Plany i programy nauczania
Plany i programy nauczania w większości krajów są dokumentami zatwierdzanymi przez centralne władze oświatowe. Zgodnie z ,, Zarządzeniem Nr 13 z dnia 12 maja 1992 roku w sprawie ramowych planów nauczania w publicznych szkołach ogólnokształcących i zawodowych’’ przedmioty objęte planem nauczania szkoły podstawowej są w Polsce obowiązkowe dla wszystkich uczniów1.
Przez pojęcie program nauczania rozumie się zazwyczaj odpowiednio przez specjalistów uporządkowany zbiór tematów z wybranych dziedzin wiedzy i życia, przydatny dla nauczania. Pierwszą i podstawową cechą każdego programu nauczania musi być jego całkowita zgodność z podstawami programowymi. Program powinien charakteryzować się zgodnością z ustaleniami odpowiadającej mu dyscyplinie naukowej, a więc zawierać prawdziwe informacje i nie dopuszczać błędnych twierdzeń. Powinien przy tym ukazywać najnowsze tendencje i osiągnięcia nauki, nie zaniedbując przy tym elementów które stanowią o trwałość wiedzy. Powinien uwzględnić materiały przystępne dla uczniów tak aby realistyczne było osiągnięcie postawionych w nim celów nauczania.2
Zadaniem nauczycieli jest zaznajomić uczniów kolejno z tymi tematami , a uczniów przyswoić sobie ich treść. Współcześnie ze względu na różnorodność wartości i celów kształcenia, istnieje wiele różnych definicji programu nauczania. Pojecie programu nauczania najlepiej charakteryzuje łaciński odpowiednik curriculum , który oznacza –,, tor wyścigu rydwanów’’. Czyli program zakłada cel, drogę do celu i środek realizacji celu. W każdym wypadku znaczenie terminu programu kształcenia wiąże się z pojęciem treści kształcenia, dlatego trudno jest jednoznacznie określić to pojęcie.3
Program nauczania- dla danego typu szkoły, tzn. szkoły ogólnokształcącej lub zawodowej o określonej specjalności , obejmuje pełen rejestr realizowanych w niej przedmiotów, ich rozkład na poszczególne dni nauki, a także liczbę godzin nauczania przeznaczoną dla każdego przedmiotu, zarówno w pełnym cyklu pracy szkoły jak i w określonych klasach. Tego rodzaju plan stanowi podstawę do opracowania programów nauczania poszczególnych przedmiotów. W przeciwieństwie do planu , który zawiera tylko wykaz przedmiotów nauki szkolnej , program nauczania ustala jakieś wiadomości, umiejętności i nawyki o trwałych walorach poznawczych i wychowawczych oraz w jakiej kolejności uczniowie mają sobie przyswoić.
Na program wychowawczy składają się :
- Uwagi wstępne, w których ustalane są cele nauczania danego przedmiotu,
- Materiał nauczania- obejmuje podstawowe pojęcia, informacje, prawa, teorie, metody, techniki pracy, reguły postępowania itp. z zakresu dyscypliny naukowej odpowiadającej danemu przedmiotowi,
- Uwagi o realizacji programu oraz wskazówki na temat metod , form organizacyjnych i środków umożliwiających skuteczną realizację materiału nauczania objętego programem,4
Zawartość programów jest determinowana nie tylko przez treści odpowiadających im dyscyplin naukowych , lecz również przez cele, metody i organizację pracy dydaktyczno- wychowawczej. Przedmioty które są objęte planem nauczania dzieli się przeważnie na obowiązkowe i fakultatywne. Przedmioty obowiązkowe zawierają podstawy wiedzy o przyrodzie, społeczeństwie , kulturze, stanowią wspólny dla wszystkich uczniów kanon wykształcenia. Natomiast przedmioty fakultatywne dotyczą zagadnień bardziej szczegółowych , wiążą się głównie z dążeniem szkoły do zaspokojenia indywidualnych potrzeb i zainteresowań uczniów.
Aby określić podstawowe funkcje programu nauczania, należy najpierw odpowiedzieć sobie na pytania , które stanowią oś dla teorii programów: Czego należy uczyć w szkole? Po co posyłamy dzieci do szkoły?. W odpowiedzi na pytanie czego należy uczyć w szkole przejawia się funkcja społeczna programu szkolnego. Jest bowiem zapisem umowy społecznej zawartej między rodzicami a szkołą, określającej obowiązki szkoły: czego, w jakim czasie i w jaki sposób uczone będzie dziecko. Na kształt i zróżnicowanie programów ma ogromny wpływ to, czy system szkolny jest zcentralizowany czy zdecentralizowany. W systemie scentralizowanym program cechują sztywne przydziały czasu i wyraźnie wskazane wiadomości do przekazania uczniom. Systemy zdecentralizowane cechuje duża swoboda pod obydwoma względami .Ponadto w odpowiedzi na drugie pytanie( po co posyłamy dzieci do szkoły) w pewnym zakresie wyraża się też funkcja społeczna programu kształcenia, celem posyłania dziecka do szkoły może być bowiem przede wszystkim podporządkowanie ich normom społecznym albo też rozwijanie indywidualnych zadatków .Inaczej mówiąc, program kształcenia może zapewnić reprodukcję kulturową albo zmianę społeczną.
Funkcja pedagogiczna programu kształcenia wyraża się przede wszystkim w doborze treści kształcenia pod kątem wspomagania indywidualnego rozwoju dziecka. Normuje ona pracę szkoły i zawiera wytyczne, jak zestroić pracę nauczyciela z celami szkoły.5
Z funkcją społeczną , jak też z wizją nauki i procesu zdobywania wiedzy, jaką przyjmuje konstruktor programu , wiążą się modele programu. Wyróżniamy trzy modele programu: analityczny, hermeneutyczny, krytyczny. Model analityczny- uczyć się by przyswoić; traktuje wiedzę jako obiekt który należy zdobyć, koncentruje się na odpowiedzi na pytania: do jakiej wiedzy dążymy oraz jak możemy robić to najskuteczniej. Model hermeneutyczny- uczyć się by znaleźć odpowiedź; traktuje wiedzę jako produkt procesu współtworzenia, w którym uczestniczą nauczyciel i uczeń .Preferuje uczenie się przez doświadczenie oraz przez działanie przybliżające proces uczenie się do procesu badawczego , jaki dokonuje się w zespole. Model krytyczny- uczyć się by zmieniać; traktuję wiedzę jako uzyskanie możliwości zmiany otaczającej rzeczywistości i modyfikacji zastanych sytuacji, odpowiada zatem na pytanie jak zmieniać świat.6
Podział programów ze względu na typ wykształcenia :
Program pajdocentryczny - kładzie się w nim nacisk na gromadzenie doświadczeń płynących z interakcji dziecka ze środowiskiem szkolnym i pozaszkolnym. Nauczyciel reaguje na inicjatywy dziecka i podtrzymuje jego aktywność.
Program praktyczny - skierowany na kształtowanie umiejętności, wiedzy i postaw potrzebnych przyszłemu obywatelowi i pracownikowi.
Program o nachyleniu społecznym - występuje w nim socjalistyczna podbudowa, promująca społeczną sprawiedliwość.
Program tradycyjny - na szczeblu nauczania początkowego kładzie nacisk na naukę czytania, pisania i liczenia. Na wyższym szczeblu przybiera postać akademickiego modelu programu szkolnego.
Podział programów ze względu na treść nauczania:
Programy przedmiotowe( akademickie)- są najbardziej rozpowszechnionym typem programu. Przedmiot nauczania może być subdyscypliną naukową np. kurs arytmetyki może być podzielony na geometrię i algebrę albo może być połączeniem subdyscyplin pokrewnych, np. geografia może obejmować geologię i minerologię..
Programy zintegrowane- w odróżnieniu od nie są zminiaturyzowaniem obrazem dorobku danej nauki. W zrozumieniu ich istoty potrzebne jest odróżnienie treści kształcenia od treści nauki. Programy te mają charakter układów otwartych co jest ich wadą i zaletą. Wadą- nauczyciel nie otrzymuje natychmiastowej informacji zwrotnej o postępach ucznia , a administracja nie otrzymuje informacji czy nauczyciel pracuje zgodnie z jej wytycznymi. Ich zaletą jest elastyczność, możliwość szybkiego dostosowania się do poziomu i zainteresowań uczniów.
Ze względu na układ treści dzieli się programy na:
Programy liniowe - treści nauczania są organizowane wg zasady przechodzenia od prostego do skomplikowanego. Bez opanowania elementu A nie można zrozumieć elementu B. materiał nauczania tworzy ciąg ściśle ze sobą powiązanych ogniw, np. program matematyki.
Programy koncentryczne - te same treści powtarza się co pewien czas, rozszerzając stopniowo ich zakres, wzbogacając o nowe składniki. Te same treści pojawiają się wielokrotnie, za każdym razem wzbogacone o nowe informacje.7
Program powinien stanowić dla nauczyciela wszechstronną pomoc umożliwiająca mu rozwijanie u uczniów umiejętności i kompetencji ogólnych, rozwijanie u uczniów umiejętności szczegółowych związanych z jakimś przedmiotem, planowanie pracy oraz przygotowanie rozkładów materiału, wybór podręczników i książek pomocniczych. Program staję się wartościowy dla ucznia wtedy ,gdy okazuje się przydatny w praktyce, stanowi dobry fundament dalszej nauki, jest atrakcyjny jeśli chodzi o treści i formy pracy, umożliwia pracę własną w razie choroby lub nieobecności, zapewnia rozumienie systemu oceniania i umiejętności przewidywania oceny odpowiadającej danemu poziomu umiejętności.8
Z wielu programów nauczania stworzonych przez specjalistów, nauczyciel ma możliwość wyboru takiego, który według niego w pełni będzie realizować zamierzony proces kształcenia i wychowania. Nie wszystkie efekty kształcenia szkolnego można wyjaśnić przy użyciu pojęcia programu szkolnego. Ten dodatkowy czynnik zyskał nazwę „programu ukrytego”. Dzięki niemu możemy zrozumieć, dlaczego dydaktyczne i wychowawcze osiągnięcia uczniów wykraczają poza zakres przewidziany w programie. Ukryty program oznacza pozadydaktyczne lecz wychowawczo ważne konsekwencje uczęszczania do szkoły, które pojawiają się systematycznie, ale nie zawarte są w żadnym zestawie celów i uzasadnieniu działań oświatowych.
1 C. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo ,, BGW’’, Warszawa 1995, str.86.
2 H. Komorowska, O programach prawie wszystko, Wydawnictwo WSiP, Warszawa, 1999, str.77-80.
3 F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2007, str.125-127.
4 C. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Wydawnictwo ,, BGW’’, Warszawa 1995, str.85 -90.
5 F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2007, str.129-131.
6 F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2007, str.133-140.
7 F. Bereźnicki, Dydaktyka kształcenia ogólnego, Wydawnictwo Impuls, Kraków 2007, str. 136-139.
8 H. Komorowska, O programach prawie wszystko, Wydawnictwo WSiP, Warszawa, 1999, str.79-80.