolski, Pomorza Gdańskiego z Gdańskiem, części Dolnego Śląska, przeprowadzenie plebiscytu na Mazurach.

Nieprzychylni Brytyjczycy

Od prawej: George David Lloyd - premier Wielkiej Brytanii, Thomas Woodrow Wilson - prezydent Stanów Zjednoczonych, Georges Clemenceau - premier Francji

Niestety już 19 marca 1919 r, kiedy Rada Najwyższa zebrała się w celu rozpatrzenia projektu Komisji do Spraw Polskich, premier brytyjski George David Lloyd ostro zaatakował polskie postulaty jako niesprawiedliwe. Przede wszystkim przeciwny był przyłączeniu do Polski Gdańska. Jego nieustępliwe stanowisko potwierdzają jego słowa: "Moi panowie, jeśli damy Polsce Gdańsk, Niemcy nie podpiszą takiego traktatu, a jeśli nie podpiszą, to cała nasza praca tu pójdzie na marne". W ten sposób doszo do ostatecznego ujawnienia nieprzyjaznego stanowiska rządu Wielkiej Brytanii wobec polskich żądań. Minister francuski Tardieu i przewodniczący Komisji Cambon bronili raportu, za Polską opowiadał się także początkowo amerykański prezydent Thomas Woddraw Wilson.
George Lloyd prowadził jednak tajną grę dyplomatyczną. Zgodził się na raport Komisji, ale jako prowizoryczny, by Rada mogła go ewentualnie zrewidować. Jednocześnie opracował własny projekt postanowień konferencji, który godził w interesy Polski i był wyrazem poparcia dla Niemiec. Stanowisko delegacji brytyjskiej oparte na proniemieckiej, obłudnej argumentacji sprawiło, iż kwestia granic Polski stała się nagle najtrudniejszym problemem rokowań paryskich, doprowadzającym do wielu ostrych starć.

Nowe ustalenia

Ignacy Jan Paderewski

W kwietniu Woodraw Wilson, przekonany przez Brytyjczyka, oświadczył, iż Gdańsk ma stać się wolnym, umiędzynarodowionym bądź niezależnym terytorium. Przygotowano więc projekt granic Wolnego Miasta Gdańska. Ignacy Paderewski - przedstawiciel władz Polski w Wersalu, usiłował przeciwdziałać oderwaniu Gdańska od Polski, jednak sprawa była już przesądzona.
28 czerwca 1919 r podpisano w Wersalu traktat pokojowy, który 16 lipca Niemcy ostatecznie ratyfikowały warunki traktatu zwanego traktatem wersalskim. Sejm polski ratyfikował go 31 lipca 1919 r, a postanowienia weszły w życie 10 stycznia 1920. Na jego mocy Polska otrzymała Pomorze Wschodnie bez Gdańska i znaczną część Wielkopolski, a na Warmii, Mazurach i Górnym Śląsku zapowiedziano plebiscyty. Gdańsk stał się Wolnym Miastem.
Traktat wersalski nie spełnił oczekiwań Polaków, za sprawą brytyjskiego premiera Polska uzyskała na zachodzie znacznie mniej terytoriów i mieszkańców, niż wynikało to z wcześniejszych ustaleń Komisji do Spraw Polskich.

31. / 32./ 29

Kształtowanie się granic II Rzeczpospolitej po pierwszej Wojnie Światowej

Granice odrodzonej Polski po I Wojnie Światowej, określanej jako II Rzeczpospolita, zostały wyznaczone na podstawie Traktatu Wersalskiego, Traktatu Ryskiego, Traktatu z Saint Germain, Traktatu z Trianon oraz poprzez rozstrzygnięcia Rady Ambasadorów, plebiscytów i powstań śląskich. Odzwierciedla to fakt, że kształt Polski po I Wojnie Światowej zależny był od traktatów pokojowych kończących wojnę i był wypadkową napiętej sytuacji międzynarodowej w Europie Środkowej.

Ziemie Polskie przed I Wojną Światową i odrodzenie Rzeczpospolitej

Od 1795 roku Polacy byli pozbawieni suwerennego i niepodległego państwa. Przed I Wojną Światową ziemie polskie podzielone były pomiędzy Cesarstwo Niemieckie, Cesarstwo Rosyjskie i Cesarstwo Austro-Węgierskie. Politycy polscy działający we wszystkich trzech zaborach upatrywali w I Wojnie Światowej, w której po przeciwnych stronach udział brały państwa zaborcze, okazji do odtworzenia polskiej państwowości. Na zakończenie I Wojny Światowej dodatkowymi czynnikami sprzyjającymi powstaniu II Rzeczpospolitej były: upadek Cesarstwa Austro-Węgierskiego, upadek Niemiec jako winnych wywołania wojny oraz Rewolucje - Lutowa i Październikowa w Rosji, na skutek których powstała Republika, a następnie wprowadzono ustrój komunistyczny. Za odrodzenie Rzeczpospolitej uznaje się symboliczną datę 11 listopada 1918 roku, niemniej jej grancie kształtować się będą przez następne 5 lat.

Traktat Wersalski

Zawarty 28 czerwca 1919 roku w podparyskim Wersalu, Traktat Wersalski, był zasadniczym dokumentem kończącym I Wojnę Światową, dotyczył zawarcia pokoju pomiędzy zwycięskimi państwami ententy i pokonanymi Niemcami. Na mocy tego traktatu Polsce przyznano większość dawnego zaboru pruskiego, to jest znaczą część Wielkopolski i Prusy Zachodnie, czyli część obszaru dzisiejszego Pomorza, jednak bez Gdańska, który został ogłoszony Wolnym Miastem. Przynależność Wielkopolski do Polski była oczywista po wygranym przez Polaków Powstaniu Wielkopolskim. Traktat Wersalski przewidywał też zorganizowanie plebiscytów na Górnym Śląsku, które miały rozstrzygnąć od ostatecznej przynależności państwowej tego obszaru. Negocjatorami ze strony odrodzonej Polski na konferencji zakończonej podpisaniem Traktatu Wersalskiego byli Ignacy Paderewski i Roman Dmowski.

Traktat z Saint Germain

Traktat z Saint Germain podpisany został 10 września 1919 roku, był analogiczny do Traktatu Wersalskiego, gdyż dotyczył porozumienia pokojowego z sojusznikiem Niemiec - pokonaną Austrią. Traktat miał rozstrzygnąć o losie Śląska Cieszyńskiego i Galicji. Niemniej, nie doszło do tego i oba te obszary pozostały "w dyspozycji mocarstw zachodnich". Administracja polska objęła swym władaniem wschodnią część Śląska Cieszyńskiego i całą Galicję (to znaczy dzisiejszą Małopolskę z Krakowem, Podkarpacie i Zachodnią Ukrainę ze Lwowem). W związku z brakiem innych rozstrzygnięć, zachodnie mocarstwa uznały przynależność tych ziem do II Rzeczpospolitej, ale dopiero w 1923 roku.

Traktat z Trianon

Traktat z Trianon, podpisany 4 czerwca 1920 roku, dotyczył zawarcia pokoju z Węgrami, wcześniej pozostającymi w unii z Austrią w Cesarstwie Austro-Węgierskim. Na mocy tego dokumentu przyznano Polsce dwa niewielkie obszary w rejonie Tatr - część Spiszu i Orawy.

Traktat Ryski

Traktat Ryski, zwany tez Pokojem Ryskim, kończył wojnę polsko - bolszewicką 1920 roku. Został podpisany przez władze II Rzeczpospolitej, Rosji Radzieckiej i Radzieckiej Ukrainy 18 marca 1921 roku. Na jego mocy Polsce przyznano ziemie dawnego III i częściowo II rozbioru rosyjskiego, opanowane podczas wojny polsko - bolszewickiej przez Wojsko - Polskie: Wołyń, Polesie oraz dawne ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego z Grodnem i Nieświeżem.

Kwestia Wilna

Roszczenia w stosunku Wilna, miasta zamieszkałego przez znaczną liczbę Polaków, opanowanego przez Polskę w 1919 roku, a następnie, podczas wojny polsko - bolszewickiej w 1920 roku przez wojska sowieckie, wysuwała także niepodległa Litwa. Wilno miało być naturalną stolicą nowo powstałego państwa litewskiego. Na przełomie 1919 i 1920 roku kwestia Wilna stała się przedmiotem zainteresowania Ligi Narodów. Jednak 9 października 1920 roku na skutek intrygi Marszałka Józefa Piłsudskiego polskie wojsko zajęło miasto (wydarzenie to przeszło do historii jako bunt Żeligowskiego, jako, że polskie oddziały miały spontanicznie wkroczyć do Wilna). Odebranie Litwinom miasta, które uważali za swoją stolicę sprawiło, że wszelkie kontakty dyplomatyczne między Polską a Litwą aż do końca lat trzydziestych XX wieku były niemożliwe a stosunki między państwami wyjątkowo wrogie. Traktat Ryski zawiera jednak klauzulę, że dawna rosyjska Gubernia Wileńska wchodzi w skład Polski.

Plebiscyt na Warmii i Mazurach

Na mocy Traktatu Wersalskiego powołano Radę Ambasadorów, międzynarodowe ciało, którego zadaniem było rozstrzygnięcie o ostatecznym przebiegu granic na obszarach spornych. Dodatkowo, zgodnie z Traktatem Wersalskim, ogłoszono, że przynależność państwowa niektórych terenów będzie rozstrzygnięta drogą głosowania ich mieszkańców, a więc plebiscytów. Jeden z nich przeprowadzono na terenie Warmii i Mazur. Historycznie, Warmia i Powiśle były obszarami przynależnymi do Polski, a Mazury do Prus, choć zamieszkiwała je - wedle strony polskiej - ludność posługująca się polskimi dialektami. Obszarem plebiscytu, przeprowadzonego 11 lipca 1920 roku, były Powiśle, Warmia i Mazury, lecz bez Elbląga przyznanego Niemcom i bez części powiatu nidzickiego z Działdowem, przyznanym automatycznie Polsce.

Na skutek plebiscytu zdecydowana większość obszaru przyznana została Niemcom. Polsce przyznano jedynie osiem gmin, Wisła stała się rzeką graniczną między II Rzeczpospolitą a Niemcami. Przyczyną porażki Polski w plebiscycie na Warmii i Mazurach była niepewność losu państwa polskiego - trwała jeszcze wojna polsko - bolszewicka. Dodatkowo Warmiacy i Mazurzy od końca XVIII wieku żyli pod panowaniem niemieckim i nie dążyli do zmian. Strona niemiecka dysponowała też o wiele prężniejszymi możliwościami propagandowymi.

Powstania śląskie i plebiscyt na Śląsku

Wraz z zakończeniem I Wojny Światowej, sytuacja społeczna i polityczna na Górnym Śląsku stała się napięta. Powstawały grupy i stowarzyszenia popierające powstanie II Rzeczpospolitej lub też domagające się autonomii czy niepodległości dla Śląska. W tamtych latach do organizacji ślązackich należała niemal połowa mieszkańców regionu. W sierpniu 1919 roku wybuchło pierwsze Powstanie Śląskie z hasłem przyłączenia Górnego Śląska do Polski. Zakończyło się niepowodzeniem, a o losie przynależności państwowej Górnego Śląska - na mocy Traktatu Wersalskiego - miał rozstrzygnąć plebiscyt. Organizatorem plebiscytu była Międzysojusznicza Komisja Plebiscytowa i Rządząca, organ międzynarodowy z siedzibą w Opolu. Niemniej, sytuacja przed plebiscytem była wyjątkowo napięta. Strona niemiecka dopuszczała się wielu aktów przemocy, prowadziła agresywną kampanię propagandową. Drugie Powstanie Śląskie, zakończone powodzeniem, miało miejsce w sierpniu 1920 roku. Powstańcy domagali się bardziej sprawiedliwych reguł dla plebiscytu. Na skutek powstania powołano mieszaną polsko - niemiecką policję plebiscytową (wcześniej porządek w regionie zapewniała policja niemiecka).

Ostatecznie plebiscyt odbył się 20 marca 1921 roku. Obszar plebiscytu obejmował powiaty bytomski, katowicki, gliwicki, tarnogórski, rybnicki, pszczyński, strzelecki, opolski, lubliniecki, kozielski, kluczborski, głubczycki, a także nieznaczną część powiatu prudnickiego. W głosowaniu mogły też wziąć udział osoby urodzone na Górnym Śląsku, które wyemigrowały - był to pomysł strony polskiej, jednakże obrócił się na korzyść Niemiec, którzy sprawniej zachęcili rodowitych Ślązaków do powrotu na obszar plebiscytu. Za Polską oddano 40,4% głosów, za Niemcami - 50,6%.Wbrew założeniom raktatu Wersalskiego głosy liczono zbiorczo dla całego obszaru plebiscytowego, a nie osobno w każdej gminie i powiecie. Złamanie tej zasady Traktatu Wersalskiego było bezpośrednią przyczyną wybuchu trzeciego Powstania Śląskiego. Walki pod wodzą Wojciecha Korfantego trwały do lipca 1921 roku, bez wsparcia ze strony rządu II Rzeczpospolitej, która odcięła się od kwestii śląskiej. Walki zakończono na skutek interwencji rozjemczej wojsk państw zachodnich, działających w ramach Komisji Plebiscytowej. W 1922 roku w Genewie odbyła się konferencja międzynarodowa, która ustaliła ostateczną granicę polsko - niemiecką na Górnym Śląsku. Polska otrzymała 29% obszaru objętego plebiscytem, w tym ważne miasta i ośrodki przemysłowe. Województwo Śląskie, powołane jeszcze w 1920 roku, otrzymało autonomię i obejmowało powiaty z siedzibą w Katowicach, Świętochłowicach, Rybniku, Pszczynie, Bielsku, Cieszynie, Królewskiej Hucie (dawna nazwa Chorzowa), Tarnowskich Górach i Lublińcu.