M. Filipiak – „Socjologia kultury. Zarys zagadnień”
1. Różnorodność pojmowania kultury.
łac. colo, colere - pielęgnować, uprawiać
Pierwotnie termin cultura wiązał się z uprawą roli (cultura agri - uprawa ziemi) lub hodowlą i oznaczał przekształcanie poprzez ludzką pracę naturalnego stanu przyrody w stan inny, bardziej pożądany i użyteczny dla człowieka. Światowa kariera łacińskiego terminu cultura zaczęła się jednak od czasów Cycerona. Cyceron w Rozprawach tuskulańskich rozszerza zakres pojęcia i używa słowa cultura w wyrażeniu cultura animi (dosłownie: uprawa umysłu) na określenie filozofii. Od tego momentu terminu kultura zaczęto używać dla oznaczania wszelkich czynności ludzkich mających na celu pielęgnowanie, kształcenie, doskonalenie. Starożytni Grecy wyrażali podobną myśl za pomocą słowa pelomai oznaczającego wewnętrzny wysiłek zmierzający do przekształcenia sfery ludzkiego ducha (myślenia). W tradycji greckiej odpowiednikiem wyrażenia cultura była paideia, oznaczająca kształtowanie w człowieku ideału człowieczeństwa.
2. Przegląd sposobów definiowania kultury.
A.L. Kroeber i C. Kluckhohn w rozprawie Culture. A Critical Review of Concepts and Definitions przeprowadzili wyczerpującą analizę pojęcia kultury i zebrali 168 jej określeń.
Sześć grup definicji kultury by Kroeber & Kluckhohn (akcentują one różne aspekty kultury).
Definicje opisowo-wyliczające (nominalistyczne).
Definiowanie kultury sprowadza się tutaj do wyliczania jej części składowych. Np. definicja Edwarda Taylora: Kultura czyli cywilizacja jest to złożona całość, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, moralność, prawa, obyczaje oraz inne zdolności i nawyki nabyte przez ludzi jako członków społeczeństwa. Słabość definicji: dlaczego takie a nie inne dziedziny kultury zostały wyliczone?
Definicje historyczne.
Kładą one nacisk na czynnik tradycji jako mechanizm przekazywania dziedzictwa kulturowego, które konstytuuje kulturę i człowieczeństwo. Dla określenia kultury używa się tutaj takich określeń jak: dziedziczenie, dorobek, tradycja.
Definicje normatywne.
Akcentują podporządkowanie zachowań człowieka normom, wzorom, wartościom i modelom. Wzory, modele i zasady wartościowania są traktowane jako elementy konstytutywne kultury, a podporządkowanie się tymże normom jako właściwość zachowań kulturowych. Kultura jest tu pojmowana jako zespół norm obowiązujących członków danej zbiorowości ludzkiej i warunkujących jej trwanie. Np. def. A. L. Kroebera i T. Parsonsa: Kultura to przekazane i wytworzone treści i wzory wartości, idei i innych symbolicznie znaczących systemów, będące czynnikami kształtującymi ludzkie zachowania oraz wytwory (artifacts) stanowiące produkt zachowania.
Definicje psychologiczne - Skupiają uwagę na psychicznych mechanizmach kształtowania się kultury; analizują zatem mechanizmy uczenia się, formowania nawyków kulturowych, internalizacji norm obowiązujących w danej zbiorowości i wartości przez tę zbiorowość uznawanych oraz wpływ kultury na kształtowanie osobowości jednostek. Szczególny nacisk jest tu położony na uczenie się i naśladownictwo jako procesy przyswajania kultury. Np. def. St. Ossowskiego: "kultura jest ... pewnym zespołem dyspozycji psychicznych przekazywanych w łonie danej zbiorowości przez kontakt społeczny i uzależniony od całego systemu stosunków międzyludzkich". Rozpatrywanie kultury jako rezultatu psychologicznych mechanizmów (kojarzenia idei, naśladownictwa, tworzenia się motywów działania, kryteriów wartościowania itd.) poszerza zakres pojęcia kultury o problematykę badawczą z obszaru filozofii społecznej i psychologii.
Definicje strukturalne.
Starają się uwypuklić strukturę konkretnej kultury i ukazać wzajemne powiązania jej elementów. Definicje tego typu badają specyficzną strukturę konkretnych kultur - nie dotyczą kultury w ogóle.
Definicje genetyczne.
W tych definicjach kładzie się nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury. Można tu wyróżnić dwie grupy definicji. Pierwsza dotyczy wewnętrznego rozwoju kultury, wyłaniania się jednych (wyższych) jej form z form innych (niższych, wcześniejszych). Druga grupa dotyczy problemu wyłaniania się kultury z natury Kładzie nacisk na wyjaśnienie pochodzenia kultury: Jak w ogóle kultura powstała, jak wyłoniła się z natury.
3. Podstawowe pojęcia związane z kulturą.
W słowniku Johanna Adelunga (wyd. w 1774 i 1793r) kultura to "uszlachetnienie lub wysubtelnienie wszystkich duchowych i fizycznych sił człowieka albo całego ludu (...) [Oznacza] oświecenie i uszlachetnienie rozumu przez wyzwolenie z przesądów, jak też ogładę, uszlachetnienie i wysubtelnienie obyczajów". Jest to jeszcze definicja wartościująca, traktująca kulturę jako przeciwieństwo barbarzyństwa.
Termin kultura był do XVIII w. terminem pozytywnie wartościującym i selektywnym (np. kultura umysłu). Podróżnicy, konkwistadorzy, misjonarze i kupcy stykający się w ciągu wieków z tzw. ludami pierwotnymi odmawiali im posiadania jakichkolwiek obyczajów, wierzeń, moralności i wiedzy - odmawiali im kultury.
Wartościujące rozumienie kultury spotykamy w życiu potocznym - popularnie mówi się kulturalny o człowieku spokojnym, dobrze wychowanym, o szerokich zainteresowaniach, etc.
W XVIII w. pojawia się za sprawą J. G. Herdera uniwersalistyczne pojęcie kultury, zrywające z wartościującym rozumieniem kultury, bliskie współczesnym pojęciom antropologii kulturowej.
Johann Gottfried von Herder ujmuje kulturę przede wszystkim jako narzędzie przystosowania rekompensujące niedostatki fizycznego wyposażenia człowieka w walce o byt (przykładowo: kobieta nie może zajść w ciążę i nie istnieje zapłodnienie in vitro, jak wtedy, ostatecznie stara się sobie wytłumaczyć swą bezpłodność? karą za grzechy, karmą?, jaki sens nadaje swemu cierpieniu? – czy problemy te znikają gdy pojawią się techniczne możliwości zapłodnienia?) Główny mechanizm kultury widział w przekazywaniu i przejmowaniu tradycji, dzięki której ustalają się wzory zachowań. Tradycja i określone cechy organiczne składają się na zasadę człowieczeństwa.
Kultura zostaje uznana za powszechny atrybut społecznego współżycia; nie ma ludów niekulturalnych i kulturalnych. Wszystkie społeczeństwa mają kulturę - nawet "dzicy".
W oświeceniu mówiono o tym, że istnieje linearny postęp społeczny (doskonalenie intelektualnych i moralnych władz ludzkości), przekraczający to, co było wcześniej. Stąd ludy dzikie były traktowane jako mniej rozwinięte, a nie jako w ogóle pozbawione kultury.
Od epoki oświecenia, obok dominujących w niej oświeceniowych i ewolucjonistycznych tez o jednolitym i postępowym rozwoju dziejów zaczyna torować sobie drogę koncepcja różnorodnych i równorzędnych kultur – kultury są różne, ale żadna z nich nie jest ani lepsza, ani gorsza.
Kulturę można opisywać w rozumieniu wartościującym i opisowym.
Kulturalny – odbicie myślenia wartościującego, określa on np. człowieka ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie itd.
Kulturowy – kulturowe jest wszystko, co w jakikolwiek sposób świadczy o świadomej ludzkiej decyzji, zbiorowej czy indywidualnej, dostarczonym ze świata przyrody.
Rozumienie atrybutywne i dystrybutywne:
Atrybutywne – kultura jest cechą stałą, czyli atrybutem ludzkości jako całości lub poszczególnego człowieka jako przedstawiciela gatunku ludzkiego;
Dystrybutywne – zbiór cech kultury określonej zbiorowości (charakter konkretny lub typologiczny)
Wartości kultury – cecha lub własność obiektywna przysługująca danemu przedmiotowi bądź też przypisana mu przez przedmiot;
Wzór kulturowy – prawidłowości, powtarzanie się określonych zachowań w podobnych sytuacjach;
Współcześnie w antropologii i socjologii kultury, kulturę ujmuje się w rozumieniu:
wartościującym. Wartościujące rozumienie kultury zawiera ocenę kultur poszczególnych zbiorowości ludzkich. W rezultacie takiej oceny kultury klasyfikuje się jako lepsze lub gorsze, wyższe lub niższe, bardziej lub mniej "cywilizowane". Z wartościującym rozumieniem kultury związany jest termin "kulturalny", który jest odbiciem myślenia wartościującego. Określa on np. człowieka ocenianego pozytywnie jako oczytanego, obytego w towarzystwie, liczącego się z potrzebami i uczuciami innych.
opisowym (neutralnym). To pojęcie kultury rozumie ją jako zespół wielu zróżnicowanych zjawisk, których wzajemne powiązanie i uwarunkowania mogą być przedmiotem opisu i analizy, ale nie wartościowania. Z opisowym rozumieniem kultury związany jest termin "kulturowy
Płaszczyzny zjawisk kulturowych - Każdą kulturę możemy analizować na czterech płaszczyznach.
Płaszczyzna materialna. To materialny aspekt zjawisk kulturalnych. Wszystkie zjawiska kulturalne mają jakiś wymiar materialny (płótno, farby, instrument muzyczny, papier z partyturą, czy nawet własne ciało - taniec)
Płaszczyzna behawioralna. Zjawiska kulturowe są nierozerwalnie związane z zachowaniami motorycznymi. Są nimi wszystkie czynności związane z tworzeniem i odbiorem dzieła kulturowego. Czy uczę się tańczyć, czy też maluję, śpiewam, recytuję wiersz, to zawsze się jakoś poruszam.
Płaszczyzna psychologiczna, to wartościowanie, ocenianie, postawy wobec różnych obiektów kultury, to nadawanie przez człowieka przedmiotom materialnym i zachowaniom znaczenia.
Płaszczyzna aksjonormatywna. To normy i wartości. Niektórzy autorzy normy i wartości interpretują w kategoriach indywidualnych przeżyć, emocji i przekonań, innymi słowy, sprowadzają je do płaszczyzny psychologicznej. Inni utrzymują, że wartości i norm nie można określać tylko w kategoriach psychologicznych. Dlatego wyodrębniają nadto w kulturze płaszczyznę aksjonormatywną.
Podstawowe wątki kultury:
Kultura jest związana z człowiekiem – jest on jej twórcą;
Kultura jest zjawiskiem społecznym – związana z człowiekiem jako istotą prowadzącą społeczny tryb życia;
Kultura jest zjawiskiem powtarzalnym;
Istotne cechy zjawisk kulturowych:
Kultura ma wymiar czasowy – charakteryzuje się rozciągłością w czasie i ma swoją historię, a także rozwija się i jest dorobkiem wielu pokoleń;
Kultura ma wymiar przestrzenny – rozprzestrzeniła się wraz z człowiekiem;
Kultura jest systemem – każda kultura ma własną, wewnętrzną logikę;
Kultura jest mechanizmem adaptacyjnym człowieka – spełnia rolę pośrednika między człowiekiem a środowiskiem przyrodniczym;