1

Zeszyty Naukowe KUL 2005, nr 1 (189), s. 96-101.
Tomasz Kwarciński

NIEWIDZIALNA DOKTRYNA ADAMA SMITHA

Rec.: Stefan Zabieglik, Adam Smith, Wiedza Powszechna, Warszawa 2003, ss. 309.

Uważa się często Adama Smitha (1723-1790) za jednego z ojców współczesnego

liberalizmu i ideologa wolnego rynku. Jak dalece taka interpretacja dorobku szkockiego

uczonego znajduje potwierdzenie w jego dziełach? Odpowiedź między innymi na to pytanie

można znaleźć w książce Adam Smith, pióra Stefana Zabieglika, która została wydana w

znanej i cenionej serii „Myśli i Ludzie”.

Zabieglik, autor takich książek jak: Zarys historii Szkocji do końca XVIII wieku

1

, która

jest pierwszą w języku polskim historią tego kraju, oraz Krzywe zwierciadło filozofii, czyli

dzieje pojęcia zdrowego rozsądku

2

,

stara się przybliżyć myśl Smitha szerszym kręgom

odbiorców. Celem autora jest skrótowe przedstawienie problemów podejmowanych przez

szkockiego uczonego [s. 10]. Przedstawienie to jest tym cenniejsze, że autor oparł je nie tylko

na tych dziełach Smitha, które on sam wydał lub przeznaczył do druku, ale także wziął pod

uwagę jego korespondencję i zachowane notatki z wykładów. Zabieglik poddał analizie pisma

Smitha z zakresu filozofii moralności, ekonomii i polityki gospodarczej, a także

prawoznawstwa, retoryki, krytyki literackiej oraz pisma pomniejsze.

Książka Adam Smith, prezentując przegląd najistotniejszych zagadnień

podejmowanych przez Smitha, ma typowy dla publikacji wydawanych w serii „Myśli i

Ludzie” układ treści. W pierwszej części zawarta jest krótka monografia dotycząca dorobku

Smitha [s. 37-199], w części drugiej zamieszczony jest natomiast wybór jego najważniejszych

pism, z których te mniej znane zostały przetłumaczone przez Zabieglika [s. 211-308]. Całość

uzupełniają: biografia szkockiego uczonego [s. 11-36], wykaz ważniejszych dat z jego życia

[s. 200-201] oraz bibliografia zawierająca zestawienie zarówno dzieł samego Smitha, jak i

poświęconych mu najważniejszych opracowań, z uwzględnieniem literatury dostępnej w

języku polskim [s. 202-207].

1

S . Za b i e gl i k , Zarys historii Szkocji do końca XVIII wieku, Nakładem Wydziału Zarządzania i Ekonomii

Politechniki Gdańskiej, Gdańsk 1993. Poprawioną i poszerzoną wersją tej książki jest Historia Szkocji. Wydanie
drugie poprawione i rozszerzone,Wydawnictwo DJ, Gdańsk 2000. Wykaz publikacji autora, biografię i niektóre
teksty można znaleźć na jego stronie internetowej: http://www.zie.pg.gda.pl/~szab

2

S . Z a b i e gl i k , Krzywe zwierciadło filozofii, czyli dzieje pojęcia zdrowego rozsądku, Książka i Wiedza,

Warszawa 1987.

2

Zabieglik zdaje sobie sprawę z tego, że we współczesnej literaturze poświęconej

Smithowi można znaleźć wiele „portretów” tego uczonego. Choć najczęściej przedstawia się

go jako ekonomistę, ojca klasycznej ekonomii politycznej, to dostrzega się w nim również

liberała propagującego idee tolerancji, własności prywatnej, wolnego rynku, rzecznika

systemu kapitalistycznego, moralistę i humanistę, myśliciela wrażliwego na kwestie

sprawiedliwości społecznej i dobra ogółu, czy teoretyka prawa naturalnego [s. 6-7]. Wśród

interpretacji myśli Smitha dają się wyróżnić zarówno poglądy bardziej skrajne, jak i bardziej

umiarkowane. Spośród tych pierwszych jedne przedstawiają Smitha jako ideologa wolnego

rynku, zwolennika państwa minimum, myśliciela podkreślającego egoistyczne motywy

ludzkiego działania (M. Freidman, L. von Mises, F. von Hayek), który to obraz utrwalił się w

potocznym odbiorze spuścizny Smitha, inne natomiast ukazują go jako zagorzałego krytyka

kapitalizmu (N. Chomsky). Z kolei interpretacje bardziej umiarkowane, dostrzegając

leseferyztyczne wątki teorii Smitha przywiązują również duże znaczenie do innych

wymiarów jego twórczości, w szczególności zaś do związku między jego teorią ekonomii i

teorią moralności, wrażliwości na kwestie sprawiedliwości społecznej, ubóstwa i dobra ogółu

(A. Sen, S. Blackburn). Zabieglik znajduje się bez wątpienia wśród zwolenników ostatniego

podejścia do interpretacji dorobku szkockiego uczonego.

W związku z tym, że autor opowiada się za bardziej umiarkowanym podejściem do

interpretacji doktryny Smitha, nie dziwi więc fakt, iż w pierwszej części recenzowanej

książki, zawierającej między innymi omówienie filozofii moralności oraz ekonomii i polityki

gospodarczej Smitha, można znaleźć obraz wielkiego Szkota nieco różny od obiegowych,

skrajnych opinii na jego temat. Chociaż dostrzeżone są liberalne aspekty doktryny Smitha,

które tak chętnie bywają przez współczesnych absolutyzowane, to podkreślone są również te

wątki koncepcji Smitha, które trudno zmieścić w nurcie liberalizmu. Według Zabieglika,

„Smith uważa, że liberalna polityka ekonomiczna jest czymś naturalnym. Główne założenie

stanowi tu postulat równości jednostki; w sferze gospodarki oznacza on zniesienie wszelkich

restrykcji i monopoli. (...) W liberalnym społeczeństwie władza państwowa ma jedynie trzy

obowiązki. Są to: 1) obrona przed wrogiem zewnętrznym; 2) stanowienie sprawiedliwych

praw i nadzorowanie ścisłego ich egzekwowania; 3) ustanawianie i utrzymywanie prac

publicznych (public works) oraz instytucji, których finansowanie nie leży w prywatnym

interesie lub możliwościach jednostek czy małych grup” [s. 138]. Ze względu na tego typu

tezy, w których Smith głosi wolność jednostki i ogranicza ingerencje państwa do minimum,

3

jego fundamentalne dzieło Bogactwo narodów

3

bywa nazywane „biblią liberalizmu” [s. 138].

Jest jednak i druga strona doktryny Smitha, którą nawiązując do określenia „niewidzialna

ręka”

4

, odnoszącego się do jednego z najlepiej znanych poglądów szkockiego uczonego,

można określić mianem „niewidzialnej doktryny Adama Smitha”.

„Niewidzialna doktryna” Smitha, czyli na ogół niedoceniana przez interpretatorów

część jego poglądów, obejmuje między innymi głoszoną przez niego zasadę priorytetu dobra

ogólnospołecznego nad dobrem prywatnym, która pozostaje w opozycji do zasad liberalizmu.

Zdaniem Zabieglika „Zasada priorytetu dobra ogólnospołecznego, w sytuacji gdy jest ono

sprzeczne z dobrem prywatnym, urasta do rangi jednej z podstawowych przesłanek filozofii

społecznej Smitha, nie tylko jego ekonomii” [152]. „Najczęściej jednak – kontynuuje

Zabieglik – zasada ta znajduje się w cieniu eksponowanej tradycyjnie tezy, że autor Bogactwa

narodów oparł swą teorię ekonomiczną na założeniu o egoistycznej naturze homo

oeconomicus” [s. 152].

Niedocenianiu pewnej części poglądów Smitha, których przykładem może być

wymieniona zasada priorytetu dobra ogólnospołecznego, towarzyszą jednostronne

interpretacje innych jego koncepcji. W szczególności koncepcja homo oeconomicus oraz

kategoria „niewidzialnej ręki”, są zazwyczaj pojmowane zbyt jednostronnie, w duchu wąsko

rozumianej racjonalności ekonomicznej. Wymieniając założenia teorii ekonomicznej autora

Bogactwa narodów, Zabieglik zwraca uwagę, że „Prowadząc swoje analizy ekonomiczne

Smith niejednokrotnie odnosi je do społeczeństwa, w którym »sprawy pozostawione są

swemu naturalnemu biegowi, gdzie panuje zupełna wolność (perfect liberty)«, a ludzi cechuje

powszechna dbałość o własne interesy” [s. 98]. „Taką istotę – pisze dalej Zabieglik –

prowadzącą racjonalnie swe interesy i kierującą się zasadą własnej korzyści (opłacalności),

przyjęto potem nazywać homo oeconomicus

5

” [s. 99]. Zabieglik zauważa również, że Smith w

3

Najważniejszymi książkami Smitha są: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, znane bardziej

pod skróconym tytułem Bogactwo narodów oraz Teoria uczuć moralnych. Polskie przekłady obu tych prac to:
A . S mi t h , Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów, tom. 1-2, tłum. S. Wolff, O. Einfeld, Z.
Sadowski, A. Prejbisz, B. Jasińska, red. J. Drewnowski, E. Lipiński, PWN, Warszawa 1954., oraz A. Smith,
Teoria uczuć moralnych, tłum. D. Petsch, PWN, Warszawa 1989.

4

Kategoria „niewidzialnej ręki”, która została po raz pierwszy wprowadzona przez Smitha w The History of

Astronomy, w której posłużyła jako wyjaśnienie wydarzeń przyrodniczych odbiegających od znanych
prawidłowości, pojawia się w najbardziej znanych tekstach szkockiego myśliciela zaledwie dwa razy, raz w
Teorii uczuć moralnych i raz w Bogactwie narodów. Pomimo tego, jest ona jednym z najlepiej znanych jego
poglądów. Dzieje się tak głównie za sprawą interpretowania tej kategorii w aspekcie ekonomicznym, jej
rozumienie ogranicza się wówczas do samoczynnie działającego mechanizmu rynkowego, który sprawia, że
egoistyczne działania jednostek powodują zwiększenie dobrobytu całej społeczności.

5

Zabieglik pisze, że „przyjęto potem nazywać homo oeconomicus” ponieważ, jak dowodzi w innych swoich

pracach, Smith nie posługiwał się ani łacińską, ani angielską (economic man) wersją tej nazwy. Nie wprowadził
jej również J. S. Mill, któremu przypisuje się ostateczne sformułowanie koncepcji człowieka ekonomicznego.
Kategorię homo oeconomicus w wersji łacińskiej wprowadził Vilfredo Pareto, natomiast w wersji angielskiej

4

swojej pierwszej książce, którą była Teoria uczuć moralnych, ujmuje człowieka jako istotę

kierującą się uczuciami sympatii i życzliwości [s. 38-45]. Problemy, jakie w związku z tymi

interpretacjami natury ludzkiej można postawić to: po pierwsze, kwestia spójności tez

szkockiego filozofa wyłożonych w jego dwóch fundamentalnych działach: Bogactwie

narodów i Teorii uczuć moralnych (podnoszona zwłaszcza w literaturze niemieckiej jako tzw.

Das Adam Smith Problem), po drugie zaś – kwestia, czy tezy ekonomicznego modelu homo

oeconomicus można interpretować jako tezy antropologiczne.

Pierwszy problem dotyczy rzekomego braku spójności między tezami Smitha

wyłożonymi w Teorii uczuć moralnych, gdzie za naczelny motyw ludzkiego działania

uważane są uczucia moralne, w szczególności sympatia, a tezami przytoczonymi w

Bogactwie narodów, gdzie Smith upatruje naczelny motor ludzkiego postępowania w

motywacji egoistycznej. Zabieglik komentuje ten problem w następujący sposób: „Co

najmniej od 1896 r., gdy opublikowano sporządzone przez studenta notatki z wykładów

Smitha, stało się jasne, że w jego twórczości nie było »rozszczepienia«

na etykę i ekonomię,

że Bogactwo narodów stanowi integralną część jego filozofii moralnej, a nie rezultat

zainteresowań inspirowanych kontaktami z francuskimi fizjokratami” [s. 9]. Problem,

dlaczego Smith traktuje człowieka w Teorii uczuć moralnych jako istotę życzliwą, a w

Bogactwie narodów jako jednostkę kierującą się egoizmem „pojawia się – zdaniem

Zabieglika – zwykle wtedy, gdy w procesie filozoficznej abstrakcji idealizuje się »naturę

ludzką«, przypisując jej jedną z powyższych cech. Tak np. Hobbes twierdził, że człowiek jest

z natury egoistą, Hutcheson zaś, że naturalną cechą człowieka stanowi życzliwość

(benevolence). Smith podejmuje próbę przezwyciężenia tej dychotomii – przypisuje

człowiekowi zarówno życzliwość, jak i egoizm” [s. 9].

Na drugi problem, którym jest interpretacja koncepcji homo oeconomicus jako

charakterystyki określającej generalny, antropologiczny profil człowieka, również można

znaleźć odpowiedź w powyższym cytacie. Krytykując Smitha za to, że interpretował

człowieka jednowymiarowo, wyłącznie jako jednostkę gospodarującą, zapomina się często,

że jednostronna interpretacja człowieka nie była intencją Smitha. Jeśli nawet podkreślał on

motyw egoizmu, którym kierują się jednostki w życiu gospodarczym, to chodziło mu raczej o

coś, co określilibyśmy dzisiaj mianem teoretycznego modelu zachowania konsumenta lub

producenta, a nie całościową antropologią. Wydaje się nie mieć uzasadnienia ekstrapolowanie

tez modelu ekonomicznego, którym jest homo oeconomicus, na wszelkie dziedziny ludzkiego

John Kells Ingram. Zob. Z . Z a b i e g l i k , Homo oeconomicus, w: Etyczne podstawy ekonomii – teoria i praktyka,
red. J. Kubka, Gdańsk 2003, s. 27-34.

5

zachowania i krytykowanie w związku z tym Smitha za to, że przypisał motywowi egoizmu

kluczową rolę w ludzkim życiu. Na takim stanowisku stał już John Stuart Mill, którego słowa

warte są dosłownego przytoczenia, gdyż jemu również często przypisuje się upraszczającą

wizję człowieka. Tymczasem można znaleźć w tekstach Milla następującą wypowiedź:

„Wszystkie te operacje [gromadzenie i tworzenie dóbr, ustalanie praw, rozdział wytworów

itp. – T. K.], jakkolwiek wiele spośród nich w rzeczywistości jest wynikiem wielości

motywów, ekonomia polityczna uważa, że wypływają jedynie z dążenia do bogactwa. Nauka

ta następnie przechodzi do badania praw, jakie rządzą tymi różnymi operacjami, zakładając,

że człowiek jest istotą, która z konieczności swej natury musi przedkładać większą ilość dóbr

nad mniejszą we wszelkich przypadkach (...). Nie znaczy to, iżby jakiś ekonomista myślał

kiedykolwiek tak niedorzecznie, by przyjmować, że ludzie rzeczywiście mają taką

konstytucję psychiczną, lecz dlatego, że jest to sposób, w jaki nauka musi postępować z

konieczności”

6

. Z tezą, że homo oeconomicus jest konstrukcją teoretyczną stworzoną

wyłącznie na potrzeby ekonomii wydaje się zgadzać również Zabieglik. Pisze on bowiem, że

przesłanki i twierdzenia dotyczące natury człowieka i procesów społecznych formułowane

wprost lub przyjmowane milcząco „tworzą fundament modelu teoretycznego, w ramach

którego autor Bogactwa narodów analizuje zjawiska gospodarcze. Patrząc w ten sposób –

pisze dalej Zabieglik – można powiedzieć, że Smith konstruuje pewną abstrakcyjną teorię

ekonomiczną” [s. 95].

Kolejnym zagadnieniem podlegającym jednostronnym interpretacjom jest

przywoływana już zasada „niewidzialnej ręki”. Zdaniem Zabieglika „dziś najczęściej oznacza

ona samoczynnie działający mechanizm rynkowy, podczas gdy Smith rozumiał ją szerzej jako

– deistycznie pojętą – najbardziej ogólną zasadę zapewniającą harmonię społeczną” [s. 99].

Tych poglądów Smitha, które pozostają „niewidzialne” dla współczesnych

komentatorów jego dorobku można by odnaleźć o wiele więcej. Wystarczy jednak

wspomnieć na koniec o generalnej optyce ujmowania koncepcji szkockiego uczonego

wyłącznie w perspektywie jego poglądów ekonomicznych. Jeśli widzi się w Smithie jedynie

ekonomistę, zapoznaniu ulegają jego poglądy dotyczące moralności (rola uczuć moralnych,

koncepcja bezstronnego obserwatora itd.), prawoznawstwa, retoryki czy krytyki literackiej.

Znaczenie recenzowanej publikacji Zabieglika polega właśnie na tym, że oprócz pokazania

6

J . S . M i l l , System logiki, tom. 2, tłum. C. Znamierowski, PWN, Warszawa 1962, s. 634. Przytoczony

fragment Mill zamieścił pierwotnie w Essays on Some Unsettled Questions of Political Economy, (s. 98).
Odwołuję się do wersji elektronicznej tego artykułu (plik w formacie .pdf) w McMaster Archive:

http://socserv2.socsci.mcmaster.ca/~econ/ugcm/3ll3/mill

6

prawidłowej optyki interpretacji szczegółowych kwestii dotyczących koncepcji

ekonomicznych Smitha, ukazuje ona również wielopłaszczyznowość twórczości szkockiego

myśliciela. O tym, że Zabieglik nie koncentruje się wyłącznie na poglądach ekonomicznych

autora Bogactwa narodów świadczy choćby fakt, że poświęca on im niewiele więcej miejsca

(66 stron), niż tezom z zakresu filozofii moralnej (49 stron); pozostała część analiz (43 strony)

pierwszej części książki dotyczy innych wątków teorii Smitha. Dokonany przez Zabieglika

wybór tekstów Smitha również odzwierciedla bogactwo zainteresowań szkockiego uczonego.

Podsumowując, o „niewidzialnej doktrynie” Smitha, którą stara się w swojej książce

przybliżyć Zabieglik, można mówić przynajmniej w odniesieniu do trzech obszarów

zagadnień poruszanych przez szkockiego myśliciela. Są to: po pierwsze, poglądy nie

mieszczące się w ramach liberalizmu i ideologii wolnego rynku, po drugie, poglądy nie

utożsamiające pojęcia homo oeconomicus i kategorii „niewidzialnej ręki” z wąsko pojętą

racjonalnością ekonomiczną oraz po trzecie, poglądy nie mieszczące się w ramach wąsko

rozumianej ekonomii współczesnej.

Aby podkreślić znaczenie recenzowanej publikacji przywołajmy na koniec komentarz

Marka Blauga, znanego ekonomisty i historyka myśli ekonomicznej, który w swojej książce

Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne w następujący sposób rozpoczyna rozdział

poświęcony dorobkowi Smitha: „Wydaje się – pisze Blaug – że prawie zupełnie zanikła

praktyka studiowania od deski do deski opasłych osiemnastowiecznych tomów. Dzisiaj

czytamy wybory prac Gibbona, Johnsona i Hume’a oraz ograniczamy się do pierwszych

dziesięciu rozdziałów Bogactwa narodów”

7

. Wobec tej „zanikającej praktyki” dokonane

przez Zabieglika wszechstronne przedstawienie dorobku Smitha wraz z wyborem jego

tekstów, nie tylko tych z zakresu ekonomii, wydaje się mieć bardzo istotne znaczenie.

Pozostaje jeszcze mieć nadzieję, że spełnią się oczekiwania autora i publikacja ta pobudzi

zainteresowanie filozofią Smitha w naszym kraju.

7

M . B l a u g , Teoria ekonomii. Ujęcie retrospektywne, tłum. I. Budzyńska, H. Figaszewska, H. Hagemejer, S.

Kubielas, A. Szeworski, Z. Wiankowska-Ładyka, PWN, Warszawa 2000, s. 55.