W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 3 / 2 0 1 1 •

44

B y d ł o

Obecnie wykorzystuje się radiografi ę
(przeglądowa, kontrastowa), fl uoro-
skopię, tomografi ę, rezonans magne-
tyczny i ultrasonografi ę. Nie wszyst-
kie wymienione metody znajdują
zastosowanie do rutynowego bada-
nia bydła, chociażby ze względów
na kosztowność i gabaryty urządzeń
diagnostycznych.

Umiejętność wytwarzania ultra-

dźwięków znana jest od 1880 roku
(15 lat wcześniej niż promienie rent-
genowskie). Długo jednak nie potra-
fi ono znaleźć zastosowania dla nich
w medycynie. Dopiero w połowie
ubiegłego stulecia ultrasonografię
wykorzystywano do rozpoznawania
nowotworów jamy brzusznej u ludzi.
W weterynarii początkowo zastoso-
wano ultradźwięki do określania gru-
bości tkanki tłuszczowej, a następnie
w latach 60. XX wieku do rozpozna-
wania ciąży u loch i owiec (badanie
przez powłoki brzuszne). Dopiero
w 1980 roku adaptowano ultrasono-
grafię do badania przez prostnicę
w diagnozie wczesnej ciąży u klaczy.
Od tego czasu nastąpił szybki rozwój
metod ultrasonografi cznych.

Podstawowym zjawiskiem wykorzy-

stywanym w USG jest zdolność prze-
kształcania impulsów elektrycznych
w fale dźwiękowe przez asymetrycz-
ne kryształy oraz odbitych od ba-
danych tkanek fal dźwiękowych po-
nownie w impulsy elektryczne, które
zostają uwidocznione na ekranie
monitora aparatu (efekt piezoelek-
tryczny). W zależności od gęstości
i spójności tkanek fale ultradźwię-
kowe rozchodzą się z różną prędko-
ścią, a także mogą być w większym

lub mniejszym stopniu pochłaniane
lub odbijane. Na podstawie różnej
echogeniczności tkanek uzyskiwa-
ny jest obraz na ekranie ultrasono-
grafu w tzw. stopniowej skali szaro-
ści. Kości jako struktury najbardziej
spójne dają obraz biały, a szybkość
rozchodzenia się fal wynosi oko-
ło 4080 m/s. Te struktury określa
się mianem hiperechogenicznych.
Na drugim biegunie stawiane są tkan-
ki zawierające gazy lub płyny, mające
właściwości pochłaniania fal ultra-
dźwiękowych (hipoechogeniczne).
Na ekranie przedstawiane w kolorze
czarnym. Szybkość, z jaką rozchodzą
się fale np. w płucach, wynosi jedy-
nie 600 m/s. Pomiędzy strukturami
o największej i najmniejszej echoge-
niczności znajdują się liczne inne
tkanki widoczne na ekranie w róż-
nych odcieniach szarości.

Do badania krów najczęściej wy-

korzystuje się sondy rektalne pra-
cujące w zakresie częstotliwości
od 5 do 7,5 MHz. Praca w zakresie
7,5 MHz przydatna jest do obrazo-
wania struktur położonych blisko gło-
wicy i wymagających lepszej rozdziel-
czości. W przypadku konieczności
badania struktur głębiej położonych
należy używać sond o częstotliwości
5 MHz. Najczęściej obecnie stosowa-
ne są sondy tzw. szerokopasmowe,
umożliwiające badanie w zakresie
różnych częstotliwości przy uzyski-
waniu obrazu o wysokiej rozdzielczo-
ści, nawet przy głębokiej penetracji fal
ultradźwiękowych. Niektórzy produ-
cenci stosują jeszcze w swych apara-
tach sondy dwustopniowe pracujące
w zakresie 5 lub 7,5 MHz oraz głowice

P

Podstawową zaletą

wykorzystywania

w medycynie weterynaryjnej

metod obrazowania

w rozpoznawaniu

stanów fi zjologicznych

i patologicznych

poszczególnych organów

i układów wewnętrznych

jest możliwość wglądu

do wnętrza ciała bez

konieczności otwierania

powłok.

Ultrasonografi a
w badaniu narządu
rozrodczego krów

dr n. wet. Tomasz Piech

Katedra i Klinika Rozrodu Zwierząt

Wydziału Medycyny Weterynaryjnej

Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 3 / 2 0 1 1 •

45

B y d ł o

osadzona jest w realiach ekonomicz-
nych. Zwłaszcza wczesne wychwy-
cenie krów nieciężarnych pozwala
na stosunkowo szybką reakcję i pod-
jęcie prób zacielenia. Klasyczne me-
tody wykrywania ciąży poprzez bada-
nie palpacyjne per rectum pozwalają
na postawienie pewnego rozpoznania
dopiero około 3 miesiąca. Możliwe
jest oczywiście wcześniejsze wykry-
cie ciąży. Dla wprawnego klinicysty
przyjmuje się, że terminem granicz-
nym jest czas około 5-7 tygodni. Jed-
nak, jak wynika z piśmiennictwa, tak
wczesne rozpoznawanie ciąży (przed
3 miesiącem) może być obarczone na-
wet 30% błędnych rozpoznań.

Rutynowe zastosowanie USG w roz-

poznawaniu ciąży u krów zdecydowa-
nie skraca czas na postawienie niemal
bezbłędnej diagnozy. Przyjmuje się,
że około 30. dnia trafność rozpoznań
dla tej metody wynosi około 95%.

Rozwój pęcherzyka zarodkowego

w początkowym okresie ciąży jest
dość powolny. Około 10.-12. dnia jest
wielkości 2 na 7-12 mm i może stać
się widocznym dla dobrych aparatów
ultrasonografi cznych o wysokiej roz-
dzielczości. W późniejszym okresie
do około 20. dnia ciąży pęcherzyk
zarodkowy nie zwiększa zasadniczo
swej średnicy (2-4 mm), natomiast
ulega znacznemu wydłużeniu nawet
do 70-240 mm. Dla standardowych
aparatów USG wykorzystywanych
w weterynarii czas ten również jest
poza zasięgiem ich zdolności roz-

jednozakresowe najczęściej o często-
tliwości pracy 5 MHz. Częstotliwość
ta jest uważana za dość uniwersalną
i najbardziej przydatną do pracy z du-
żymi zwierzętami.

Sondy przystosowane do badań

rektalnych najczęściej przedstawiają
obraz na monitorze odbitych fal ul-
tradźwiękowych w prezentacji typu
B lub C. Oznacza to, iż obraz jest
dwuwymiarowy (prezentacja B) lub
dwuwymiarowy z możliwością utrzy-
mania stałej, zmiennej głębokości
obszaru badania (typ C). Dostępne
rodzaje głowic rektalnych ponadto
dzielą się na sektorowe i liniowe. Gło-
wice sektorowe dają obraz wycinka
koła. Niewątpliwą zaletą ich jest to,
że dają możliwość diagnozy duże-
go wycinka badanego obszaru, lecz
struktury przedstawiane na ekranie
nie dają rzeczywistego obrazu. Są za-
krzywione, co wymaga pewnej wpra-
wy w interpretacji i ocenie uzyska-
nego obrazu. Wady tej nie posiadają
sondy liniowe. Obraz jest rzeczywisty,
dający dobrą orientację w topografi i
tkanek, lecz zakres obszaru badanego
jest zdecydowanie mniejszy.

Rozpoznawanie ciąży

Wykorzystanie USG największe za-
stosowanie ma u krów w badaniu po-
zwalającym na rozpoznawanie ciąży.
Wczesna diagnostyka ciąży u krów
w związku z narastającym problemem
płodności leży u podstaw dobrej or-
ganizacji w stadzie, a także mocno

dzielczych. Skuteczność rozpozna-
nia ciąży do 24. dnia wynosi do 80%.
Sugerować ją może obecność pęche-
rzyka zarodkowego z widocznym
nieechogennym płynem i niewielką
ilością płynu wewnątrz macicy. Kil-
ka dni później, około 28. dnia, dość
dobrze widoczny staje się echogenny
zarodek przypominający literę „C”.
Mniej więcej w tym okresie można
zaobserwować również akcję serca.
Kolejnym charakterystycznym ob-
razem pojawiającym się około 30.-
35. dnia jest zarys błon płodowych
w postaci linii worka owodniowe-
go. Po tym czasie dostępne stają się
również do wykrycia łożyszcza. Oko-
ło 35. dnia ciąży są wielkości około
6 mm x 12 mm i powiększają się wraz
z rozwojem ciąży. Po 40. dniu poja-
wiają się ruchy płodu oraz widoczny
staje się sznur pępowinowy. W tym
czasie rozpoznanie ciąży nie nastrę-
cza większych kłopotów. Widoczne
są niemal wszystkie charakterystycz-
ne cechy ciąży, a samo badanie zwy-
kle nie powinno trwać dłużej niż kil-
kanaście sekund.

Wykorzystanie USG, oprócz stwier-

dzania samej ciąży, można stosować
do określania wieku płodu na pod-
stawie odległości pomiędzy podsta-
wą głowy a nasadą ogona. Z reguły
aparaty ultrasonografi czne są wypo-
sażone w gotowe programy przelicza-
jące te odległości na odpowiedni wiek
płodu. Zwykle terminy inseminacji
bądź krycia są dość skrupulatnie

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 3 / 2 0 1 1 •

46

B y d ł o

notowane przez hodowców, jednak
badanie może być przydatne w przy-
padkach weryfi kacji ciąż krów/jałó-
wek zakupionych lub po przypadko-
wym pokryciu.

Szczególnie przydatne jest stoso-

wanie USG do określania płci płodu.
Badanie w tym kierunku możliwe jest
od 60. do około 120. dnia ciąży. Po-
czątkowo rozpoznanie stawiane jest
na podstawie obecności zawiązków
płciowych męskich i moszny. Około
90. dnia widoczny staje się ukształ-
towany penis. Rozpoznanie moż-
na postawić również w przypadku
obecności płci żeńskiej na podstawie
widocznych strzyków. Według nie-
których autorów, zwłaszcza w póź-
niejszym okresie badania, skutecz-
ność prawidłowych rozpoznań może
sięgać 94%.

Dość istotnym problemem w pato-

logii ciąży jest wczesne zamieranie
zarodków lub płodów. Według róż-
nych autorów istnieją dość duże roz-
piętości wskazujące, iż problem ten
może dotyczyć od 6 do ponad 30%
krów. Najczęściej zamieralność za-
rodków ma miejsce do 35. dnia ciąży.
Stwierdzić ją można tylko na podsta-
wie badań ultrasonografi cznych po-
przez zanik akcji serca, które w tym
okresie powinno uderzać około 150/
min. W związku z tym przy wcze-
snej diagnostyce ciąży przeprowa-
dzanej do 35. dnia, biorąc pod uwa-
gę możliwość straty ciąży, badanie
powinno być ponowione najlepiej
po 50 dniu.

Właściwie badanie ultrasonogra-

fem w kierunku ciąży możliwe jest
niemal do samego końca. Wydawać
by się mogło, iż po 3 miesiącu jest
pozbawione sensu z uwagi na ła-
twość postawienia diagnozy bada-
niem palpacyjnym. Jednak z punktu
widzenia psychologicznego dla wła-
ścicieli krów powinno być stosowane
nawet jako działanie w pewnym sen-
sie marketingowe. Naocznie można
przekonać właściciela, co do trafno-
ści rozpoznania, a poza tym pozo-
stawić w gospodarstwie dokumenta-
cję w postaci wydruku lub przesłania
zdjęcia drogą elektroniczną. Niemal
każdy produkowany obecnie aparat
ultrasonografi czny daje możliwości
zapisu zdjęcia.

Badanie jajników

Zdecydowanie mniejsze znaczenie
ma wykorzystywanie ultrasonografi i
w ocenie narządu rodnego krów w po-
równaniu np. do klaczy. Niemniej
jako badanie pomocnicze w znacz-
nym stopniu może ułatwiać stawia-
nie prawidłowych rozpoznań zmian
patologicznych czy ocenę stanów fi -
zjologicznych. Między innymi moż-
na śledzić wzrost i dojrzewanie pę-
cherzyków jajnikowych. Pewne ich
rozpoznanie możliwe jest przy ich
wielkości około 10 mm. Widoczne
są w postaci kulistej, wypełnionej
czarnym hipoechogenicznym płynem,
otoczone cienką ścianką. Pośrednio
ocena wzrostu pęcherzyków jajniko-
wych może być przydatna do oceny
owulacji. Jednak tylko na podstawie
ich wielkości trudno jest dokładnie
określić termin. Najczęściej za pomo-
cą USG można zaobserwować pęche-
rzyk poowulacyjny, który dość gwał-
townie zmniejsza swoją objętość.

Ocena ciałka żółtego okresowe-

go możliwa jest już około 3-4 dni
po owulacji. Szczyt jego rozwoju
przypada na okres około 9.-12. dnia
cyklu rujowego. W tym czasie widocz-
na na ekranie jest struktura o nieco
mniejszej echogeniczności niż zrę-
bu jajnika. Należy jednak pamiętać,
że w licznych przypadkach wewnątrz
ciałka żółtego występować może jama
wypełniona surowiczym płynem. Dla
mniej wprawnych w badaniu ultraso-
nografi cznym może przypominać pę-
cherzyk jajnikowy. Cechą odróżniają-
cą jest grubość ściany c.ż., która jest
zdecydowanie większa (kilka mm)
niż w przypadku pęcherzyka. Podob-
nie zbudowane są także c.ż. ciążowe.
Za pomocą USG w 19.-20. dniu cyklu
rujowego ocena wielkości ciałka żół-
tego może być objawem prognostycz-
nym ewentualnej obecności ciąży.
W przypadku c.ż. okresowego w tym
czasie znacznie zmniejsza swoje roz-
miary, podczas gdy krowa jest w ciąży
nie zmienia zasadniczo swojej wiel-
kości w porównaniu do szczytu jego
rozwoju w cyklu rujowym.

Bardzo przydatnym jest ultraso-

nografi a do oceny i wykrywania cyst
jajnikowych. W przypadku obecności
cyst podstawowym kryterium różni-
cowym od struktur fi zjologicznych

Ryc. 1. Ciąża – 6 tygodni; Ryc. 2. Ciąża – 9 ty-
godni; Ryc. 3. Ciąża – 10 tygodni; Ryc. 4. Ciąża
– 11 tygodni; Ryc. 5. Ciąża – 14 tygodni

fot. T

. Piech

1

2

3

4

5

W

E T E R Y N A R I A

W

T

E R E N I E

• 3 / 2 0 1 1 •

48

B y d ł o

(pęcherzyk jajnikowy, ciałko żółte)
jest ich wielkość, która wynosi powy-
żej 25 mm. Cysty pęcherzykowe mają
cienką ścianę i wypełnione są jed-
norodnym, nieechogennym płynem.
Poza wielkością nie różnią się w ob-
razie od pęcherzyków jajnikowych.
Cysty luteinowe i pęcherzykowo-lu-
teinowe mają zdecydowanie grubszą
ścianę, grubości około 6 mm (czasa-
mi więcej). W centralnej części tych
torbieli (> 25 mm średnicy) występu-
je płyn. Często w obrazie nieecho-
gennego płynu obserwuje się echo-
genne pasma tkanki łącznej. Oprócz
samego rozpoznawania obecności
cyst jajnikowych USG przydatne jest
także do kontroli terapii hormonal-
nej torbieli.

Badanie macicy

Diagnostyka macicy badaniem ul-
trasonografi cznym ma mniejsze zna-
czenie. Do rozpoznawania stanów
fi zjologicznych, jak i patologicznych
z reguły wystarczające jest badanie
per rectum. Niemniej jako badanie po-
mocnicze może być z powodzeniem

stosowane. Dość charakterystyczny
obraz widziany na ekranie ultraso-
nografu jest w okresie okołorujowym.
Obserwuje się obrzęk endometrium
widziany na przekroju poprzecznym
rogów macicy w postaci nieco przy-
pominającej przekrój cytryny. We-
wnątrz światła macicy dochodzi rów-
nież do gromadzenia się niewielkich
ilości jednorodnego, nieechogenne-
go płynu. Pogrubiała także staje się
ściana macicy w czasie około 3-4 dni
przed i do 3 dni po owulacji.

Wyraźne zmiany w strukturze ma-

cicy widoczne są podczas stanów za-
palnych. Z reguły błona śluzowa ulega
stwardnieniu, przez co staje bardziej
echogenna. Dochodzi także do na-
gromadzenia różnej ilości płynów
w zależności od stopnia zapalenia.
Ilość, rodzaj i charakter wydzieliny
dość wyraźnie można obserwować
na ekranie USG. W przypadku hy-
drometry, mukometry oraz urometry
płyn wykazuje cechy jednorodności.
Wyraźne śnieżenie obrazu pojawia
się w przypadkach wydzieliny gęstej
(np. ropomacicze), gdy gromadzone

są w płynie wewnątrz światła macicy
liczne elementy morfotyczne wraz
z włóknikiem. Niekiedy wydzielina
może być tak gęsta, że trudno odróż-
nić jest ją od ściany macicy. W przy-
padku gromadzenia się wewnątrz ma-
cicy gazów (np. pneumometra) oraz
po stosowaniu w leczeniu preparatów
pianowych światło macicy na ekranie
jest mocno zaczernione.

Ponadto wykorzystanie ultrasono-

grafii w badaniu narządu rodnego
może być przydatne do diagnostyki
nowotworów, ropni, pneumovaginy,
a także do badania szyjki macicznej.

Podsumowanie

Umiejętność dobrego badania za po-
mocą ultrasonografu, co wymaga
doświadczenia, nie zwalnia lekarza
weterynarii od wprawnej diagnosty-
ki w badaniu palpacyjnym narządu
rodnego per rectum. Należy bowiem
pamiętać o tym, iż w pewnych sta-
nach ultrasonografi a jest narzędziem
rozstrzygającym w postawieniu dia-
gnozy, a w niektórych tylko pomoc-
niczym.

