Ewa Nowicka – Współczesne przemiany kultur pierwotnych

-Wiemy już, że nie ma kultur absolutnie stabolnych, odtwarzających się w ciągu stuleci i tysiącleci bez żadnych przeobrażeń. Z tego między innymi powodu odrzuca się wysuniętą kiedyś przez ewolucjonistów tezę, że współczesne ludy pierwotne stanowią dokładny obraz wcześniejszego stadium rozwoju kultury ludzkiej.

-Powszechność zmiany kulturowej a specyfika ostatnich czasów

-Cechą każdej kultury są zmiany. Jedne z nich są bezpośrednią odpowiedzią na zmiany środowiska, inne wynikają z autonomicznyego rozwoju, są następstwem rozmaitych kombinacji cech oraz innowacji: tych nie ograniczonych warunkami biologicznymi i tych polegających na rozwoju cech specyficznych w pewnym kierunku.

-Wszystkie społeczeństwa podlegały takim wielorakim zmianom. W dziejach poszczególnych zbiorowości były z pewnością okresy szybszych, szczególnie nasilonych przemian, były też okresy względnej stabilizacji. Zazwyczaj gwałtowne przeobrażenia można przypisać bodźcom zewnętrznym: zmianom przyrodniczym, nasilonym kontaktom międzykulturowym, dyfuzji obcych wzorów.

-Rozproszeni w małych grupach Eskimosi okresowo spotykają się nie tylko ze sobą, ale również z subarktycznymi Indianami, z którymi miewają zresztą czasem zatargi o zasoby gospodarcze. Nasilenie kontaktów waha się od styczności sporadycznych i obejmujących znikomą część zbiorowości do kontaktów trwałych, rozszerzających się na większość lub nawet wszystkich członków danej społeczności.

-Gwałtowne migracje, a zwłaszcza podboje, prowadzą do kontaktów szczególnie intensywnych i obfitujacych w kulturowe następstwa. Przy tym, im kultury stykających się ze sobą społeczeństw są bardziej odmienne pod względem zróżnicowania strukturalnego, im zbiorowości bardziej się od siebie różnią, tym bardziej kontakty między nimi są doniosłe.

-Zmiany, którym uległy i nadal ulegają społeczeństwa pierwotne, dotyczą wszystkich sfer życia: środowiska przyrodniczego, gospodarki, sposobów podziału dóbr, a także trybu życia, struktury społecznej, systemu wartości i sposobu widzenia świata. Pojawienie się miast w zasięgu doświadczeń członków społeczeństw pierwotnych wprowadziło do ich życia ważny nowy element, nawet jeśli kontakty z miastami były sporadyczne i słabe.

-Jednakże kontakty z cywilizacjami nabrały szczególnego znaczenia w chwili pojawienia się wpływów cywilizacji europejskiej. W ostatnich stuleciach historii ludzkości cywilizacja europejska dokonała podboju nieomal całego świata. Podbój rozpoczął się od odkryć geograficznych. Niektóre zbiorowosci pierwotne już w XVI i XVII wieku uległy wyniszczeniu biologicznemu lub kulturowemu na skutek przerzedzenia populacji i działalności misji. Zostały one też zmuszone do zasymilowania się w społeczeństwie tworzącym się na terenach podbijanych przez Europejczyków. Tak się stało z Indianami z Antyli i z Indianami obszaru Dolnej Kalifornii.

-We wczesnych okresach kontaktu z Europejczykami społeczeństwa pierwotne wchodziły w styczność z przedstawicielami obcej cywilizacji w niejednakowym stopniu i z niejednakową częstotliwością. Na duzych obszarach powstała sieć względnie stabilnych stosunków bezpośrednich i pośrednich, przy czym tylko niektóre społeczeństwa kontaktowały się stale z białymi, na przykład handlowały, pełniąc tym samym funkcję pośredników. Taką rolę pełnili Aladyjczycy, żyjący na Wybrzeżu Kości Słoniowej, i Paunisi.

-Przemiany życia gospodarczego

-Dużą część przemian, które się dokonały i nadal dokonują w kulturze społeczeństw pierwotnych pod wpływem kontaktów z cywilizacją europejską-amerykańską, można bezpośrednio lub pośrednio wiązać ze zmianami w sferze gospodarczej. Zmiany przebiegają niejednakowo, trudno więc powiedzieć o nich coś ogólnego w sposób syntetyczny. Przede wszystkim polegają one na jakiejś formie włączenia społeczności pierwotnych lub niegdyś pierwotnych do systemu gospodarczego stworzonego przez obcą cywilizację. Pojawiają się więc nowe techniki gospodarowania, nowe umiejętności i narzędzia, wzbogaceniu ulega zatem materialny aspekt kultury.

-Społeczeństwa te są w pewnym stopniu włączone do gospodarki rynkowej, co tworzy nowe mechanizmy i nowe motywacje indywidualne. Pojawia się pieniądz, już nie w tradycyjnej formie tak zwanego ekwiwalentu ograniczonego, czyli przeznaczonego do specjalnych celów, ale we właściwym znaczeniu ekwiwalentu uniwersalnego. Rodzą się motywacje maksymalizacji zysku i minimalizacji nakładu, a więc kalkulacja ekonomiczna. Następuje oderwanie mechanizmów gospodarczych związanych z tymi zespołami motywacji od istotnych dawniej, jeśli nie konstytutywnych, dla życia gospodarczego struktur społecznych opartych na sieci wzajemnych zobowiązań.

-Pieniądz zazwyczaj zmienia kierunki gospodarki pierwotnej. Indianie, którzy zajmowali się zarówno myślistwem, jak i kopieniactwem na wybrzeżu Atlantyku i na Wielkiej Równinie Prerii, porzucili prawie zupełnie osiadły, rolniczy tryb życia i zajęli się polowaniem na zwierzęta futerkowe.

-Sprzedawanie żywności sprawia, że mniej się jej produkuje na użytek własny. Narzekają na to starzy członkowie plemienia Tiw, którzy próbują przeciwstawiać się obcym kupcom i przeciwdziałać handlowi żywnością prowadzonemu przez kobiety. Zmiany wprowadzone przez pieniądz mają jeszcze poważniejszy wpływ na reguły zawierania małżeństw. Tiwowie zaniechali małżeństw przez wymianę, pojawił się natomiast zwyczaj pieniężnej opłaty za narzeczoną. Jednakże pieniądz nie ma wartości prestiżowej: ojciec, który "sprzedaje" w ten sposób córkę, zamienia większą wartość na mniejszą, obniżając w ten sposób swoją pozycję społeczną.

-Pieniądz niszczy w związku z tym dawny, opierający się na darach system wymiany. Wśród mieszkańców wyspy Tikopia z Oceanu Spokojnego pojawia się nacisk na to, aby rozmaite opłaty i dary następowały w pieniądzach, a nie w konkretnych dobrach, gdyż wiele atrakcyjnych towarów można nabyć tylko za pieniądze. Znika więc znaczenie tradycyjnej wymiany dóbr. Wprowadzenie pieniądza na rynek, który się bez niego obywał, zmienia więc nie tylko system ekonomiczny, ale i podstawy organizacji społecznej.

-Wprowadzenie wielu nowych i obcych tradycyjnej kulturze, choć użytecznych, wartościowych i powszechnie cenionych, dóbr powoduje rezygnację z dóbr dawnych, a co za tym idzie, uzależnienie się od towarów obcego pochodzeia. Klimat Tikopii, jak pisał Raymond Firth, umożliwia zaspokojenie potrzeb gospodarczych przez system tradycyjny. Jednakże i tu dobra europejskie zyskały atrakcyjność, co zainteresowało mieszkańców wyspy gospodarką towarowo-pieniężną. Konieczny stał się handel z uzyciem pieniądza, prowadzący zawsze do głębokich przeobrażeń społecznych i ekonomicznych.

-Trzeba pamiętać, że włączenie do obcego systemu ekonomicznego zawsze powoduje nieodwracalne zmiany. Dzieje się tak po pierwsze dlatego, że rodzi się zapotrzebowanie na dobra obcego pochodzenia, które nie może być zaspokojone we własnym zakresie. Po drugie zostają zakłócone, zaniechane lub zapomniane czy też z różnych przyczyn udaremnione dawne formy gospodarowania, a to powoduje uzależnienie się w wielu podstawowych sprawach życiowych od wymiany lub handlu z obcymi.

-Na skutek przejęcia nowych form gospodarowania obumierają obyczaje, wierzenia, a więc pewne zachowania i ich uzasadnienia. W ten sposób zanikł podstawowy dla rybackiej gospodarki Oceanii obrzęd świętej łodzi i związana z nim mitologia. Goną też dotychczasowe role społeczne, co uniemożliwia w sytuacjach kryzysowych powrót do tradycyjnej gospodarki i tradycyjnego trybu życia.

-Braki w gospodarce, nieurodzaje wynikające z klęsk żywiołowych, takich jak huragan lub wysoka fala, są obecnie mniej groźne dla życia dzisiejszych mieszkańców Tikopii. Jednak nie wynika to bynajmniej ze wzrostu siły i bezpieczeństwa miejscowej gospodarki, lecz z możliwości interwencji z zewnątrz, gdyż dzięki nowoczesnym środkom transportu wyspa nie jest już izolowana i może do niej dotrzeć pomoc.

-Postęp ekonomiczny na Tikopii można mierzyć realnym wzrostem zaspokojenia potrzeb i bezpieczeństwa zdrowotnego, co wyraża się zwiększeniem ilości żywności na głowę oraz mniejszeniem śmiertelności wśród dzieci i dorosłych, a także zachorowalności na określone choroby. Innym wskaźnikiem postępu jest rozwój wiedzy i wzrost zasięgu informacji. Dzieci na Tikopii uczone są podstaw arytmetyki, pisania i czytania w języku angielskim. Postęp gospodarczy jest tu wprowadzany w znacznym stopniu celowo i świadomie i to wyraźnie z zewnątrz.

-Przemiany struktury społecznej

-W wyniku przemian gospodarczych i narzucanych form instytucjonalnych następują istotne przeobrażenia w strukturze zbiorowości pierwotnych. Obejmują one zarówno system pokrewieństwa, jak i podstawowe role społeczne, w tym role dziadków i wujów.

-Tempo przemian w kulturze społeczeństw, które weszły w bliski kontakt z cywilizacją europejską, powoduje, że doświadczenie starców traci na znaczeniu, a to za tym idzie, oni sami tracą prestiż i cała plemienna tradycja wraz z nimi odchodzi w przeszłość, zostaje zapomniana, zaniedbana, a nawet odrzucowa.

-Szkoła sprawia, że dzieci kształtuje inne niż rodzina środowisko społeczne, w wyniku czego zatraca się ważny element kontynuacji kulturowej. Małżeństwa rzadko aranżują rodzice zainteresowanych, o wiele częściej są wynikiem ich własnego wyboru, czemu w istotny sposób sprzyja koedukacyjna szkoła.

-Wszędzie tam, gdzie społeczeństwa plemienne weszły w skład innych, bardziej rozwiniętych zbiorowości, prawo tradycyjne pozostaje najczęściej w konflikcie z narzuconym prawem. Antlerzy zachowali jednak podstawowe zasady wynikające ze stosunków pokrewieństwa, a więc stosunki unikania i stosunki żartobliwe, gdyż społeczeństwo to przyjęło formułę dwóch światów, dwóch systemów wartości, a nie fuzji kultur. Inny system wartości obowiązuje w kontaktach między Indianami, inny zaś w kontaktach z nie-Indianami. Problemy rodzą się wtedy, gdy osoba pełnej krwi indiańskiej poślubia Metysa, który może kwestionować różne tabu, na przykład zakaz kazirodztwa klanowego.

-Innym źródłem zaburzenia tradycyjnej struktury rodziny oraz systemu społecznego opartego na więziach krewniaczych są migracje młodzieży w poszukiwaniu pracy. Czasami, o czym świadczy przykład mieszkańców Tikopii, nie musi to mieć takiego rujnującego wpływu. Do dóbr zdobywanych przez młodzież w wyniku pracy zarobkowej na innych wyspach rości sobie nadal prawo- - zagwarantowane przez tradycję – najbliższa rodzina, znajomi i wódz wioski.

-Obca władza, która pojawiła się wraz z przybyciem Europejczyków, sprawia, że tradycyjni wodzowie tracą autorytet i realne możliwości działania politycznego. Dla małych i rozproszonych zbiorowości kalifornijskich, które nigdy nie rozwinęły szczególnie silnych struktur politycznych, zmiany w organizacji politycznej są stosunkowo mało dotkliwe. Inaczej jest ze zbiorowościami indiańskimi ze Wschodniego Obszaru Leśnego, które rozwinęły takie plemienne formy organizacji.

-W wyniku stałej presji migracyjnej i obserwowania działań przedstawicieli kultury europejskiej w Ameryce, Afryce i Azji powstają polityczne jednostki wyższego rzędu i nie znane wcześniej formy działania politycznego. Możemy je potraktować jako wzbogacenie kultur i struktur społecznych tych zbiorowości pod wpływem bodźców zewnętrznych. Tego typu zmiany wzbogacają struktury społeczne i wyobrażenia o świecie, choć też mieniają je w wielu punktach, ale nie prowadzą do zasadniczego znicszczenia ich podstaw. Tak było u Irokezów aż do połowy XVIII wieku. Jednakże w zasadzie stała ekspansja terytorialna, niszczące wojny i ograniczenie władzy tubylczej, a także stały handel sprawiły, że w społeczeństwach pierwotnych nastąpiły zmiany prowadzące do ich rozpadu.