Gdy zawieramy umowę kredytu hipotecznego, w każdym banku przedłożone zostanie nam Oświadczenie o świadomości istnienia ryzyka stopy procentowej. Podpisując taki dokument warto wiedzieć, na co się piszemy i czy owego ryzyka nie da się uniknąć.

Ryzyko stopy procentowej wynika z oparcia oprocentowania, a dokładniej jego składnika, WIBORu, o wysokość stóp procentowych obowiązujących w Polsce. Zmiana tych stóp tworzy niewiadomą, której nie da się oszacować w długim terminie, a niemożność oszacowania skutkuje powstaniem ryzyka.

Jak banki podchodzą do umowy zlecenia i umowy o dzieło jako źródła dochodów?

Głównym decydentem w kwestii stóp procentowych jest Rada Polityki Pieniężnej, organ NBP odpowiedzialny za kontrolowanie inflacji krajowej, a tym samym za określania kosztu pieniądza w gospodarce za pomocą stóp. Gdy RPP decyduje się na podniesienie stopy referencyjnej, koszt pieniądza rośnie, WIBOR zwyżkuje, a wraz z nim oprocentowanie oraz rata kredytu. Odwrotnie sytuacja ma się w przypadku obniżki stopy referencyjnej – koszt pieniądza w gospodarce spada, WIBOR słabnie, a oprocentowanie i raty szybują w dół.

W latach dziewięćdziesiątych możliwe były jeszcze kredyty ze stałym oprocentowaniem, np. 20% rocznie. Obecnie, gdy oprocentowanie stanowi sumę stawki WIBOR i marży bankowej, wszystkie kredyty hipoteczne mają oprocentowanie zmienne, w związku z czym przed ryzykiem stopy procentowej nie da się de facto zabezpieczyć.

Możliwe jest jednak, że ryzyko procentowe zamieni się w szansę. Gdy kredyt uruchamiamy w momencie prowadzenia przez państwo restrykcyjnej polityki monetarnej (wysokie stopy procentowe), istnieje znaczne prawdopodobieństwo, że po pewny czasie stopy spadną, a wraz z nimi rata naszego kredytu. Nie zawsze więc ryzyko jest ryzykiem.

Ryzyko stopy procentowej jest dzisiaj nieodłącznym elementem każdego kredytu hipotecznego, zaciąganego w Polsce. Aby mu przeciwdziałać, warto mieć ok. 20-sto procentowy zapas na comiesięczne raty kredytowe, ponieważ nie zawsze stopy procentowe będą poruszały się zgodnie z naszym życzeniem.

Ryzyko podejmowane jest celowo i rozmyślnie w oczekiwaniu na wyższy zysk. Istnieje ścisły związek między wielkością dochodów a ryzykiem. Wyższe ryzyko - wyższa rentowność.

Ryzyko instytucji finansowej to zagrożenie, z wynikami działań odmiennymi od zamierzonych celów. W wielu książkach wskazuje się jako główne źródło ryzyka brak możliwości doskonałej antycypacji stanów przyszłych oraz możliwość wystąpienia stanów nieoczekiwanych. Ryzyko jest nieodłącznym elementem każdej działalności gospodarczej.

Ryzyko w banku ma charakter szczególny i wynika to z wyjątkowej trudności przewidywania realnych terminów wymagalności pasywów (depozytów) i zapadalności aktywów (kredytów). Istota ryzyka w działalności banku jest taka sama, jak w typowej działalności gospodarczej mimo pewnych istotnych różnic. We wszystkich przypadkach ryzyko definiuje się jako negatywne odchylenie osiągniętej wielkości celowej od wielkości wcześniej zaplanowanej. Dla banku, jak dla każdego innego podmiotu gospodarczego, tą wielkością jest zysk i generowane środki pieniężne. Bank wypracowuje te wielkości dzięki specyficznej działalności, jak między innymi przechowywanie środków pieniężnych (depozyty) i finansowanie innych podmiotów - kredyty. W dążeniu do optymalizacji zysku i środków pieniężnych towarzyszy nieuchronna akceptacja określonych poziomów ryzyka, które zazwyczaj towarzyszą wzrostowi skali osiąganych dochodów.

Można wyróżnić kilka rodzajów ryzyka bankowego:

kredytowe - niebezpieczeństwo niewywiązania się partnera transakcji z jego zobowiązań;

rynkowe - możliwość zmiany warunków finansowych w wyniku zmian cen rynkowych. (ryzyko stopy procentowej, ryzyko zmian cen towarów, ryzyko związane z inwestycją w papiery wartościowe);

operacyjne - zagrożenie nieosiągnięcia zamierzonych celów w związku z błędami w systemie informacyjnym lub pracowników, albo nieodpowiednią kontrolą wewnętrzną banku;

prawne - ryzyko straty z powodu nieprzeprowadzonych transakcji ze względu na brak przepisów prawnych lub niewystarczające dokumenty;

płynności - składające się z elementu uzależnionego od konkretnego instrumentu finansowego i z elementu związanego z wypłacalnością instytucji emitenta.

Bank działa w warunkach niepewności przyszłych zdarzeń. Informacje posiadane podczas podejmowania decyzji zazwyczaj nie są pełne i dokładne, dalszy rozwój wydarzeń też nie zawsze można trafnie przewidzieć. Ryzyka nie można uniknąć, można je jedynie zminimalizować, bowiem jest wiele różnych czynników powodujących ryzyko. Mogą to być czynniki zewnętrzne wobec banku, jak np. polityczne, społeczne, demograficzne, techniczne, ogólnogospodarcze lub czynniki wewnętrzne, takie jak struktura aktywów i pasywów, kwalifikacje kadry, polityka kadrowa, system kontroli wewnętrznej, marketing itp.

Jedno z najbardziej znanych i ważnych ryzyk jest ryzyko stopy procentowej. Ryzyko stopy procentowej można określić jako zagrożenie wynikające z niekorzystnego wpływu zmiany rynkowych stóp procentowych przy posiadanej przez bank strukturze aktywów i pasywów.

Ryzyko związane ze zmienną stopą procentową definiuje się jako niebezpieczeństwo, że różnica między kwotą otrzymanych (z tytułu kredytów) a płaconych odsetek (z tytułu depozytów), przy zmianach rynkowej stopy procentowej, ulegnie zmniejszeniu na skutek różnej elastyczności dopasowania się do nowych stawek oprocentowania różnych pozycji bilansowych, tzn., że różne pozycje bilansowe reagują w różnym stopniu i w różnym czasie na zmianę rynkowej stopy procentowej.

Jak więc zabezpieczyć się przed ryzykiem stopy procentowej? Używając następujących metod:

Operacje FRA

Operacja forward rate agreement (FRA) polega na uzgodnieniu między dwoma partnerami stałej stopy procentowej (agreed forward rate) od określonej wartości (np. depozytu). Oczekiwania partnerów co do wysokości stopy procentowej są przeciwstawne. W uzgodnionym terminie następuje zestawienie ustalonej w umowie FRA stopy procentowej z uzgodnioną stopą relatywną (bazową), np. LIBOR.

Umowy FRA zawierane są na ogół na okres jednego roku i umożliwiają z jednej strony zabezpieczenie się przed wzrastającą stopą procentową, z drugiej zaś - zabezpieczają wkłady przed spadkiem stopy procentowej. Przy stosowaniu FRA, korzystający z tej umowy nie ponosi żadnych kosztów. Zobowiązuje się on do utrzymywania stałej stopy procentowej i wprowadzenia ewentualnych różnic.

Operacje futures

Futures - zobowiązanie uczestnika operacji do kupienia lub sprzedaży w określonym terminie towaru czy papieru wartościowego o określonej jakości i ilości według aktualnej ceny giełdowej. Wystawiający kontrakt futures przyjmuje krótką pozycję (short position) i zobowiązuje się do dostarczenia przedmiotu kontraktu w ustalonym terminie. Nabywca kontraktu przyjmuje długą pozycję (long position) i zobowiązuje się do zapłacenia ustalonej ceny po dostarczeniu przedmiotu kontraktu. Wynika z tego, że obie strony kontraktu przyjmują na siebie zobowiązanie.

Kontrakty futures mogą być wystawione na różne instrumenty finansowe. Najczęściej spotykane są: walutowe kontrakty futures (instrumentem pierwotnym jest waluta innego kraju), procentowe kontrakty futures (instrumentem pierwotnym jest oprocentowany papier wartościowy) i indeksowe kontrakty futures (instrumentem pierwotnym jest indeks rynku). Kontrakty futures występują także na rynkach towarów, w szczególności na giełdach towarowych.

Transakcje CAP

Jest to instrument finansowy mający charakter kontraktu. CAP jest kontraktem, w którym, dealer płaci nabywcy sumę proporcjonalną do różnicy między stopą odniesienia (reference rate) np. stopą LIBOR, a stopą ustaloną w kontrakcie (contract rate), jeżeli ta różnica jest dodatnia. Oznacza to, że kredytobiorca płacący zmienne oprocentowanie kredytu zabezpiecza się przed wzrostem stóp procentowych, które są w tym kontrakcie instrumentem pierwotnym.

Transakcje FLOOR

Kontrakt FLOOR jest odwrotny do kontraktu CAP. Wystawiający kontrakt floor płaci nabywcy sumę proporcjonalną do różnicy między stopą określoną w kontrakcie, a stopą odniesienia, jeżeli różnica ta jest dodatnia. Dzięki temu kredytodawca otrzymujący odsetki według zmiennego oprocentowania zabezpiecza się przed spadkiem stóp procentowych.

Transakcje COLLAR

Jest to kombinacja kontraktów cap i floor. Kontrakt taki polega na jednoczesnym zakupie kontraktu cap i wystawieniu kontraktu floor. Ma on zastosowanie, gdy kredytobiorca chce się zabezpieczyć przed wzrostem stóp procentowych, a jednocześnie nie dysponuje środkami na zakup kontraktu cap. Środki te uzyskuje on jako floor premium wystawiając kontrakt floor. Kontrakt collar ustanawia zarówno dolny, jak i górny limit stopy procentowej.

Transakcje SWAP

SWAP (zamiana) jest to umowa, na podstawie której dwie strony kupują i sprzedają wzajemnie serię strumieni finansowych, które charakteryzują się stałym lub zmiennym oprocentowaniem, w tej samej lub różnych walutach, których wartość jest dla stron transakcji ekwiwalentem w momencie zawarcia umowy. Pośredniczy w tym inna instytucja finansowa (dealer swapu). Dealer SWAPu może zawrzeć kontrakt z jedną stroną i dopiero wtedy poszukiwać drugiej strony, tak aby SWAP miał sens. Zamiana płatności jest tak pomyślana, że zyskują na niej obie strony oraz pośrednicząca instytucja finansowa.

SWAP to operacja składająca się z dwóch czynności: kupna lub sprzedaży waluty bądź innych wartości na rynku dnia transakcji oraz ich kupna lub sprzedaży na rynku terminowym. Początkowo takie operacje prowadził Bank Centralny w przypadku napięć na rynku pieniężnym.

Obecnie są one stosowane przez banki komercyjne w dwóch podstawowych formach: Currency swap (swap walutowy) czyli operacja, w której kontrahenci wymieniają należności i zobowiązania w różnych walutach, w połączeniu z transakcją procentową i Interest rate swap (swap procentowy), umowa która ma na celu zmianę zobowiązań o oprocentowaniu stałym lub zmiennym na umowę o ustalonym nominale na określony czas. W uzgodnionych terminach następują wypłaty wyrównawcze w wysokości różnicy między stałą i zmienną stopą procentową.

Dzięki operacjom typu swap można na dogodnych warunkach ustalić zobowiązania i należności na innej bazie procentowej i walutowej. Operacje te chronią przede wszystkim przed ryzykiem procentowym. Przedsiębiorstwo, które liczy się ze wzrostem stopy procentowej, dzięki operacji swap może ustalić określoną wysokość swoich zobowiązań z tytułu oprocentowania długoterminowego kredytu i odwrotnie.

Banki wykorzystują operacje swap nie tylko w celu zarządzania pasywami i aktywami, ale także przejmują rolę inicjatora na rynku tych operacji.

Transakcje forward

Kontrakt forward to instrument finansowy, który zobowiązuje dwie strony do zawarcia w przyszłości transakcji na warunkach określonych w kontrakcie. W kontrakcie forward inwestor zobowiązuje się do kupna lub sprzedaży określonego instrumentu bazowego w ustalonym momencie w przyszłości po określonej cenie. Przy wystawianiu kontraktu forward cena jest ustalana w taki sposób, aby bieżąca wartość kontraktu była równa zero. W czasie trwania kontraktu wartość ta może się oczywiście zmieniać.

Kontrakty opcyjne

Opcja jest to umowa między nabywcą (posiadaczem) a sprzedawcą (wystawcą) dająca nabywcy prawo do kupna (opcja kupna) lub sprzedaży (opcja sprzedaży) instrumentu bazowego przed lub w ustalonym dniu w przyszłości po określonej cenie w zamian za opłatę. Pod koniec okresu, na jaki wystawiono opcję, prawo związane z opcją kończy się w terminie wygaśnięcia. Opcja jest kontraktem terminowym.Posiadacz opcji nabywa prawo kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego. Wystawca opcji jest przeciwną stroną transakcji, czyli jest to sprzedający prawo. W handlu opcjami wystawca ma obowiązek kupna lub sprzedaży instrumentu bazowego, jeżeli nabywca opcji tego zażąda. Z kolei posiadacz ma prawo, a nie obowiązek, kupna lub sprzedaży. Czyli posiadacz opcji może dowolnie decydować co zrobić z opcją.

Instrumentem bazowym (instrument pierwotny) są najczęściej: papiery wartościowe, indeksy giełdowe, stopy procentowe i waluta.

Cena wykonania opcji nazywana też ceną bazową, to cena realizacji umowy, na którą opiewa opcja, która jest ustalana w momencie wystawienia opcji i nie zmienia się przez cały okres jej ważności. Cena minimalna, jaka jest wymagana na opcję jest jej wartością wewnętrzną i określa ona różnicę między wartością opcji i ceną bieżącą instrumentu bazowego. Cena rynkowa (premia opcyjna) to cena, jaką należy zapłacić za nabycie opcji. Natomiast cena instrumentu bazowego to wartość rynkowa instrumentu finansowego, na który została wystawiona opcja.

Dzięki opcjom ich właściciele mogą nie tylko spekulować na giełdzie, ale przede wszystkim mogą lepiej zabezpieczyć się przed ryzykiem procentowym lub walutowym.

Strategię finansową nowoczesnego przedsiębiorstwa można porównać do stałej walki o utrzymanie się na powierzchni oceanu, oceanu płynności finansowej. W każdych warunkach, niezależnie od tego, czy przedsiębiorstwo inwestuje czy obsługuje kredyty, narażone jest na różne rodzaje ryzyka. Globalizacja, rozwój technologiczny, zanikanie tradycyjnych barier wymiany handlowej, sprzedaż na odległość - to wszystko czynniki, które powodują wzmożoną konkurencję, a także narażenie na wpływ zjawisk, na które firma nie ma wpływu lub wpływ ten jest ograniczony. Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej to niebezpieczeństwa, na które każde przedsiębiorstwo, niezależnie od jego wielkości i aktywności na rynku, jest narażone. Ryzyko handlowe da się zmniejszyć np. przez ubezpieczenie kontraktów czy stosowanie akredytywy.

Każdy rodzaj aktywności gospodarczej jest obarczony ryzykiem. Nie wszystkie zjawiska dają się przewidzieć, na wiele z nich nie mamy wpływu. Minimalizowanie ich negatywnych skutków może być utrudnione. Ryzyko najczęściej związane jest z poniesieniem straty. Ryzyko jest to „niepewność” mierzalna, w której odpowiednim przyszłym stanom natury można przypisać określone prawdopodobieństwa (Ryzyko a niepewność - F. Knight, 1921).

Może to być strata o charakterze finansowym lub niefinansowym. Ryzyko finansowe jest prawdopodobieństwem utraty przez organizację posiadanych zasobów finansowych oraz prawdopodobieństwem utraty środków finansowych, które są już w organizacji, oraz nieosiągnięcia spodziewanych zysków (Bizon-Górecka, 2000).

Najważniejsze rodzaje ryzyka finansowego to:

- ryzyko rynkowe (market risk),

- ryzyko płynności (liquidity risk),

- ryzyko kredytowe (credit risk),

- ryzyko operacyjne (operational risk),

- ryzyko prawne (legal risk),

- ryzyko biznesu (business risk).

Wymienione powyżej rodzaje ryzyka mogą się wzajemnie przenikać, gdyż kupujący na przykład akcje przedsiębiorstwa zagranicznego narażony jest zarówno na ryzyko zmian cen akcji, jak i kursu waluty, a kupujący na przykład zagraniczne obligacje o zmiennym oprocentowaniu narażony jest na ryzyko zmian stóp procentowych i zmian kursu walutowego.

Ryzyko walutowe i ryzyko stopy procentowej należą do kategorii ryzyka rynkowego. Ryzyko rynkowe jest ryzykiem wynikającym ze zmian cen na rynkach finansowych i towarowych.

Dotyczy to zarówno zmian cen instrumentów bazowych (stóp procentowych, cen akcji, indeksów, walut, towarów), jak i zmian cen instrumentów pochodnych (opcji, warrantów, kontraktów terminowych, swapów). Bardzo często ryzyko to łączy się również z ryzykiem płynności instrumentów finansowych, jeśli przedsiębiorstwo w takie instrumenty inwestuje.

Przedsiębiorca może zminimalizować, poprzez swoje bezpośrednie działania, niebezpieczeństwo poniesienia straty finansowej. Najskuteczniejszym sposobem zmniejszania ryzyka straty finansowej jest aktywne zarządzanie ryzykiem stopy procentowej. Jest to profesjonalne, podejmowane w obrębie przedsiębiorstwa lub powierzane wyspecjalizowanej firmie, działanie mające na celu zmniejszenie potencjalnych strat związanych ze zmianą stóp procentowych. Dotyczy to nie tylko stóp procentowych kreowanych na rynku krajowym, ale także na międzynarodowym rynku walutowym.

Aktywne zarządzanie ryzykiem stopy procentowej oraz ryzykiem walutowym nie jest w polskich przedsiębiorstwach rozpowszechnione. Wysokość rynkowej stopy procentowej jest bardzo ważna dla finansów każdej firmy. Jej nieprzewidywalne zmiany mogą niekorzystnie wpływać na poziom przychodów związanych z lokowaniem nadwyżek finansowych czy też kosztów obsługi zobowiązań kredytowych. Podczas gdy powszechnie stosuje się w przedsiębiorstwach np. ubezpieczenia komunikacyjne taboru, czy ubezpieczenia majątkowe, ochrona finansów przed niekorzystnymi zmianami warunków lokat i kredytów jest słabo rozwinięta.

Na polskim rynku działają firmy, które zajmują się profesjonalną obsługą przedsiębiorstw w zakresie zarządzania ryzykiem stopy procentowej i ryzykiem walutowym. Również banki dość często oferują usługi wyspecjalizowanych do tego celu komórek. Mimo dostępności oferty 80 proc. małych firm w ogóle nie chroni się przed ryzykiem walutowym, a ponad 90 proc. nie stosuje zabezpieczeń przed ryzykiem stopy procentowej. Przedsiębiorstwa wolą unikać ryzyka niż zabezpieczać się przed nim. Starają się ograniczać skutki jego występowania najprostszymi metodami lub stosować filozofię tłuczenia termometru w celu zmniejszenia gorączki. W sektorze dużych przedsiębiorstw, gdzie ryzyko może być większe, ponad 60 proc. deklaruje, że zabezpiecza się przed ryzykiem walutowym. Jednak aż prawie 80 proc. największych polskich przedsiębiorstw nie stosuje zabezpieczeń przed ryzykiem stopy procentowej.

Jakie są przyczyny tak małej aktywności przedsiębiorstw w tej dziedzinie? Najprawdopodobniej główną przyczyną takiego stanu jest zachowanie pewnej ukształtowanej na naszym rynku hierarchii wartości. Firmy w Polsce borykają się z licznymi problemami. Wydaje się zatem, że ewentualne straty spowodowane czynnikami, na które i tak przedsiębiorca (w jego mniemaniu) nie ma wpływu, nie są warte uwagi. Czynniki zewnętrzne zawierają w sobie również czynnik psychologiczny: „Jeśli stopy procentowe podskoczą, to jednakowo obciążą wszystkich, a więc i konkurencję”. Przeświadczenie o egalitaryzmie negatywnych skutków zaciągania kredytów daje pozorny spokój i pozwala skupić się na problemach większej wagi.

Innym czynnikiem zniechęcającym polskie przedsiębiorstwa do aktywnego zarządzania ryzykiem walutowym i stopy procentowej są koszty. Konieczność stosowania zabezpieczeń, koszty obsługi wyspecjalizowanej firmy (w sytuacji kiedy przedsiębiorstwo nie jest w stanie samodzielnie tym ryzykiem zarządzać) oraz czas poświęcany tej problematyce mogą się często okazywać niewspółmiernie wysokie w stosunku do korzyści.

Potrzeba bycia konkurencyjnym na rynku powoduje, że finanse firmy powinny być postrzegane w kategoriach komplementarnych, co oznacza, że nie powinno być w nich żadnej niszy, która „ciągnie w dół” rentowność całego przedsiębiorstwa. Nieumiejętnie zarządzane nadwyżki finansowe i niedostateczna kontrola zmieniających się kosztów związanych z obsługą zobowiązań stwarza niebezpieczeństwo, którego skutki nie są widoczne w krótkim czasie, co nie oznacza, że są mniej bolesne.

Pojęcia ryzyka stopy procentowej i ryzyka walutowego

Ryzyko stopy procentowej (Interest Rate Risk) to niekorzystna dla klienta zmiana wartości zobowiązań odsetkowych lub należności z tytułu lokat związana z wahaniami stóp procentowych na rynku pieniężnym. Skutkuje ona obniżeniem wartości aktywów netto. Szczególnie duże znaczenie dla wysokości rynkowych stóp procentowych w Polsce mają: poziom inflacji, wielkość deficytu finansów publicznych i wielkość długu publicznego w relacji do PKB oraz perspektywy kształtowania się deficytu i długu publicznego w przyszłości.

Rozróżniamy ryzyko związane z aktywami i pasywami o zmiennej i stałej stopie procentowej. Ryzyko o zmiennej stopie procentowej to przybliżanie się do zerowej różnicy między kwotą otrzymanych a płaconych odsetek przy zmianach rynkowej stopy procentowej na skutek różnego stopnia elastyczności w procesie dopasowywania się wartości aktywów przedsiębiorstwa do nowych stawek oprocentowania. Zmiany oprocentowania dotyczą na ogół jednocześnie oprocentowania kredytów, jak też depozytów. Jednakże każdorazowe obliczanie takiej różnicy może być obarczone błędem, ponieważ skutki zmian są na ogół rozciągnięte w czasie, a wiarygodny obraz wartości aktywów uzyskiwany jest w odpowiedniej perspektywie czasowej.

Drugi rodzaj ryzyka stopy procentowej jest związany z gospodarką aktywami i pasywami o stałej stopie procentowej. W praktyce określa się je jako ryzyko inwestycji. Jeżeli firma zawiera umowę kredytową o stałym oprocentowaniu, a jednocześnie posiada lokaty o zmiennym oprocentowaniu, to mogą się pojawić problemy finansowe, kiedy podwyższone zostanie oprocentowanie.

Ryzyko stopy procentowej to zjawisko, na które narażone są w równym stopniu zarówno banki, jak i przedsiębiorstwa oraz inne podmioty zarządzające finansami, np. organy samorządowe. Wzrost lub obniżenie stóp procentowych wywołuje jednak różne skutki dla kredytobiorców i instytucji kredytowych, podobnie jak dla deponentów i depozytariuszy banków.

Wzrost rynkowej stopy procentowej powoduje spadek wartości płatności o stałym oprocentowaniu - jest to niekorzystne dla otrzymującego te płatności i korzystne dla dokonującego tych płatności. Spadek rynkowej stopy procentowej powoduje natomiast wzrost wartości płatności o stałym oprocentowaniu - jest to korzystne dla otrzymującego te płatności i jednocześnie niekorzystne dla dokonującego tych płatności.

W ocenie ryzyka stopy procentowej ważnym czynnikiem jest horyzont czasowy przyjęty dla celów analizy skutków. Jeżeli przedsiębiorstwo zaciąga kredyt obrotowy na bieżącą działalność, to ocena ryzyka zmiany oprocentowania dotyczy kilku lub kilkunastu miesięcy. Najwyżej kilku lat.

Także w sytuacji, kiedy otwarta jest linia kredytowa, możliwość reakcji na negatywne zmiany stóp jest o wiele łatwiejsza aniżeli w przypadku zaciągnięcia np. kredytu hipotecznego na inwestycje długoterminowe lub zakup nieruchomości. W realizacji długofalowej polityki przedsiębiorstwa niezbędne jest dokonywanie symulacji co do przyszłych skutków zaciągania kredytów długoterminowych o zmiennej stopie oprocentowania. Niestety banki nie dysponują programami komputerowymi, przy użyciu których można by dokonywać symulacji kosztów obsługi kredytów w kilku- lub kilkunastoletniej perspektywie.

Przedsiębiorstwo rozważające uzyskanie kredytu hipotecznego nie jest w stanie samodzielnie ocenić skutków np. przyjęcia przez Polskę waluty euro, poziomu inflacji czy stopy redyskontowej w ciągu najbliższych 3-5 lat, a nie należy zapominać, że zobowiązania z tytułu kredytów hipotecznych mogą być rozciągnięte na 20-30 lat. Kalkulatory i symulatory kredytowe służą do obliczania np. maksymalnej wysokości kredytu, wynikającej ze zdolności kredytowej, wyliczania kwoty comiesięcznych odsetek i rat, nie dają jednak możliwości przeprowadzenia takich obliczeń dla sytuacji, która będzie miała miejsce np. za 5, czy 10 lat. Taki program powinien mieć możliwość wprowadzania ważnych danych symulacyjnych, jak kurs zamknięcia naszej waluty w momencie przystąpienia do strefy euro, różne warianty poziomu inflancji czy stopy procentowej Narodowego Banku Polskiego.

Nie ma w chwili obecnej wiarygodnej możliwości przeprowadzenia oceny ryzyka, okazać by się bowiem mogło, że kredyt, który byłby udzielony dzisiaj - za pięć czy dziesięć lat byłby obciążony dużo wyższymi kosztami od spodziewanych, co oddziaływałoby negatywnie na zdolność podjęcia decyzji o uzyskaniu kredytu. Nie ma obecnie nawet pewności, czy po wejściu do strefy euro dostępne będą kredyty w innych walutach. Już dzisiaj, z nie do końca znanych przyczyn, kredyty w walucie euro są droższe aniżeli np. we frankach szwajcarskich. Skoro euro jest główną walutą rozliczeniową Polski i kraj nasz przygotowuje się do przyjęcia tej waluty, np. przez uczestnictwo w systemie TARGET, logiczne wydawałoby się promowanie kredytów w euro jako przyszłej walucie, która zastąpi złotówkę. Kredytobiorcy, rozważający decyzję ubiegania się o kredyt w obcej walucie, biorą pod uwagę głównie informację, jaki jest koszt obsługi bieżącej takiego kredytu, czyli odsetki obliczone w chwili uzyskania pozytywnej decyzji o przyznaniu kredytu. Wybór waluty jest bezpośrednio skorelowany z przedstawioną symulacją dotyczącą wysokości należnych odsetek.

Możliwość wyboru kredytów w równych walutach traktowana jest w Polsce jako norma. Tymczasem w Unii Europejskiej w większości państw istnieje zakaz udzielania kredytów w obcych walutach. Wyjątkiem są tylko Austria, w której udzielane są kredyty w jenach, oraz Rumunia, w której mamy sytuację analogiczną jak w Polsce. W 2002 roku grupa czterech największych banków w Polsce zaproponowała wprowadzenie zakazu udzielania kredytów w obcych walutach. Inicjatywa ta nie została jednak zaakceptowana. Nie ma informacji, czy ponowienie takiej propozycji będzie miało miejsce w związku z realizacją warunków przystąpienia Polski do strefy euro.

Kredytobiorca podejmując decyzję o ubieganiu się o kredyt hipoteczny nie rozważa na ogół następstw długofalowych. Banki nie ułatwiają także podjęcia takiej decyzji, zapewniając kredytobiorcę o możliwości przewalutowania kredytu, zapominając jednocześnie o tym, że każde przewalutowanie wiąże się z dodatkowymi kosztami, które nie będą miały miejsca w przypadku kredytów zaciągniętych w złotówkach i euro.

Ocena skutków zmiany stóp procentowych dla kredytów długoterminowych nie jest na odpowiednim poziomie i wina za ten stan rzeczy nie leży tylko po stronie banków, ale także kredytobiorców podchodzących niefrasobliwie do zdarzeń futurystycznych jako do takich, których nie da się przewidzieć ani zapobiec ich negatywnym skutkom. Inaczej rzecz się ma w przypadku ryzyka stopy procentowej bieżących finansów firmy. Koszty ponoszone w krótkiej, np. miesięcznej, perspektywie są dużo łatwiej odczuwalne dla finansów przedsiębiorstwa. Również wpływy wynikające z lokat czy też inwestycji na rynku finansowym są łatwiej obliczalne. Zestawienie aktywów i pasywów powoduje często wymuszoną reakcję w poszukiwaniu instrumentów zminimalizowania ryzyka stopy procentowej. Następnym krokiem jest na ogół zwrócenie się do firm specjalizujących się w zapobieganiu ryzyka wynikającego ze zmian stóp procentowych lub powołanie wewnątrz firmy komórki specjalizującej się w zapobieganiu ryzyka stopy procentowej.

Ryzyko stopy procentowej

1. Pojęcie ryzyka stopy procentowej

Ryzyko stopy procentowej to niebezpieczeństwo negatywnego wpływu zmian rynkowej stopy procentowej na sytuację finansową banku. Na skutek niekorzystnego kształtowania się rynkowych stóp procentowych mogą zmniejszyć się spodziewane dochody banku, czy obniżyć się wynik finansowy. Zmiany stopy procentowej mogą się również okazać korzystne dla banku.

Na rynku występuje cały kompleks stóp procentowych: stopy procentowe banku centralnego, stopy procentowe na rynku pieniężnym i kapitałowym, stopy oprocentowania kredytów oraz wkładów itp.

Wśród rynkowych stóp procentowych podstawową rolę grają stopy referncyjne, np. WIBOR (Warsaw Inter Bank Offered Rate), czyli średnia stopa oprocentowania kredytów oferowanych na krajowym międzybankowym rynku pieniężnym (analogiczną stopą dla rynku londyńskiego jest LIBOR czy EURIBOR dla Unii Europejskiej).

Istotne znaczenie ma także przebieg krzywej terminowej (yield curve). Jest ona graficznym przedstawieniem związku między wysokością stawek procentowych a różnymi przedziałami czasowymi. Może mieć przebieg:

• normalny – stawki oprocentowania dla kredytów i depozytów długoterminowych, są wyższe niż dla krótkoterminowych;

• poziomy lub płaski – oprocentowanie dla kredytów i depozytów krótkoterminowych jest takie same jak dla długoterminowych;

• inwersyjny (odwrotny) - oprocentowanie dla kredytów i depozytów krótkoterminowych są wyższe niż dla długoterminowych.

Najczęściej krzywa dochodowości ma przebieg normalny.

2. Przyczyny zagrożenia ryzykiem stopy procentowej

Przyczyną zagrożenia ryzykiem stopy procentowej jest nierównomierna elastyczność dopasowania się do zmian rynkowej stopy procentowej po stronie aktywów i pasywów. Efektem może być zmniejszenie różnicy pomiędzy odsetkami otrzymanymi a płaconymi przez bank, co wystąpi gdy:

• przy rosnącym poziomie rynkowych stóp procentowych wzrastają odsetki po stronie pasywów i równocześnie na skutek zawartych wcześniej umów nie ma możliwości podniesienia stopy procentowej po stronie aktywów;

• przy spadającym poziomie rynkowych stóp procentowych odsetki otrzymane po stronie aktywów spadają, a nie ma możliwości obniżenia odsetek płaconych przez bank po stronie pasywów.

Niektóre umowy z klientami zawierają dodatkowo opcje dla klienta, np. opcja dająca prawo do wcześniejszego wycofania depozytu bez kary, czy opcja dająca prawo do wcześniej spłaty kredytu. Oznacza to korzyść posiadacza lub kredytobiorcy, czyli stratę dla banku. Opcje mogą przyczyniać się do wzrostu zagrożenia ryzykiem stopy procentowej. Ten rodzaj ryzyka określany jest jako ryzyko opcji klienta.

Ryzyko związane o zmiennej stopie oprocentowania można zdefiniować jako niebezpieczeństwo zmniejszenia różnicy między kwotą otrzymanych a kwotą płaconych odsetek, przy zmianach rynkowej stopy procentowej, na skutek zróżnicowanej elestyczności dopasowania się do nowych stawek oprocentowania różnych pozycji bilansowych.

Ryzyko bazowe wynika z niedoskonałego powiązania instrumentów generujących przychody i koszty odsetkowe.

Ryzyko związane z transakcjami papierami wartościowymi o stałym oprocentowaniu – występuje w sytuacji spadku wartości posiadanych przez bank papierów wartościowych.

Wielkość ryzyka stopy procentowej zależy od:

• wielkości zmian stopy procentowej;

• wolumenu transakcji;

• długości czasu, na który zostały zawarte transakcje.

Przyczyną występowania ryzyka stopy procentowej sa trudności w przewidzeniu kierunku i zakresu wahań rynkowych stóp procentowych.

3. Metody kwantyfikacji ryzyka stopy procentowej

Metoda luki określana jako metoda gap lub jako bilans niedopasowania jest jedną z najprostszych koncepcji i zarządzania ryzykiem stopy procentowej. Polega na analizie niedopasowania aktywów i pasywów w wybranych okresach i służy głównie do pomiaru i zarządzanie ryzykiem stopy procentowej.

Na podstawie zestawienia niedopasowania oblicza się:

• lukę, czyli różnicę między aktywami i pasywami w określonym wybranym momencie w przyszłości, nadwyżka po stronie aktywów to luka dodatnia, po stronie pasywów to luka ujemna;

• lukę skumulowaną – suma luk w poszczególnych okresach wybranych do analizy;

• współczynnik luki – relacje luki do aktywów/pasywów o stałej stopie procentowej lub sumy bilansowej, dochodów netto z odsetek itp.

Ryzyko banku nastąpi tylko wtedy, gdy przy istnieniu nadwyżki po stronie aktywów wzrośnie rynkowa stopa procentowa lub przy istnieniu nadwyżki po stronie pasywów rynkowa stopa obniży się.

Na podstawie zestawienia niedopasowania i przeciętnego oprocentowania aktywów i pasywów można obliczyć tzw. graniczne stopy procentowe.

3.2. Metoda badania elastyczności stopy procentowej

Metoda badania elastyczności stopy procentowej stwarza – w przeciwieństwie do metody luki – możliwość analizy ryzyka związanego z pozycjami o zmienne stopie procentowej, a nie tylko z pozycjami o stałej stopie procentowej.

Elastyczność dopasowania stóp procentowych pozycji o zmiennej stopie procentowej po stronie aktywów i pasywów do zmian rynkowej stopy procentowej definiuje się jako relację zmian stopy procentowej pozycji aktywów lub pasywów do zmian stopy procentowej, np. jeśli dla depozytów współczynnik równa się 0,6 to pod wpływem zmiany rynkowej stopy procentowej o 1% oprocentowanie depozytów zmieni się w relacji 0,6.

Badanie elastyczności dostosowania się oprocentowania pozycji o zmiennej stopie procentowej pozwala na rozszerzenie analizy w stosunku do metody luki.

3.3. Modele symulacyjne

Na podstawie modelu symulacyjnego można otrzymać prognozy dla alternatywnych scenariuszy: wariantu najgorszego, najlepszego i pośredniego.

3.4. Analiza okresowa

Analiza okresowa określana również jako metoda duracji stosowana jest do oceny ryzyka stopy procentowej inwestycji w papiery wartościowe o stałej stopie procentowej.

Przez durację rozumie się średni ważony okres oczekiwania na wpływy środków pieniężnych z danego instrumentu finansowego.

Duration można interpretować przeciętny czas zaangażowania środków finansowych, miarę “rzeczywistego” czasu ich zaangażowania. Przez wypłaty odsetek ma miejsce jak gdyby wcześniejsza spłata kapitału.

Wskaźnik duration może być ryzykiem stopy procentowej jest jego identyfikacja i pomiar (np. za pomocą metody luki, analizy okresowej, elastyczności lub modeli symulacyjnych). Następny etap to zbadanie wrażliwości banku na zmiany stopy procentowej, czyli określenie wpływu oczekiwanych zamian stopy procentowej na dochody netto z odsetek lub wynik finansowy. Kolejny etap to wybór odpowiednich przedsięwzięć:

• wyznaczenie odpowiednich limitów;

• zmianę struktury aktywów lub pasywów;

• dążenie do zawierania większej ilości umów z klauzulą zmiany oprocentowania;

• zabezpieczenie się przed ryzykiem za pomocą derywatów.