Zespół bolesnego barku
Ból
barku podczas prób ruszania ręką
skłania
niejednego człowieka
do wizyty u lekarza. Początek
tego schorzenia ma zwykle związek
z banalnym urazem okolicy stawu barkowego lub dyskretnymi
zaburzeniami jak zapalenie ścięgna
lub zapalenie kaletki maziowej. Pojawia się
wtedy ból barku i niewielka sztywność
tego stawu. Pacjent zaczyna oszczędzać
staw barkowy tj. ogranicza wykonywane w nim ruchy kończyną
górną,
ale to nasila coraz bardziej ból i usztywnienie i skłania
pacjenta do dalszego oszczędzania
stawu. Tak tworzy się
błędne
koło
nasilające
cierpienie. Ostatecznie, po pewnym czasie, dochodzi do zupełnego
unieruchomienia ramienia, a ból jest tak silny, że
nawet utrudnia sen. Ból występuje
w okolicy stawu barkowego, ale dość
często
szerzy się
na górną
część
ramienia, szyję
lub obejmuje obie te okolice.
Nieleczone
dolegliwości
rozwijają
się
powoli, ale ich nasilenie stopniowo narasta. Może
to trwać
nawet kilka miesięcy.
Potem przez kolejnych kilka miesięcy
stan się
nie zmienia, a później
objawy mogą
stopniowo ustępować.
Jednak po ich ustąpieniu
może
dojść
do trwałego
ograniczenia ruchomości
stawu barkowego lub wręcz
jego unieruchomienia. Dlatego też
bardzo ważne
jest zasięgnięcie
porady lekarskiej w początkowym
stadium schorzenia.
Jeśli
objawy nie są
zbyt nasilone, to przede wszystkim należy
często
i regularnie wykonywać
ćwiczenia
w stawie barkowym zapobiegające
jego usztywnieniu. W celu uśmierzenia
bólu i stłumienia
procesu zapalnego lekarz zapisuje odpowiednie leki przeciwbólowe
oraz przeciwzapalne. Czasem wskazane jest kilka dni odpoczynku przed
podjęciem
ćwiczeń.
Lekarz może
zalecić
również
odpowiednie zabiegi fizykoterapeutyczne.
Niekiedy
w celu poprawy ruchomości
stawu ortopeda wykonuje wstrzyknięcie
dostawowe leku. Podawany jest wtedy kortykosteryd, środek
o bardzo silnym działaniu
przeciwzapalnym. Taki lek nie jest obojętny
dla zdrowia. Decyzję
o włączeniu
go do leczenia podejmuje się
po szczegółowej
analizie przebiegu zespołu
bolesnego barku i innych schorzeń
współwystępujących
u pacjenta.
Kortykosteroidy (glikokortykoidy, glikokortykosterydy, glikokortykosteroidy, kortykosterydy) – hormony produkowane w warstwach pasmowatej i siatkowatej kory nadnerczy pod wpływem ACTH, które regulują przemiany białek, węglowodanów i tłuszczów. Zalicza się do nich: kortyzol, kortykosteron, kortyzon.
Wzór strukturalny kortyzolu
Kortykosteroidy to także grupa leków o działaniu przeciwzapalnym, przeciwalergicznym i immunosupresyjnym, które mają silny wpływ na gospodarkę węglowodanową, białkową, lipidową i wodno-elektrolitową organizmu.
Nadmierne wydzielanie kortykosteroidów, względnie nadmierna podaż leków o tym samym działaniu, powoduje hiperkortyzolemię - chorobę nazywaną zespołem Cushinga.
Niedobór
kortykosteroidów powoduje chorobę
Addisona
Działanie na organizm
Kortykosteroidy zmieniają czynności wielu narządów i wpływają na przebieg reakcji odpornościowych.
Zmniejszają
zużycie
glukozy
w tkankach i jednocześnie
nasilają
glukoneogenezę,
co prowadzi w sumie do podniesienia poziomu glukozy we krwi
(hiperglikemia). W tym zakresie wzmacniają
działanie
adrenaliny.
Wstrzymują
syntezę
białek
w organizmie, a nasilają
ich rozkład.
Pod wpływem
glikokortykosteroidów rozbiciu ulegają
białkowe
kompleksy immunologiczne, co jest przyczyną
ich działania
immunosupresyjnego.
Mogą
też
powodować
rozpad białek
mięśniowych
co może
być
przyczyną
spadku siły
mięśni.
Przebudowują
tkankę
tłuszczową
powodując
charakterystyczne przemieszczenie się
depozytów tkanki tłuszczowej
(bawoli kark, twarz księżyc
w pełni,
otyłość
brzuszna, chude kończyny)
nazywane też
otyłością
typu Cushinga).
Zmniejszają
wchłanianie
wapnia
z jelit, a nasilają
jego wydalanie z moczem, co może
powodować
zaburzenia w układzie
kostnym (osteoporoza).
W
większych
stężeniach
wywołują
działanie
mineralokortykosteroidowe:
zatrzymanie w organizmie sodu, obrzęki.
Kortykosteroidy
są
najsilniejszymi znanymi środkami
przeciwzapalnymi.
W
warunkach fizjologicznych modulują
odczyny immunologiczne, zapobiegając
nadmiernemu pobudzeniu układu
odpornościowego
i rozwojowi chorób z autoagresji. W tym samym celu są
podawane leczniczo.
Glikokortykosteroidy hamują
zarówno wczesną
jak i późną
odpowiedź
immunologiczną.
Pobudzają
syntezę
lipokortyny,
która hamuje fosfolipazę
A,
enzym niezbędny
w procesie produkcji substancji prozapalnych (eikozanoidów)
z kwasu arachidonowego. W ten sposób upośledzają
produkcję
m.in. leukotrienów
odpowiedzialnych za niebezpieczne późne
zmiany w astmie
oskrzelowej. Zmniejszają
również
powstawanie i
uwalnianie cytokin i czynników adhezji (przylegania) komórek.
Powodują
spadek ruchliwości
i aktywności
większości
komórek
biorących
udział
w reakcjach odpornościowych:
neutrofili,
makrofagów, bazofili, limfocytów T i B. Hamują
też
aktywność
fibroblastów i wytwarzanie kolagenu
i glikozoaminogliknów.
Wszystko to prowadzi do łagodzenia
objawów zapalenia. Z tego powodu glikokortykoidy stosuje się
dla zmniejszenia nadwrażliwości.
Przy długotrwałym podawaniu działania te mogą doprowadzić do zaniku tkanki limfatycznej, osłabiania działania węzłów chłonnych i zmniejszenia liczby limfocytów, a w rezultacie do wyraźnego spadku odporności organizmu.
Zastosowanie
Terapia substytucyjna
W stanach niedoboru hormonów nadnerczy podaje się leki o działaniu kortykosteroidowym jak i mineralokortykosteroidowym oraz androgeny], tak żeby jak najlepiej naśladować profil naturalnie wydzielanych hormonów. Najlepsze rezultaty uzyskuje się podając kombinację hydrokortyzonu o działaniu kortykosteroidowym z fludrokortyzonem o wyraźniejszym profilu działania mineralokortykosteroidowego.
W chorobie Addisona i po usunięciu kory nadnerczy podaje się z reguły 20-30mg hydrokortyzonu dzienne w podzielonych dawkach - większej rano a mniejszej wieczorem, co naśladuje naturalny, dzienny rytm wydzielania hormonów. Dawka musi być dostosowana do potrzeb pacjenta i jest oparta na obserwacji reakcji pacjenta na stosowane leki.
W ostrej niedoczynności nadnerczy hydrokortyzon podaje się dożylnie w dawce 100mg co 6-8h w roztworze soli fizjologicznej.
We wtórnej niewydolności nadnerczy (na przykład w przebiegu choroby Glińskiego-Simmondsa) hydrokortyzon podaje się tak samo jak w pierwotnej niewydolności], jednak suplementacja fludrokortyzonu jest w tym przypadku na ogól zbędna, ponieważ produkcja aldosteronu, regulowana układem renina-angiotensyna-aldosteron, jest wystarczająca.
Kortykosteroidy jako leki przeciwzapalne
Glikokortykosteroidy są stosowane w chorobach, w których korzystne jest działanie przeciwzapalne oraz osłabienie działania układu immunologicznego. Wykorzystuje się je w leczeniu:
wstrząsu anafilaktycznego w połączeniu z adrenaliną
astmy oskrzelowej - podawane przewlekle, najlepiej drogą wziewną (przez inhalacje)
chorób autoimmunologicznych takich jak: choroba Leśniowskiego-Crohna, reumatoidalne zapalenie stawów, niedokrwistość hemolityczna, colitis ulcerosa, toczeń rumieniowaty, sarkoidoza, atopowe zapalenie skóry i inne
chorób rozrostowych, np. białaczek limfocytarnych
miejscowych zmian zapalnych w dermatologii
w zapobieganiu odrzucania przeszczepów jako leki immunosupresyjne
A także:
we wrodzonym przeroście nadnerczy do hamowania nadmiernego wydzielania hormonów nadnerczy
w przebiegu chorób nowotworowych do zmniejszania ciśnienia wewnątrzczaszkowego i obrzęków mózgu (jednak nie powinny być używane do obniżania ciśnienia wewnątrzczaszkowego powstałego w wyniku urazu)
Zastosowanie w leczeniu chorób zapalnych mają tylko te kortykosteroidy, których działanie mineralokortykoidowe jest słabe, jak hydrokortyzon, prednizolon i inne. Leki które oprócz działania przeciwzapalnego wykazują działanie mineralokortykoidowe, jak fludrokortyzon, nie są skuteczne jako leki przeciwzapalne.
Kortyzon i jego aktywny metabolit hydrokortyzon poza średnio silnym działaniem przeciwzapalnym posiadają znaczącą aktywność mineralokortykoidową, przez co powodują retencję (zastój) płynów w organizmie i nie nadają się do długotrwałego stosowania ogólnoustrojowego].
Hydrokortyzon
jest używany
w dermatologii do łagodzenia
miejscowych stanów
zapalnych, ponieważ
powoduje stosunkowo rzadkie i nieznaczne skutki uboczne.
Kortyzon stosowany miejscowo jest nieskuteczny].
Prednizolon i prednizon mają głównie działanie przeciwzapalne i są najczęściej stosowanymi doustnie kortykosteroidami.
Betametazon i deksametazon mają silne działanie przeciwzapalne i słabe mineralokortykoidowe, dzięki czemu mogą być użyte kiedy wymagana jest duża dawka leku i jednocześnie retencja płynów byłaby niekorzystna. Mają długi okres działania i powodują stosunkowo mało działań niepożądanych dlatego są używane do hamowania wydzielania ACTH, np. we wrodzonej nadczynności nadnerczy. U większości osób 1mg deksametazonu podany wieczorem hamuje wydzielanie kortykotropin na 24 godziny.
Estry betametazonu i beklometazonu są skuteczniejsze (i bezpieczniejsze) po podaniu miejscowym - na skórę lub dooskrzelowo - niż doustnym, dlatego stosuje się je w dermatologii oraz w formie inhalacji w astmie.
W długotrwałej terapii kortykosteroidami działania niepożądane mogą okazać się większe niż szkody powodowane przez samą chorobę, dlatego zawsze powinno się stosować najmniejszą możliwą dawkę i/lub robić przerwy w podawaniu leku.
Dawki glukokortykosteroidów o równoważnym działaniu przeciwzapalnym |
||
5 mg prednizolonu równoważy |
|
|
Octan kortyzonu |
25 mg |
|
Hydrokortyzon |
20 mg |
|
Deflazakort |
6 mg |
|
Metylprednizolon |
4 mg |
|
Triamcinolon |
4 mg |
|
Prednizon |
5 mg |
|
Betametazon |
750 mikrogramów |
|
Deksametazon |
750 mikrogramów |
|
W tabeli nie uwzględniono działania mineralokortykoidowego poszczególnych leków ani różnic w profilu i długości działania. |
Działania niepożądane
Glikokortykoidy są lekami o dość szerokim spektrum potencjalnych działań niepożądanych, z których niektóre mogą być nieodwracalne.
Leki te są stosunkowo bezpieczne gdy są używane krótko, podczas gdy długoterminowe stosowanie może powodować poważne działania niepożądane.
Działania niepożądane po długotrwałym stosowaniu ogólnoustrojowym
Zahamowanie czynności nadnerczy. Długotrwała terapia kortykosteroidami może doprowadzić do zaniku nadnerczy, który może utrzymywać się przez lata po wstrzymaniu podawania leku. Nagłe odstawienie kortykosteroidów może doprowadzić do ostrej niewydolności nadnerczy, spadku ciśnienia, a nawet śmierci.
U pacjentów z posteroidową niewydolnością nadnerczy standardowe znieczulenie przed operacją może spowodować nagły, znaczny spadek ciśnienia. Anestezjolog musi wiedzieć czy pacjent zażywa lub niedawno odstawił kortykosteroidy. Jeśli tak, powinien odpowiednio zwiększyć ich dawkę (lub je podać, jeśli zostały już odstawione) przed znieczuleniem pacjenta.
Schemat postępowania dla pacjentów przyjmujących 10mg prednizolonu dziennie (lub równoważną ilość innego kortykosteroidu) przez ponad trzy miesiące jest następujący:
Przed drobną operacją pod znieczuleniem ogólnym: zwykła dawka doustnego kortykosteroidu albo 25-50mg hydrokortyzonu dożylnie przed operacją oraz zwykła dawka leku po operacji
Przed średnio poważną i poważną operacją: zwykła dawka doustnego kortykosteroidu oraz 25-50mg hydrokortyzonu dożylnie przed operacją, a następnie 25-50mg hydrokortyzonu dożylnie trzy razy w ciągu dnia przez 24 godziny po średnio poważnej operacji i przez 48-72 godziny po poważnej operacji. Następnie można wrócić do zwykłej dawki kortykosteroidów.
Zakażenia. Długotrwałe stosowanie osłabia naturalną odporność organizmu (działanie immunosupresyjne) co sprawia, że pacjent jest bardziej podatny na wszelkiego typu infekcje bakteryjne, grzybicze i wirusowe. Niekiedy zmienia się też reakcja organizmu na zakażenie, co może powodować opóźnienie diagnozy, ze względu na brak typowych objawów.
Ospa wietrzna u pacjentów przyjmujących kortykosteroidy może rozwinąć się w zapalenie płuc, wątroby i zakrzepy żylne przy czym typowe zmiany skórne mogą nie wystąpić. Z tego powodu pacjenci otrzymujący terapię kortykosteroidową, którzy nie chorowali na ospę są zagrożeni poważnymi powikłaniami ospy wietrznej.
Osobom przyjmującym kortykosteroidy narażonym na zakażenie chorobami zakaźnymi powinno się zapewnić specjalistyczną opiekę i w razie potrzeby podawać przeciwciała.
zmiany neurologiczno-psychiatryczne:
zmiany nastroju: euforia, drażliwość
bezsenność, koszmary
napady szału (zwłaszcza u młodzieży i młodych dorosłych)
depresja, myśli samobójcze
skłonność do poirytowania i agresji, reakcje psychotyczne. Stany paradoidalne i poważna depresja mogą wystąpić, szczególnie u chorych cierpiących wcześniej na zaburzenia psychicznE.
zmniejszenie objętości i upośledzenie funkcji hipokampa, poprzez oddziaływanie na receptory glikokortykosteroidowe zlokalizowane w OUN, a także wskutek polekowego zwiększenia stresu oksydacyjnego w tej części mózgowia oraz wpływ na układ dopaminergiczny i neurotensynergiczny
zaburzenia gospodarki węglowodanowej, wzrost poziomu cukru we krwi, cukrzyca
zaburzenia elektrolitowe − zatrzymywanie wody i jonów sodu w organizmie prowadzące do obrzęków, wzrost ciśnienia tętniczego (nawet do nadciśnienia), utrata jonów potasu
utrata wapnia, znaczne obniżenie uwapnienia kości mogące prowadzić do osteoporozy i złamań
zaburzenia gospodarki lipidowej i białkowej
otyłość typu Cushinga
wrzody żołądka powodowane zahamowaniem wytwarzania prostaglandyn, pobudzających wydzielanie ochronnego śluzu w żołądku
osłabienie siły mięśni, miopatia
zaburzenia wzrostu u dzieci
zaburzenia funkcji powiązanych z hormonami płciowymi, zaburzenia miesiączkowania
Działania niepożądane po długotrwałym stosowaniu miejscowym
Chociaż kortykosteroidy stosowane miejscowo w pewnym stopniu wchłaniają się do krwi rzadko powodują poważne działania ogólnoustrojowe takie jak niedoczynność nadnerczy czy zespół Cushinga - prawdopodobieństwo wystąpienia tego typu działań niepożądanych zależy wielkości leczonego obszaru ciała i długości leczenia. Wchłanianie leku jest większe w miejscach, gdzie skóra jest cienka, zraniona lub styka się ze sobą oraz z opatrunków okluzyjnych]. Miejscowe działania niepożądane wywołane stosowaniem kortykosteroidów to:
rozprzestrzenienie się i zaostrzenie nieleczonego zakażenia
ścieńczenie skóry (aż do jej zaniku), zanik błon śluzowych na skutek upośledzenia syntezy kolagenu
rozstępy (praktycznie nieodwracalne)
kontaktowe zapalenie skóry
zapalenie skóry dookoła ust
depigmentacja
Z powodu ryzyka wystąpienia działań niepożądanych, kortykosterydy, zarówno podawane miejscowo jak i ogólnoustrojowo powinny być w miarę możliwości stosowane tylko przez krótki czas. Maści i kremy powinny być rozsmarowywane cienko, tylko w miejscach, gdzie jest to konieczne, nie częściej niż dwa razy dziennie. Powinno się zawsze używać najsłabszego kortykosteroidu, który kontroluje objawy.
Podczas
przyjmowania kortykosterydów drogą
wziewną
(w astmie),
zakażeniom
jamy ustnej i gardła
można
zapobiec przez dokładne
płukanie
jej
wodą
po każdym
podaniu leku oraz przez stosowanie komory inhalacyjnej.
W razie wystąpienia
grzybicy w jamie ustnej powinno się
stosować
miejscowe leki przeciwgrzybicze
bez przerywania terapii kortykosterydami.
Przeciwwskazania
Glikokortykosteroidów nie powinno się podawać pacjentom, u których występują objawy lub choroby takie, jakie mogą być powodowane przez same kortykosterydy w ramach działań ubocznych (np. cukrzyca, nadciśnienie, zakażenia).
Odstawianie kortykosterydów
Tempo odstawiania leku musi być dostosowane do potrzeb konkretnego pacjenta, zależnie od choroby jaka była leczona, prawdopodobieństwa jej nawrotu, długości trwania terapii i innych czynników osobniczych[. Powinno się stopniowo zmniejszać dawkę leku u pacjentów, którzy otrzymują]:
40mg prednizolonu dziennie (lub odpowiednik) przez tydzień lub dłużej
powtarzające się dawki wieczorne
dowolną dawkę przez ponad 3 tygodnie
powtarzające się kilkutygodniowe serie
krótką serię w przeciągu roku po zaprzestaniu długotrwałej terapii
Stopniowe odstawienie kortykosteroidów może polegać na obniżeniu dawki w jednym kroku do poziomu fizjologicznego, czyli 7,5mg prednizolonu dziennie, a następnie powolnym zmniejszaniu dawki]. Podczas okresu odstawiania powinno się monitorować pierwotną chorobę, ponieważ może wystąpić jej nawrót.
Ogólnoustrojowe kortykosteroidy mogą być "bezkarnie" (tj. bez ryzyka zaburzenia funkcji kory nadnerczy) odstawione bez stopniowego zmniejszania dawki przez pacjentów u których prawdopodobieństwo nawrotu choroby jest małe i którzy byli leczeni krócej niż 3 tygodnie (dawniej, jeszcze na początku XXI wieku zalecano, aby czas terapii przerywanej potem nagle był nie dłuższy niż 1 tydzień, co było powszechnie publikowane w ulotkach m.in. preparatów prednizonu).
Leki należące do grupy
hydrokortyzon (kortyzol)