Rośliny lecznicze zawierają w swoim składzie
wiele rodzajów substancji czynnych, którym
zawdzięczają swoje działanie. A oto
najważniejsze z nich:

Alkaloidy

Stanowią bardzo liczną grupę substancji

organicznych zawierających w swojej
cząsteczce jeden lub więcej atomów azotu, co
nadaje im charakter mniej lub bardziej
zasadowy. W

roślinie znajduje się najczęściej

kompleks tych substancji, a tak w

ogóle

poznano dotychczas kilkaset alkaloidów!
Zaliczamy je do najskuteczniejszych
i

najważniejszych roślinnych substancji

czynnych. Cząsteczki alkaloidów, oprócz
wspomnianego już azotu, zawierają zawsze
węgiel, wodór i bardzo często tlen, są z reguły
substancjami stałymi, krystalicznymi (chociaż
np.

nikotyna jest płynem), o smaku często

gorzkim.

Przebadane dotychczas alkaloidy
możemy podzielić między innymi na:



pochodne tropanu (np. atropina,
hioscyjamina, skopolamina, kokaina),



pochodne pirydyny (np. nikotyna,
lobelina),



pochodne chinoliny (np. chinina,
cynchonina, chinidyna),



pochodne izochinoliny (np. papaweryna,
kuraryna, tubokuraryna),



pochodne indolu (np. strychnina,
rezerpina, ergotamina),



pochodne puryny (np. kofeina,
teobromina, teofilina),



pochodne fenantrenu (np. morfina,
kodeina).

Alkaloidy mogą wywierać na nasz

organizm bardzo r

óżne działanie,czasami

silne, a

nawt gwłtowne i trujące (np. kurara

czy

strychnina). Wykazują przede wszystkim

silny wpływ na tkankę nerwową - jedne
działają pobudzająco, inne hamująco,
a

jeszcze inne nawet porażająco.

Oto przykłady alkaloidów (ich działania)

zawartych w

znanych nam roślinach:



pieprz -

piperyna (pobudza zakończenia

nerwowe w przewodzie pokarmowym,
wzmacniając przede wszystkim
wydzielanie soku żołądkowego),



Papryka - kapsaicyna (przyspiesza
syntezę enzymów trawiennych, wzmaga
krążenie krwi - przy okładach powoduje
m.in. przekrwienie skóry),



mak -

kodeina (stosowana jako środek

przeciwko kaszlowi),



kawa -

kofeina (przyspiesza pracę serca,

znosi uczucie znużenia i senności).



herbata -

teina (znosi uczucie zmęczenia,

reguluje ruchy

robaczkowe jelit, łagodzi

bóle),



glistnik jaskółcze ziele - papaweryna
(działa przeciwbólowo i rozkurczowo),



ruta -

fagaryna (znosi skurcze mięśni

gładkich).

Alkaloidy -

nazwa ta kojarzy się z truciznami

lub

jakimiś innymi niebezpiecznymi

substancjami. Jest to

wynikiem tego, że do tej

grupy substancji należy wiele związków
o

silnym działaniu, często tak silnym, że mogą

zabić. Są to również bardzo pożyteczne dla
nas substancje, które są stosowane nie tylko
jako leki, ale

występują dość często w naszej

codz

iennej diecie. Alkaloidami są np.:



nikotyna

(w liściach tytoniu - Nicotina

tabacum)



strychnina (w nasionach kulczyby -
Semen Strychni),



kokaina

(w liściach kokainowca - Folium

Coca),



kurara (w owocach tykwy i

łodygach

bambusa),



morfina (w makowcu - Opium),



atropina (alkaloid wilczej jagody - Atropa
belladonna).

Antrazwiązki

Nazywane czasami antraglikozydami są

pochodnymi antracenu, zawierają jedną
lub kilka grup hydroksylowych i

tworzą często

połączenia z cukrami prostymi. Antrazwiązki
to liczna g

rupa posiadająca zdolności do

łączenia się po dwa związki i tworzenia
tzw.

dimerów.

Antrazwiązki występują m.in w:



stężałym soku z aloesu (Alona)



korze kruszyny (Cortex Frangulae)



korzeniu rzewienia (Rhizoma Rhei)



liściach senesu (Folium Sennae)



strączkach senesu (Folliculi Sennae)



owocach szakłaku ciernistego (Fructus
Rhamni catharticae)



korze szakłaku amerykańskiego (Cortex
Rhamni purshianae)

Wyciągi z tych roślin, dzięki zawartym w nich
antrazwiązkom, drażniąc jelito grube działają
przeczyszczaj

ąco. Nie należy ich jednak zbyt

długo stosować, trzeba natomiast zaniechać
w ostrych chorobach zapalnych przewodu
pokarmowego, niewydolności nerek
i w

okresie ciąży, gdyż mogą niekiedy

prowadzić do poronień.

Fenole

Są to związki o działaniu bakteriostatycznym
i

dezynfekującym: Do związków tych należy:



arbutyna i metyloarbutyna -

Występuje

jako główny związek czynny w liściach
borówki mącznicy (Folium Uvae Ursi),
liściach borówki brusznicy (Folium Vitis
idaeae), liściach badanu (Bergenia
crassifolia),liściach grusz (Pyrus
communis), liściach kaliny (Viburnum
opulus), zielu majeranku (Majorana
hortensis), zielu lebiodki (Origanum
vulgare). Wykazuje działanie
dezynfekujące na drogi moczowe.



salicyna -

Występuje w korze wierzby

(Cortex Salicis), korze kaliny (Cortex
Viburni opuli). Wykazuje działanie
przeciwgorączkowe.



populina -

Występuje w korze, liściach

i

pączkach topoli (Cx., Fol., Gemma

Populis). Wykazuje działanie
przeciwgorączkowe.



spirepozyd -

Występuje w kwiatac

wiązówki (Flos Ulmariae) i zielu fiołka
trójbarwnego (Herba Violae tricoloris) .
Wykazuje działanie przeciwgorączkowe



echinokozyd -

Występuje w gatunku

Echinacea angustifolia -

jeżówka.

Pobudza fogocytozę, stosuje się go
w

preparatach pobudzających odporność.



cynaryna -

Występuje w karczochach

(Cynara scolymus). Działa żółciopędnie
i

zmniejsza stężenie lipidów we krwi.

Flawonoidy

Są to naturalne barwniki roślin. Do związków
tych należy:



rutyna= rutozyd -

Występuje w rucie (Ruta

graveolens), zielu fiołka trójbarwnego
(Viola tricolor), kwiecie bzu czarnego
(Sambucus nigra). Rutyna uszczelnia
i

wzmacnia ściany naczyń krwionośnych,

zapobiega krwawieniom, wybroczynom,
pomocna w

leczeniu miażdżycy.



witexyna -

Występująca w preparatach

z

głogu (Crataegi). Poprawia przepływ krwi

w

naczyniach wieńcowych i obniżają

ciśnienie.



biflawonoidy -

Występują np w miłorzębie

japońskim (Gingo biloba). Działają
antyagregacyjnie na płytki krwi.



pinocembryna -

Występuje w limbie -

Pinus Cembra. Działa przeciwgrzybiczo



flawolignany -

Występują w ostropeście

plamis

tym {Fructus Silybi mariani. Działają

ochronnie na wątrobę.



flawonoidy w

koszyczku rumianku działają

przeciwalergicznie



flawonoidy w lukrecji - Rx. Glycyrrhizae
działają przeciwwrzodowo



flawonoidy w kwiatostanie kocanek (Inf.
Helichrisi) i zielu dziurawca (Herba
Hyperyci( działają rozkurczowa na mięśnie
gładkie naczyń krwionośnych i przewodów
żółciowych



flawonoidy ziela skrzypu (Herba Equiseti),
liścia brzozy (Folium Betulae), ziela
nawłoci (Herba Solidaginis) działają
diuretycznie (moczopędnie)

flawonoidy Koszyczka rumianku (Anthodium
Chamomillae), kwiatostanu lipy (Inf. Tiliae)
działają przeciwzapalnie

Gorycze

Są to nietrujące, bezazotowe substancje o
różnym skłądzie chemicznym,
charakteryzujące się gorzkim smakiem.
Poprzez pobudzanie wydzielania soku
żołądkowego wzmagają czynności trawienne,
wzmagają czynności trawienne, wykazują też
słabe działanie antyseptyczne i
przeciwrobacze. Goryczami są niektóre
alkaloidy (np. strycnina i chinina), glikozydy
(np. gencjana), a ich związki stwierdzono
m.in. w liściach bobrka trójlistnego, zielu
krwawnika, dziurawca, mniszka, piołunu,
tysiącznika, melisy lekarskiej, tymianku,
estragonu i szałwi.

Antocjany

Są to związki spokrewnione z flawonoidami
będące barwnikami (czerwony, niebieski,
filoletowy) kwiatów, owoców i liści.
Szczególnie wyraźnie zaznacza się ich
działanie poprawiające mikorokrążenie
w

naczyniach włosowatych tęczówki oka.

Mają dodatni wpływ na ostrość widzenia.
Bogate w

antocjany są:



kwiat bławatka - Flos Cyani,



kwiat malwy czarnej - Flos Malvae
arboreae,



owoc borówki czernicy - Fructus Myrtylli,



owoc bzu czarnego - Fructus Sambuci.

Garbniki

Garbnikami nazywamy związki organiczne
o

charakterze wielofenoli, występujące

w

roślinach, nie stanowiące jednak jednolitej

grupy chemicznej. Ze względu na budowę
dzielimy je na dwie podgrupy: związki
hydrolizujące (np. tanoidy i depsydy)
oraz

związki skondensowane, nie

hydrolizujące (np. kateiny, pochodne kwasu
elagowego). Ich cząsteczki zbudowane są
z

części cukrowej i aglikonu (kwas galusowy

lub jego pochodne). Wszystkie garbniki bez
względu na strukturę chemiczną, mają cierpki
smak, właściwości ściągające oraz zdolność

tworzenia z

białkiem skóry (tzw. kolagenem)

nieodwracalnych połączeń
nierozpuszczalnych i

nie podlegających

gniciu. Dlatego przyjęte doustnie działają
ściągająco na błony śluzowe, hamują ich
przepuszczalność, zapobiegając
np. mikrokrwawieniem z

włoskowatych naczyń

krwionośnych (przede wszystkim
w

przewodzie pokarmowym), unieczynniają

też bakterie i wytwarzane przez nie toksyny.
Ponieważ dają trudnorozpuszczalne osady
z

metalami ciężkimi i alkaloidami, mogą być

używane jako odtrudka przeciwko tym
substancjom

Garbiki występują w wielu roślinach,

ale

najwięcej jest ich w korze dębu (Cortex

Auercus), owocach borówki czernicy i borówki
bruszni

cy, rdeście wężowniku, dębiankach

(Gallae), orzechu włoskim, tymianku, korze
wierzby, liściach szałwi (Folium Salviae),
herbacie (Folium Theae). Nadużywanie roślin
bogatych w

garbiki (np. częste picie herbaty)

nie jest korzystne, bowiem utrudnia
wchłanianie w przewodzie pokarmowym m.in.
witamin oraz makro- i

mikroelementów.

Garbniki, które wiążąc się z białkami

powodują także aglutynację (ścinanie się)
krwinek, co może mieć znaczenie
w

hamowaniu niewielkich krwawień. Garbniki

koagulując białka wytwarzają na powierzchni

błon śluzowych, czy też skóry pewien rodzaj
powłoki ochronnej dlatego też często są
stosowane jako leki łagodzące stany zapalne
skóry i błon śluzowych. Garbniki wykazują
również działanie przeciwbiegunkowe.

Olejki eteryczne

Olejki są płynnymi mieszaninami liczącymi
nawet do stu kilkudziesięciu związków.
(Oprócz węglowodanów znajdujemy w nich
związki tlenowe - alkohole, aldehydy, ketony,
kwasy, estry, rodanki, nitryle, fenole, laktony,
siarczki).

Są to ciecze lotne nie rozpuszczające się

w wodzie, o intensywnym zapachu,
najczęściej bezbarwne, żółtawe, zielonkawe
lub niebieskawe. Z

czasem żółkną

lub

brunatnieją, stają się gęste i żywicowate.

Olejki eteryczne występują w wielu

roślinach, u których spotykane są jako
wydzieliny w

specjalnych komórkach

i zbiorniczkach. Ich zastosowanie lecznicze
jest dość różnorodne.

Oto przykłady działania terapeutycznego

najpopularniejszych olejków:



żółciopędnie działają np. olejki miętowy
i tymiankowy;



moczopędnie - pietruszkowy i jałowcowy;



wykrztuśnie - sosnowy, eukaliptusowy,
szałwiowy, miętowy;



uspokajająco - walerianowy, tatarakowy,
z melisy;



przeciwbakteryjnie -

miętowy, sosnowy,

anyżowy, majerankowy.

Wiele olejków roślinnych poprawia smak

potraw i

napojów.

Glikozydy

Glikozydy (zwane niekiedy heterozydami)
to

substancje organiczne stanowiące

połączenia cukrów prostych (najczęściej
glukozy, galaktozy arabinozy, ksylozy
i ramozy) z

róznymi związkami niecukrowymi (

flawonami, antocyjanami, fenolami,
kumarynami. Składają się więc zawsze
z

dwóch części - cukrowej zwanej glikonem

i

niecukrowej zwanej aglikolem. Ponieważ

w

łączeniu glikonu z aglikolem uczestniczą

różne pierwiastkimożemy wyróżnić
z

tegopunktu widzeniaróżne typy glikozydów:

O-

glikozydy (łącznikiem jest tlen), C-glikozydy

(łącznik stanowi tu węgilel), S-glikozydy
(łączenie przez siarkę), N-glikozydy
(łącznikem jest azot).
Glikozydy wytwarzane są w procesie
fotosyntezy, głównie w liściach, a powstają
pod wpływem specyficznych enzymów,
tzw.

glikozydaz. Gromadzą się najczęściej

w tkankach spichrzowych korzeni lub

kłączy,

w korze, nasionach i

owocach. Są ciałami

stałymi, krystalicznymi, w większości
rozpuszczalnymi w wodzie, czasami nawet
barwnymi (np. glikozydy flawonoidowe są
żółte, a antocyjanowe - czerwone, fioletowe
lub

niebieskie). Nie należą do związków

trwałych i pod wpływem specyficznych
enzymów występujących w komórkach
roślinnychi w naszym przewodzie
pokarmowym następuje ich rozpad (tzw.
hydroliza enzymatyczna) na części składowe.
Rozpad równie łatwo zachodzi pod wpływem
kwasów, a nawet środkó utleniających.
Z medycznego punktu widzenia
największe znaczenie mają glikozydy
nasercowe (zwane niekiedy też
kardenolidowymi, naparstnicowymi,
digitaloidowymi, sterydami), które przyczyniają
się do wzmocnienia mięśnia sercoweg,
a

zawiera je na przykład naparstnica.

Glikozydy nasercowe
Związki te zwiększają siłę skurczu mięśnia
sercowego, jego napięcie, zwalniając przy tym
jego czynność. Glikozydy występujące
w naparstnicy purpurowej i

wełnistej (Folium

Digit

alis) mają właściwości kumulowania się,

są silne i niebezpieczne i nie powinny być
stosowane w samoleczeniu. Glikozydy
występują również w:



zielu konwalii (Herba Corwallariae)



zielu miłka wiosennego (Herba Adonidis
vernalis)



zielu serdecznika (Herba Leonuri)



liściach aleandru (Folium Neri)

Z

innych glikozydów warto wymienić

antraglikozydy (znajdują się m.in. w aloesie,
rzewieniu i kruszynie) stosowane
w schorzeniach przewodu pokarmowego,
przede wszystkim jako środki
przeczyszczające, antocyjanowe (znajdujemy
je w owocach np. czarnej porzeczki i

borówki

czernicy) -

te wzmacniają włoskowe naczynia

krwionośne, biorą udział w wielu reakcjach
utleniania i

redukcji, poprawiają wzrok;

gorczyczne (zawiera je np. gorczyca czarna
i nasturcja) -

dezynfekują i powodują leprze

ukrwienie skóry; fenolowe (spotykane
np. w

męczennicy lekarskiej i pierwisnku

lekarskim) - to substancje o

działaniu

moczopędnym, dezynfekującym
i

przeciwzapalnym. Do grupy glikozydów

roślinnych zalicza się jeszcze glikozydy
flawonoidowe, saspinowe, irydoidowe,
cyjanogenne, alkaloidowe i inne.

Kumaryny

Związki o wielokierunkowym działaniu:



piranokumaryny -

Występują w owocu

keli, owocu aminku egipskiego (Fructus

Ammi visnagae). Rozszerzają naczynia
wieńcowe i nerkowe dzięki czemu
stosowan

e są w dychawicy oskrzelowej,

dusznicy bolesnej, kamicy moczowej



furanokumaryny -

Występują w owoc

aminka większego (Fructus Ammi
majoris). Mają właściwości uczulające na
światło przez co stosuje się je
w

chorobach skóry, bielactwie, łuszczycy



kumaryny -

Zmniejszają krzepliwośc krwi

i

działają rozmiękczająco na skórę (ziele

nostrzyka - Herba Meliloti) - do stosowania
zewnętrznego plastry.



kumaryny kory jesionu (Cx. Fraxini)
działają moczopędnie i przeciw
reumatycznie

kumaryny ziela bylicy bożego drzewka (Herba
Abrotani) działają żółciopędnie

Irydoidy

Związki o wielokierunkowym działaniu:



gorycze -

Występują w liściach bobrka

(Folium Menyanthidis), korzeniu goryczki
(Rx. Gentianae), zielu tysiacznika (Herba
centaurii). Związki te pobudzają
wydzielanie sok

ów trawiennych.



oleoeuropeina -

Występuje w liściach

i

owocach oliwek. Madziałanie

hipotensyjne



aukubina i katalpol -

Występują

w

świetliku (Herba Euphrasiae), babce

lancetowej (Folium Plantaginis), kwiecie
i

liściach dziewanny (Flos, Folium

Verbasci). Ma

ją działanie przeciwzapalne,

bakteriostatyczne, przeciwwirusowe



herpegozyd, herpagid -

Występują

w Herpagophytum procumbens
("diabelskie szpony"). Działają bardzo
skutecznie przeciw bólowo, przeciw
zapalnie, przeciw reumatycznie.



irydoidy kozłka - waltraty (Rx.
Valerianae( działają uspokajająco,
przeciwdepresyjnie

Glukozynolaty

Związki w skład, których wchodzi siarka,
a w wyniku hydrolizy enzymatycznej
wytwarzają się olejki gorczyczne.



olejki czosnku (Alii sativi) i cebuli (Alium
cepae) zawierają związki siarkowe.
Działają antybiotycznie, pobudzają
trawienie, dezynfekują drogi oddechowe,
przewód pokarmowy hamując procesy
gnilne, obniżają poziom cholesterolu
i

ciśnienie

glukozynolaty czarnej rzodkwi działają
żółciopędnie

Saponiny

Związki, których cechą charakterystyczną ich
jest pienienie się i hemoliza czerwonych
krwinek



saponiny triterpenowe drażnią błony
śluzowe narządów wewnętrznych
wywołując określone skutki. Drażniąc
błonę śluzową żołądka działają
wykrztuśnie (korzeń pierwiosnka ( Rx.
Primulae), kor

zeń mydlnicy ( Rx.

Saponariae), korzeń senegie (Rx.
Senegae), liść bluszczu ( Folium
Herniariae)



saponina kasztanowca - escyna
(Sem.Hipocastani) zmniejsza krwawienia,
wybroczyny z

naczyń krwionośnych,

przeciwdziała obrzękom, zastoinom
żylnym



saponiny nagietka (Flos Calendulae)
działają przeciwzapalnie



saponiny korzenia lukrecji (Rx.
Glycyrrhizae) działają silnie
przeciwzapalnie w chorobie wrzodowej



panaksozydy -

saponiny żeń-szenia

(Panax Ginseng) i saponiny Aralii
mandżurskiej (Elenterococcus senticosus)
wykazują działanie psychopobudzające

Lecytyna

Fosfolipid (związek o charakterze tłuszczów
złożonych(. Bogatym źródłem lecytyny są
niektóre nasiona np. soi (Glycine soja).
Lecytyna jest źródłem substancji
o charakterze witamin: choliny i inozytolu.



Chol

ina zapobiega odkładaniu się

cholesterolu, bierze udział w przesyłaniu
impulsów do mózgu, wspomaga komórki
wątroby.



Inozytol obniża poziom cholesterolu,
wpływa na prawidłowy stan skóry
i

włosów, działa uspokajająco.

Pektyny

Są to polisacharydy. Występują głównie
w

owocach. Są to substancje żelujące,

śluzowate, powlekające w biegunkach,
zatruciach i w stanach zapalnych przewodu
pokarmowego szczególnie pektyna z jabłek