ŚREDNIOWIECZE – TŁO EPOKI

Upadek Imperium Rzymskiego

W 476 r. zdetronizowano ostatniego cesarza rzymskiego Romulusa Augustulusa. To przyczyniło się
bezpośrednio do upadku Rzymu. Upadek Rzymu dokonywał się od końca II w. Słabość wynikała
przede wszystkim ze słabości władzy cesarskiej - dotyczy to częstych detronizacji i osadzania na
tron przez wojsko. Słabła gospodarka towarowo-pieniężna, ponownie środkami płatniczymi stały
się produkty rolne. Większość ziem znalazła się w rękach latyfundystów czyli elity politycznej i
wielkich posiadaczy ziemskich. Ze względu na zmniejszoną ilość niewolników właściciele
latufundiów oddawali w dzierżawę część swoich terenów kolonom, czyli wolnym wieśniakom.

Wśród przyczyn upadku Imperium Rzymskiego często podaje się chrześcijaństwo. Wcześniej to
cesarz był źródłem prawa i istotą boską, a religia miała charakter państwowy. Wśród przyczyn
politycznych upadku Imperium Rzymskiego należy wymienić ustanowienie Bizancjum
równorzędną wobec Rzymu stolicą. Ułatwia to podział państwa na część wschodnią i
zachodnią.

W V w. umocnił się rozłam państwa. Część zachodnią zajęły plemiona germańskie, wschodnia
ocalała, odpierając najazdy barbarzyńców. W zachodniej części powstały: królestwo Wizygotów,
państwo Ostrogotów, Walandów, Jutów, Anglów, Sasów. Cesarz bizantyjski Justynian I Wielki
próbował w VI w. przywrócić jedność państwa, jednak jego działania nie były skuteczne.

Po detronizacji Romulusa Augustulusa biskupi Rzymu od połowy VI w. tytułowali się papieżami.
Kościół stał się najbardziej stabilną instytucją. Prowadził chrystianizację głównie przy pomocy
zakonów (monastyryzm). Twórcą tego ruchu na zachodzie był Benedykt z Nursji.

W czasie wielkiej wędrówki ludów na przełomie IV i V w. zachodnie ziemie cesarstwa zostały
zajęte przez wiele plemion barbarzyńskich, które osiedlając się na ziemiach Europy Zachodniej
podbiły miejscową ludność, zakładając wiele państw typu patrymonialnego. Największym z nich
było państwo Franków, którzy zamieszkiwali ziemie dzisiejszej północnej Francji i Belgii. Pod
koniec V w. jeden z królów frankijskich, Chlodwig z dynastii Merowingów, połączył wszystkie
plemiona frankijskie. Pokonał w 496 r. Alamanów, zajmując południową Galię. Zbudował
największe państwo plemienne na gruzach Cesarstwa Zachodniorzymskiego. Przyjął także chrzest
katolicki, czym zjednał sobie miejscową ludność galo-rzymską.

Państwo Franków miało charakter wielkiej własności – ojcowizny (patrimonium, stąd
nazwa państwo patrymonialne). Władca mógł dowolnie dzielić je i obdarzać ziemiami dzieci
lub swoich urzędników. Stanowiło formę wielkiej własności. Dwór królewski składał się z
dostojników duchownych i świeckich, którzy służyli monarsze. Na ich czele stał
zarządzający - majordom. Monarcha zapewniał dostojnikom środki utrzymania, nadając im
dobra ziemskie. Z czasem władza królów frankijskich znacznie osłabła, a do znaczenia
doszli lokalni urzędnicy. Zaczęli oni powoli uniezależniać się od monarchy, a tereny
dożywotnio przez nich zarządzane próbowali przejmować w dziedziczne posiadanie.

Po śmierci króla Chlodwiga państwo Franków ulegało kolejnym podziałom. Przez kłótnie i walki w
rodzinie królewskiej do dużego znaczenia doszli majordomowie, a szczególnie majordom Pepin z
Heristalu i jego syn majordom Karol Młot, którzy zjednoczyli rozbite dzielnice państwa
frankijskiego. Karol Młot, mimo że był jedynie majordomem, sprawował faktyczną władzę w
państwie w imieniu marionetkowego króla z dynastii Merowingów. Jego znaczenie jeszcze
bardziej wzrosło, kiedy armia frankijska pod jego dowództwem pokonała Arabów w 732 r. Pod

Poitiers, kładąc w ten sposób kres ekspansji arabskiej w Europie.

Najważniejsze ośrodki polityczne we wczesnym średniowieczu

Cesarstwo Wschodniorzymskie, zwane Bizantyjskim powstało ostatecznie w 395 r. po śmierci
cesarza Teodozjusza I Wielkiego. Pierwotnie obejmowało swoim zasięgiem niemal cały Półwysep
Bałkański, Azję Mniejszą, Syrię i Egipt. Z czasem, w wyniku walk z sąsiadami na pocz. VI w.,
zostało ograniczone do Azji Mniejszej, Bałkanów i Egiptu. Próbę odnowienia wielkiego Cesarstwa
Rzymskiego podjął cesarz Justynian I Wielki. Stolicą państwa był Konstantynopol, zwany często
Bizancjum.

Za panowania dynastii macedońskiej (867-1056) odzyskano część terytoriów (Płw. Bałkański,
Syrię, Armenię), po przeprowadzeniu reform nastąpiła stabilizacja stosunków wewnętrznych,
patriarcha konstantynopolitański wzmocnił swoją pozycję - chrystianizacja Rusi 988 r. i
podporządkowanie sobie Bułgarii (971 i 1018). Nabrzmiewał jednak konflikt z Rzymem. Po
nieporozumieniach dotyczących liturgii, ale także spraw doktrynalnych w 1054 r., po wzajemnym
obłożeniu się anatemami (klątwami), doszło do ostatecznego i trwałego zerwania jedności z
Rzymem. Rozpoczęła się i trwa do dzisiaj tzw. schizma wschodnia. Powstały dwa siostrzane
Kościoły, które wzajemnie rywalizowały, a nawet zwalczały się. Próby porozumienia, wobec
fatalnej w skutki IV wyprawy krzyżowej - zdobycie przez krzyżowców Konstantynopola i
powstanie tzw. Cesarstwa Łacińskiego - podejmowane także w XV w., nie powiodły się.

Po śmierci Karola Młota majordomem został jego syn Pepin Mały (Krótki), który za zgodą
możnych frankijskich i papieża w 751 r. zdetronizował ostatniego króla z dynastii Merowingów i
sam objął tron, zakładając nową dynastię Karolingów. Aby podnieść autorytet nowego władcy,
namaszczano go olejami świętymi. Papież zgodził się także na dziedziczność korony królewskiej w
rodzie Karolingów. Uznanie przez papieża władzy królewskiej Pepina nie było bezinteresowne.
Młody król Franków udzielił pomocy papiestwu w walce z Longobardami w północnych Włoszech.

Zdobyte ziemie Pepin Mały przekazał w ręce papieża Stefana II (754 r. tzw. ojcowizna św.
Piotra). Stały się one podstawą tworzącego się Państwa Kościelnego.

W 768 r. na łożu śmierci Pepin podzielił państwo między synów Karlomana i Karola. Przedwczesna
śmierć młodszego i objęcie władzy przez Karola zwanego przez historię Wielkim ponownie
pozwoliło zjednoczyć Królestwo Franków. W momencie objęcia władzy przez Karola ziemie
Królestwa Franków obejmowały tereny dzisiejszej Francji, Belgii, Holandii i ziem niemieckich w
środkowym biegu Renu i górnym biegu Dunaju. Długie panowanie władcy karolińskiego wypełniły
ciągłe walki z sąsiadami, które w konsekwencji pozwoliły rozszerzyć granice państwa
frankijskiego.

W 773 r. na prośbę papieża, atakowanego od północy przez Longobardów, Karol wyprawił się do
Włoch. W walkach odnosił sukcesy zdobywając po rocznym oblężeniu stolicę państwa
longobardzkiego Pawię. Król Dezyderiusz dostał się do niewoli i został zesłany do klasztoru. Karol
koronował się na króla Longobardów i przyłączył ich ziemie do swojego państwa.

Wschodnim ziemiom królestwa frankońskiego zagrażali ciągłymi najazdami Sasi. Ich najazdy były
prawdziwym utrapieniem i wymagały podjęcia zdecydowanych kroków militarnych. W 772 r.
rozpoczęły się trwające do 804 r. ciągłe wyprawy na tereny saskie, które zakończyły się sukcesem i
przyłączeniem ich ziem nad Łabą i Wezerą do królestwa Karola Wielkiego.

W 788 r. Karol przyłączył także do swojego państwa ziemie Bawarów, a w następnych latach

opanował ziemie Słowian Panońskich, pokonując w kilku wyprawach ciągle napadających na
państwo karolińskie Awarów.

W 795 r. rozpoczęła się trwająca 15 lat wojna z Saracenami w Hiszpanii. Po długotrwałych
zmaganiach i ciągłych wyprawach wojsk Karola przeciw Saracenom granica państwa karolińskiego
oparła się na rzece Ebro. Karol Wielki w wyniku wypraw na tereny słowiańskie narzucił
Słowianom serbołużyckim zwierzchnictwo. Problem stanowiły ciągłe najazdy wikingów
skandynawskich, zwanych wówczas Normanami, z którymi Karol nie mógł sobie poradzić.

Pod koniec VIII wieku państwo Karola Wielkiego rozciągało się na północy od Morza Północnego,
na południu do Środkowych Włoch, obejmując wpływami także Państwo Kościelne. Na wschodzie
sięgało Dunaju i Łaby, na zachodzie aż do rzeki Ebro w Hiszpanii i wybrzeży Oceanu
Atlantyckiego.

Rządy Karola Wielkiego

Karol Wielki dzięki zdobyciu niespotykanej dotąd pozycji w zachodnim świecie chrześcijańskim
marzył o koronie cesarskiej. Myślał o ewentualnym wskrzeszeniu uniwersalistycznego Cesarstwa
Rzymskiego dlatego też prowadził rozmowy na ten temat z wysłannikami Cesarstwa
Bizantyjskiego. 25 grudnia 800 r. w bazylice św. Piotra w Rzymie papież Leon III koronował
na cesarza Karola Wielkiego. Cesarstwo na zachodzie zostało odnowione.

W swoim wielkim państwie Karol sprawował rządy osobiście, a ziemie traktował jako swoją
osobistą własność (państwo patrymonialne). Król nie miał stałej rezydencji i ciągle podróżował po
ziemiach. Otaczał go liczny dwór. Ziemie państwa Karola Wielkiego były podzielone na
księstwa i hrabstwa. Ziemie nadgraniczne zostały zorganizowane w system marchii, na czele
których stali margrabiowie. Posiadali oni duże uprawnienia. Mogli nawet prowadzić wojnę na
własną rękę. Urzędnicy królewscy nie otrzymywali wynagrodzenia pieniężnego za pełnione
funkcje, ale z ich urzędem było związane dożywotnie użytkowanie dóbr królewskich – beneficjum.
Specjalni wysłannicy królewscy przeprowadzali na rozkaz władcy kontrolę urzędników. Chłopi
mieli obowiązek odbywania służby wojskowej w piechocie. Z uwagi na długotrwałe i częste
kampanie wojenne, które rujnowały chłopów, próbowali oni uciec od służby w armii. Powszechne
stawało się oddawanie się w opiekę możnym lub Kościołowi – komendacja, co zwalniało od
obowiązku wojskowego.

W konnicy służyli ci, którzy otrzymywali beneficjum od króla. Za czasów Karola Wielkiego możni
zaczęli nadawać swoją ziemię ludności pod warunkiem służby wojskowej na wezwanie. Zaczęły się
tworzyć prywatne orszaki rycerskie złożone z ludzi składających przysięgę wierności nie władcy,
lecz panom, od których otrzymywali ziemię. Zaczął więc się tworzyć system lenny.

Czasy panowania Karola Wielkiego często nazywane są renesansem karolińskim.

Po śmierci Karola Wielkiego w 814 r. władzę objął jego syn Ludwik, który zdolnościami nie
dorównywał ojcu. Dał się także wciągnąć w walki dynastyczne z synami. Ziemie frankijskie były
ciągle atakowane przez sąsiadów: Saracenów i Normanów. Silne były także dążenia do oderwania
się poszczególnych ziem od wielkiego państwa.

Śmierć Karola Wielkiego i rządy jego syna rozpoczęły okres walk wewnętrznych o władzę w
Cesarstwie Karolińskim.

Układ w Verdun zawarty między potomkami Karola Wielkiego w 843 r. wprowadził
formalny podział cesarstwa na trzy części. Karol Łysy objął Królestwo
Zachodniofrankońskie (ziemie dzisiejszej Francji), Lotarowi obok tytułu cesarskiego
przypadły w udziale ziemie środkowe cesarstwa od Morza Północnego, poprzez Burgundię
do Zatoki Gaetańskiej, wraz z dwoma cesarskimi miastami - Akwizgranem i Rzymem.
Ludwik Niemiec dziedziczył Królestwo Wschodniofrankońskie (dzisiejsze Niemcy i część
Austrii).

Mimo że jeszcze w IX w. były podejmowane próby zjednoczenia ziem cesarstwa Karolingów, to
podział okazał się niezwykle trwały i ukształtował w głównych zarysach mapę Europy na długie
wieki. Ziemie zachodnie - Królestwo Zachodniofrankońskie - było zamieszkane przez ludność
pochodzenia romańskiego. Zaczął się wykształcać język romański - francuski. Część wschodnia -
Królestwo Wschodniofrankońskie - było zamieszkane przez ludność pochodzenia germańskiego,
posługującą się językiem germańskim, z którego powstał język niemiecki.

Część wschodnia Królestwa Franków – Niemcy - po traktacie w Verdun była podzielona na kilka
większych księstw szczepowych: Saksonia, Bawaria, Frankonia, Szwabia i Lotaryngia. Wobec
słabości królów karolińskich lokalni książęta doszli do dużego znaczenia. W 911 r. zmarł ostatni
król karoliński Ludwik Dziecię. Nastąpiło przekształcenie niemieckiej korony królewskiej z
dziedzicznej w elekcyjną. Na nowego króla niemieckiego książęta wybrali władcę Frankonii
Konrada (911-918). Jego władza nad całością Niemiec była fikcyjna. Poszczególni książęta na
swoich terytoriach byli prawie całkowicie niezależni - państwo niemieckie stało się związkiem
półniezależnych księstw – Rzeszą. Po śmierci Konrada w Rzeszy zaczęła panowanie dynastia
saska.

Z panowaniem dynastii salickiej związany jest wielki spór i walka między władzą świecką,
reprezentowaną przez królów niemieckich, a władzą duchowną, reprezentowaną przez
papieży - tzw. spór o inwestyturę.

Feudalizm - stosunki społeczne

Podziały polityczne na ziemiach państwa Karola Wielkiego sprzyjały kształtowaniu się stosunków
lennych wynikających z istnienia w średniowieczu państwa feudalnego. Słowo feudalizm
pochodzi z języka łacińskiego i oznaczało majątek ziemski, ziemię. W średniowiecznej Europie
wykształciła się drabina feudalna, czyli system zależności między seniorem, wasalem i chłopem
feudalnym.

Na szczycie społeczeństwa feudalnego w państwie stał król (władca), który był najwyższym
seniorem (suwerenem) i właścicielem ziemi. Senior nadawał swoim wasalom ziemię na
określonych warunkach, wynikających z zawiązania stosunku lennego. Wasal (człowiek wolny) w
wyniku komendacji - polecenia się, oddania pod opiekę seniorowi - otrzymywał od
niego beneficjum, czyli dobrodziejstwo w postaci ziemi i zobowiązywał się do określonych
świadczeń na rzecz seniora. W ten sposób był zawiązywany osobisty stosunek wasalny -
początkowo był czasowy, niebawem stał się dziedziczny. Zawiązanie stosunku lennego było
uroczyste. Wasal składał hołd lenny, przysięgę wierności seniorowi. Senior wręczał wasalowi
przedmiot symbolizujący nadanie lenna, tzw. inwestyturę. Senior był zobowiązany wobec wasala
do opieki i nadania lenna, a wasal wobec seniora do pomocy wojskowej na wezwanie (auxilium) i
udziału w radzie (consilium).

Wielcy wasalowie królewscy mogli posiadać własnych wasali, dla których stawali się
seniorami. Zawiązanie stosunku wasalnego między wasalami drugiego i trzeciego stopnia nie
musiało pociągać za sobą zawiązania stosunku wasalnego między królem a wasalem trzeciego
stopnia.

Pewnym podobieństwem do stosunku wasalnego było zawiązanie stosunku poddańczego - chłop
oddawał się w opiekę panu feudalnemu, zobowiązując się do płacenia, z tytułu uprawianej ziemi,
renty feudalnej.

W średniowiecznej Europie wykształciły się dwa modele feudalizmu:

•

kontynentalny - który charakteryzuje zdanie: „wasal mego wasala nie jest moim
wasalem” (król mógł oddziaływać jedynie na swoich bezpośrednich wasali),

•

angielski - „wasal mego wasal jest moim wasalem” (król mógł wpływać na wszystkich
wasali bez względu na to, czy byli jego bezpośrednimi wasalami, czy nie).

Ustrój feudalny rozwinął się i dominował w czystej postaci w Europie od IX w. do końca
średniowiecza.

Spór o inwestyturę w XI-XII w.

Od poł. VIII w., kiedy papież otrzymał od władców frankijskich środkową część Półwyspu
Apenińskiego jako tzw. Ojcowiznę św. Piotra, papieże obok władzy duchownej stali się
władcami świeckimi uwikłanymi w walki świeckich monarchów. Do prymatu i dominacji nad
światem zachodniochrześcijańskim pretendowali papieże i władcy niemieccy, szczególnie od
połowy X w., kiedy to królowie niemieccy uzyskali tytuł cesarski. Co więcej, Kościół został
wciągnięty w mechanizmy ustroju feudalnego, a książęta Kościoła (biskupi, arcybiskupi, opaci),
otrzymując od władców inwestyturę na związane z godnością lenno, stawali się lennikami władców
ze wszystkimi tego konsekwencjami (wojny feudalne, itd.). W różnych okresach średniowiecza
przewagę zdobywało papiestwo, by następnie oddać prymat cesarstwu.

Zepsucie objęło wszystkie szczeble hierarchii kościelnej. Nie ominęło także zakonów. Pod koniec
X w., wobec zbliżania się „magicznego” 1000 roku, w Europie nastąpił wzrost nastrojów
religijnych. Pojawiła się także krytyka postępowania ludzi Kościoła. Zaczęto nawoływać do
reformy i odnowienia Kościoła w duchu Ewangelii. Głosy te zyskały sympatię u prostych ludzi.
Najwcześniej reformy zaczęły wprowadzać zakony pogranicza francusko-niemieckiego. Wzorem
dla innych stało się opactwo benedyktyńskie w Cluny, gdzie przeprowadzono odnowę życia
mnichów - surowość obyczajów, podniesienie poziomu umysłowego i moralnego. Działalność
zakonu w Cluny znalazła uznanie papiestwa, które bezpośrednio sprawowało opiekę nad
klasztorem. Opat Cluny stał się przełożonym innych klasztorów, które przyjęły reformy zakonne z
Cluny. Powstała tzw. kongregacja kluniacka. Dzięki lansowaniu przez Kościół pokoju Bożego
(Treuga Dei) zmalała ilość wojen prywatnych. Wzmocniono dyscyplinę duchownych i zaczęto
surowo przestrzegać celibatu.

Papiestwo, przyjmując program odnowy Kościoła, chciało podnieść autorytet tej instytucji, a także
uniezależnić się od wpływu świeckich, a zwłaszcza władców niemieckich. To oni właśnie, ingerując

we Włoszech, często wynosili na tron piotrowy przychylnych sobie papieży, uzależniając w ten
sposób Kościół od władzy świeckiej.

Próbą uniezależnienia się papiestwa od świeckich było wprowadzenie w 1059 r. przez papieża
Mikołaja II dekretu o wyborze papieży – konklawe, czyli wybór przez wąskie grono elektorów-
kardynałów.

W Rzeszy Niemieckiej władcy w osobach cesarza Konrada II i Henryka III prowadzili politykę
centralistyczną. Głosili także konieczność podporządkowania Kościoła władzy świeckiej -
cezaropapizm.

Przedwczesna śmierć cesarza Henryka III i regencja w imieniu małoletniego Henryka IV pozwoliły
papiestwu podjąć próbę uniezależnienia się od władców niemieckich. Papieże wydali wiele
przepisów przeciwko symonii - sprzedaży urzędów kościelnych i przyjmowaniu godności i
stanowisk kościelnych z rąk świeckich. Politykę taką lansował papież Grzegorz VII, który uważał,
że wszyscy muszą podporządkować się papiestwu. Twierdził, że jako namiestnik Boga na ziemi
sprawuje sądy nad wszystkimi, nawet nad cesarzem. Sam natomiast przez nikogo nie może być
oceniany. Jego poglądy zostały wyrażone w dokumencie Dictatus papae, a w przeciwieństwie do
cezaropapizmu zostały nazwane papocezaryzmem.

Po dojściu do pełnoletności król niemiecki Henryk IV podjął walkę o utracone wpływy we
Włoszech. Do bezpośredniego starcia doszło w 1077 r. Król Henryk IV został obłożony
ekskomuniką. Przez kilka dni, stojąc boso przed zamkiem w Canossie, w północnej Italii, prosił
Grzegorza VII o zdjęcie klątwy. Pod naciskiem otoczenia papież wyraził zgodę, a władca niemiecki
skwapliwie to wykorzystał. Zdławił opozycję w Niemczech, a następnie ponownie podjął walkę z
papieżem. Ponowna klątwa nie odniosła wcześniejszego skutku. Papież Grzegorz VII musiał
uciekać z Rzymu, a panem sytuacji stał się Henryk IV, który koronował się na cesarza rzymskiego.

Walki między papiestwem a cesarstwem o inwestyturę zakończyły się kompromisem dopiero w
1122 r. Podpisany został przez papieża Kaliksta II i cesarza Henryka V konkordat (porozumienie)
w Wormacji.

Cesarz miał nadawać dostojnikom kościelnym jedynie inwestyturę związaną z ziemią, jednak nie
symbolami duchownymi (pastorał, pierścień), a jedynie świeckimi (włócznia, miecz, chorągiew).
Biskupi mieli być wybierani przez specjalne grono duchownych - kapituły katedralne - w obecności
władcy. W konsekwencji rozdzielono władzę świecką od duchownej. Biskupi otrzymali większą
samodzielność (w Rzeszy Niemieckiej byli nazywani książętami w szatach duchownych). Królowie
niemieccy w mniejszym stopniu wpływali na wybór papieży.

Gospodarka średniowiecza

W rolnictwie X i XI w. przyniosły postęp techniczny: ulepszano metody uprawy ziemi (technika
wypaleniskowa wypierana przez dwupolówkę a nawet trójpolówkę, upowszechnił się żelazny pług,
stosowano nawożenie gruntów). Dzięki temu udało się zwiększyć plony. Pojawiły się pierwsze
nadwyżki, z których korzystał pan feudalny.

W rzemiośle udoskonalono wydobywanie i obróbkę rud metali, rozwinęła się technika
przędzalnicza i tkacka. Wprowadzono „specjalistyczne” narzędzia, wymagające posiadania
umiejętności posługiwania się nimi. Doprowadziło to do wykształcenia się specjalizacji i
oddzielenia rzemiosła od rolnictwa. Rozwijały się ośrodki rzemieślnicze. Zaczęły się odradzać
miasta i życie miejskie, szczególnie w miastach leżących nad wielkimi rzekami spławnymi (Ren,

Dunaj), wspierane przez organizowane targi. Następowało stopniowe rozwarstwienie ludności.

Były to korzystne warunki do rozwoju rynku lokalnego, gospodarki towarowo-pieniężnej.
Rozszerzał się handel. Skutkiem zachodzących zmian był wzrost demograficzny Europy. Wzrost
liczebny ludności wiejskiej w Europie powodował, że nadmiar mieszkańców wsi musiał opuścić
swoje dotychczasowe siedziby i szukać nowych miejsc życia i pracy. Trwała kolonizacja
nieużytków, a ruch kolonizacyjny rozszerzał się na Europę Środkową i Wschodnią. Ci, którzy nie
znajdowali zajęcia, stawali się żebrakami i włóczęgami.

W XII w. wystąpiła zmiana form płacenia renty feudalnej. Z renty odrobkowej i naturalnej
stopniowo przechodzono na czynsz płacony w pieniądzu. Miasta początkowo prywatne, feudalne, z
czasem zaczęły się wyzwalać spod dominacji feudałów, mieszczaństwo uzyskiwało samorząd
zwany potocznie komuną, znajdujący się z reguły w rękach bogatego kupiectwa.

Tradycyjnym mieszkaniem pana feudalnego był zamek. Wznoszony powszechnie, służył jako
miejsce obronne w razie zagrożenia. Tradycyjnym materiałem, z którego budowano zamki, był
kamień. Wał otaczający fortecę usypany był z ziemi i wzmocniony drewnem. Coraz powszechniej
był zastępowany przez potężne mury otoczone fosą wypełnioną wodą.

Wobec uspokojenia sytuacji wewnętrznej w wielu krajach rycerstwo feudalne porzuciło oręż,
pędziło bardziej pokojowy tryb życia. Kształtowały się obyczaje rycerskie i rytuał rycerski.
Pasowanie na rycerza, obrona słabszych, dbanie o honor i walka z niewiernymi to nierozerwalne
elementy nowej mentalności i świadomości rycerskiej. Pojawiło się nowe uzbrojenie i ciężkie
zbroje. Na tarczach powszechnie zaczęły pojawiać się charakterystyczne znaki – herby.

Spór cesarstwa z papiestwem

Konkordat w Wormacji (1122 r.) przerwał rywalizację papiestwa z cesarstwem jednak
przyczyn konfliktu nie usunął. Po śmierci cesarza Henryka V władcą niemieckim został Lotar II
z Supplinburga (1125-1137), utrzymując dobre stosunki z papiestwem. Miał na to wpływ także
układ polityczny w Italii i obawa papieża przed buntującymi się mieszkańcami Rzymu. Podobnie
wzajemne relacje między królem niemieckim a papieżem układały się za panowania Konrada III
Hohenstaufa (1138-1152). Stosunki między władcami niemieckimi a papiestwem zmieniły się po
objęciu władzy w Niemczech przez Fryderyka I Rudobrodego (Barbarossę, 1152-1190), który
uregulował zaognioną sytuację w Rzeszy, przekazał swojemu rywalowi, Henrykowi Lwu, księstwo
Saksonii. Władca niemiecki wyprawił się do Włoch, narzucił zwierzchnictwo możnym italskim,
koronował się na cesarza rzymskiego. Papież, obawiając się podporządkowania władzy świeckiej,
zawarł sojusz z Normanami południowowłoskimi. W 1158 r. Fryderyk I, kierując się ideą
uniwersalizmu cesarskiego, wyprawił się do Włoch, chcąc podporządkować sobie papiestwo, a w
przyszłości zdobyć hegemonię w Europie. Uzasadnieniem takiego stanowiska była zasada „co
podoba się cesarzowi, posiada moc prawa”.

Rozpoczął się drugi etap konfliktu między papiestwem a cesarstwem o panowanie w Europie -
walka o dominium Mundi. Fryderyk I natrafił w Italii nie tylko na opór papiestwa, ale także tzw.
Ligi Lombardzkiej - miast Lombardii, które usamodzielniły się i uniezależniły wcześniej od
cesarstwa. Cesarz dążył do rewindykacji tzw. regaliów (bicie monety, wyznaczanie targów, itd.).
Walki i wyprawy cesarskie do Włoch trwały kilkadziesiąt lat. Toczyły się ze zmiennym szczęściem,
doprowadziły do walk w Państwie Kościelnym między antypapieżami (zwolennicy Fryderyka I) a
papieżami, wspierającymi w Rzeszy antykrólów - próby obalenia rządów Fryderyka. Ostatecznie
cesarz zgodził się zawrzeć kompromis z papieżem (1177) i z miastami północno-włoskimi - Ligą
Lombardzką (1183). Zachowały one autonomię za cenę uznania zwierzchnictwa cesarskiego.

Po śmierci Fryderyka I korona królewska w Niemczech przeszła w ręce jego syna Henryka VI
(1190-1197 r.). Miał on plany połączenia w swoich rękach wielu królestw w Europie i na
Wschodzie, marzył o uniwersalistycznej koncepcji cesarstwa i podporządkowaniu Kościoła
władzy świeckiej. Udało mu się pokonać opozycję w Rzeszy, zwyciężył króla Anglii, Ryszarda
Lwie Serce, w 1194 r. zdobył koronę Królestwa Sycylii. Ambitne plany Henryka VI zakończyła
przedwczesna śmierć w 1197 r. Wobec małoletniości jego następcy, Fryderyka II, papiestwo za
pontyfikatu Innocentego III podjęło próbę objęcia przewodnictwa w Europie łacińskiej. Papież -
zwolennik wyższości władzy duchownej nad świecką, uniwersalizmu papieskiego - zmusił wielu
królów europejskich do uznania go seniorem. Wsparł opozycję welficką w Rzeszy, udzielając
poparcia księciu Ottonowi IV Brunszwickiemu - królowi Niemiec. Współpraca szybko przemieniła
się w walkę, a Innocenty III rzucił na Ottona IV klątwę. Papież poparł młodego Fryderyka II
Hohenstaufa (1212-1250). Mógł czuć się zwycięzcą - chciał teraz zbudować zjednoczoną Europę,
zjednoczoną pod władzą duchowną - teokratyczne plany Innocentego III.

Fryderyk II pokonał w bitwie pod Bouvines opozycję w Rzeszy. Współpraca papiestwa z
cesarstwem trwała jednak do czasu. Nowy papież Grzegorz IX rzucił na Fryderyka II klątwę (nie
podjął krucjaty). Cesarz wracając z Ziemi Świętej pokonał papieża i zawarł z nim pokój. W czasie
pobytu w Królestwie Sycylii Fryderyk II zreorganizował zarząd państwem - centralizacja w duchu
monarchii absolutnej, biurokratycznej. Marzył o zbudowaniu uniwersalistycznej monarchii, dążył
do zapewnienia sobie i swoim następcom dziedziczności w Niemczech (przywilej dla książąt
niemieckich). Zdławił opozycję w północnych Włoszech. Na nowo wzmogły się walki papiestwa z
cesarstwem. W walkach przewagę uzyskał cesarz, który nawet przez 20 miesięcy nie
dopuszczał do wyboru papieża. Taki stan rzeczy trwał krótko. Szybko doszło do powstania
opozycji w Rzeszy i w Italii. Rozpoczęły się walki gwelfów (przeciwników cesarza) z gibelinami
(zwolennikami Fryderyka II).

Po śmierci cesarza Fryderyka II i jego syna Konrada IV (1250-1254) rozpoczęły się walki o władzę
w Rzeszy. Lata 1256-1273 to okres wielkiego bezkrólewia.

Kres chaosowi i walkom wewnętrznym w Rzeszy położyła elekcja królewska landgrafa Górnej
Alzacji Rudolfa von Habsburga (1273-1291). Nowy król niemiecki podjął walkę z potężnym
królem Czech Przemysłem Ottokarem II Przemyślidą. Zakończyła się ona śmiercią Przemyślidy
w bitwie pod Durnkrut i utratą przez władców czeskich dominującej pozycji w Rzeszy.
Habsburgowie przystąpili do budowania podstaw terytorialnych swojego władztwa - Styrii i
Karyntii - podejmując także walkę o zwiększenie wpływów w Rzeszy - Albrecht I Habsburg
królem Niemiec (1298-1308). Po śmierci Albrechta I nowym królem został wybrany Henryk VII
hr. Luksemburga, który, podobnie jak jego poprzednicy, podjął starania o zapewnienie rodzinie
podstaw władzy w Niemczech - w 1310 r. nadał inwestyturę na Czechy synowi Janowi
Luksemburskiemu - Luksemburgowie w Czechach.

Na przełomie XIII i XIV w. trwał spór między królem Francji Filipem IV Pięknym a papieżem
Bonifacym VIII. Momentem szczytowym konfliktu było porwanie papieża przez zwolenników
króla francuskiego. Wstrząs był tak mocny, że papież w 1303 r. zmarł. Nowy papież, Klemens V, w
związku z powstaniem antyfeudalnym w Rzymie, pozostał we Francji i osiadł w Awinionie. Pobyt
przedłużał się, a kiedy następcy papieża nabyli miasto na własność, zaczęto uważać Awinion za
drugą stolicę papiestwa (niewola awiniońska).

Po krótkich rządach w Rzymie papieża Grzegorza XI, w 1378 r. doszło do podwójnej elekcji
papieskiej - Urbana VI i Klemensa VII. Obaj nowo wybrani papieże rozpoczęli walki między
sobą. Rozpoczęła się tzw. wielka schizma w Kościele katolickim. Władcy państw europejskich
podzielili się popierając jednego lub drugiego elekta. Śmierć papieży nie rozwiązała problemu, bo
po nich wystąpili także dwaj nowi papieże. W takiej sytuacji upadku autorytetu papieża

zwolenników zyskiwały pogląd, szczególnie prawników kościelnych i profesorów uniwersytetów, o
wyższości soboru nad papieżem – koncyliaryzm. Domagali się oni zwołania soboru powszechnego
i zlikwidowania schizmy oraz negatywnych zjawisk występujących w Kościele zachodnim.
Ostatecznie, po wielkich trudnościach, w 1414 r. został zwołany sobór powszechny do Konstancji.
Nowym papieżem został wybrany Marcin V - zakończyła się schizma, ale reformy w Kościele nie
zostały wprowadzone. Kolejne sobory - 1431 w Bazylei, w 1439 we Florencji - nie przyniosły
całkowitego uspokojenia sytuacji w Kościele. Władza papieży uległa wzmocnieniu, choć nadal
ruch koncyliacyjny był silny. Doszło do prawnego, ale nie rzeczywistego zjednoczenia z
Kościołem wschodnim (Florencja), nie usunięto nadużyć w Kościele.

Wyprawy krzyżowe

Wiek XI w Europie, obok rywalizacji papiestwa z cesarstwem o zwierzchnictwo w świecie
chrześcijańskim, zapoczątkował jeszcze jeden proces, który przeszedł do historii pod nazwą
krucjat, czyli wypraw krzyżowych.

Napiętą sytuację w Europie częściowo rozładował apel papieża Aleksandra II (1063 r.) skierowany
do chrześcijan o podjęcie walki z niewiernymi w Hiszpanii – reconquista - powstanie w Europie
pojęcia wojny świętej, czyli krucjaty. Sukcesy w walkach na Półwyspie Pirenejskim zachęciły
papiestwo do podjęcia inicjatywy krucjat do Ziemi Świętej. Ich sukces miałby też duży efekt
propagandowy w czasach walki o inwestyturę.

W 2. poł. XI w. Ziemia Święta dostała się pod panowanie Turków Seldżuckich, którzy jako neofici
szczególnie utrudniali dostęp chrześcijanom do miejsc świętych. Cesarz bizantyjski Aleksy
Komnenos zwrócił się do papieża Urbana II z prośbą o zorganizowanie pomocy w wyparciu
niewiernych. Apel podjęcia krucjaty i wyzwolenia Ziemi Świętej został ogłoszony przez papieża na
synodzie w Clermont w 1095 r. Wyprawę rycerstwa poprzedziła fatalna w skutkach wyprawa
chłopska - prawie wszyscy zostali zabici w pierwszej bitwie z Turkami.

Wyprawa rycerska - I krucjata (1096-1099) - Normanowie, Lotaryńczycy, Włosi - po trzech latach
walk, zmagań z nieprzyjacielem, chorobami, klimatem, w lipcu 1099 r. dotarła pod mury
Jerozolimy. Po trzydniowym szturmie na miasto krzyżowcy zdobyli je, dokonując rzezi ludności
muzułmańskiej.

Powstało feudalne państwo Królestwo Jerozolimskie. Pierwszym jego władcą (nie królem) był
książę dolnolotaryński Gotfryd de Bouillon („obrońca Grobu Świętego”), a następnie jego brat
Baldwin - w 1100 r., używając tytułu króla jerozolimskiego, podporządkował sobie władców ziem
chrześcijańskich na wschodzie - księstwa Antiochii, hrabstwa Trypolisu i innych. Ludność
chrześcijańska stała się kolonistami i klasą panującą, ludność miejscowa spadła do roli wykonawcy
woli łacinników (Europejczyków).

Krucjata

Przebieg - konsekwencje

II

1147-1149

W 1144 r. muzułmanie zdobyli Edessę, twierdzę krzyżowców - podjęcie

wyprawy krzyżowej z inicjatywy króla francuskiego Ludwika VII. Szeroka

akcja propagandowa papiestwa i Bernarda z Clairvaux z zakonu Cystersów.

Uczestniczyło w niej rycerstwo z Francji i osobno z Niemiec. Cesarz Konrad III

nie przełamał oporu tureckiego, poniósł straty, wrócił do Europy. Podzielona

armia francuska została częściowo rozbita. Pobyt i działania króla Ludwika VII

w Królestwie Jerozolimskim doprowadziły do wewnętrznych kłótni.

Konsekwencje - osłabienie wewnętrzne Królestwa Jerozolimskiego,

zjednoczenie przeciw chrześcijanom władców muzułmańskich.

III

1189-1192

W 1187 r. Turcy zajęli Jerozolimę i znaczne tereny Królestwa Jerozolimskiego.

Dwa lata później w 1189 r. ruszyła wyprawa niemiecka cesarza Fryderyka I

Rudobrodego - sukcesy krzyżowców, jednak w rzece Selef cesarz utonął -

zamieszanie w armii. Resztki krzyżowców dotarły do Palestyny.

Wyprawa angielska króla Ryszarda Lwie Serce doprowadziła do opanowania

Cypru; wyprawa francuska króla Filipa Augusta - do zdobycia Akki i powrotu

króla do Francji. Król Anglii Ryszard Lwie Serce kontynuował walki - odniósł

kilka sukcesów. Pokój z sułtanem Saladynem w 1192 r. przyznawał

chrześcijanom wąski pas ziem nadmorskich, swobodę dla pielgrzymów w

miejscach świętych.

IV

1202-1204

Nikłe efekty III krucjaty. Z inicjatywą kolejnej wyprawy wyszedł papież

Innocenty III. Ruszyło rycerstwo Lombardii i wschodniej Francji. Z Wenecji

ruszyli na miasto Zara w Dalmacji (konkurentka Wenecji), a następnie na

osłabione Cesarstwo Bizantyjskie, które w 1204 r. zdobyli. Powstało

Cesarstwo Łacińskie na wschodzie – istniało do 1261 r., zlikwidowane

następnie przez Cesarstwo Nicejskie. W konsekwencji dalszemu osłabieniu

uległy siły chrześcijan w walce z muzułmanami.

krucjata

dziecięca

1212

Ruch mistyczny zrodził przeświadczenie, że tylko dzieci, ich niewinna i czysta

wiara pozwoli wyzwolić miejsca święte. W 1212 r. dzieci wędrowały do portów
śródziemnomorskich. Po drodze bardzo wiele umarło z chorób i wycieńczenia –

zostały zabrane przez kupców na statki i bezdusznie sprzedane do niewoli

muzułmańskiej.

V

1217-1221

Było to kilka pojedynczych i nieskoordynowanych wypraw rycerstwa

zachodniego: w 1217 r. – wyprawa króla węgierskiego Andrzeja II, także

rycerstwa francuskiego i włoskiego. W 1218 r. król jerozolimski Jan de Brienne

opanował Damiettę w Egipcie. Atak na Kair zakończył się otoczeniem

krzyżowców, którzy zrezygnowali ze zdobyczy i wycofali się z Egiptu.

wyprawa

cesarza

Fryderyka II

1228-1229

Wyprawa do Królestwa Jerozolimskiego obłożonego klątwą cesarza

Fryderyka II, który na drodze pokojowej odzyskał Jerozolimę, Betlejem i

Nazaret. Koronował się w Jerozolimie na króla jerozolimskiego. Z uwagi na

pokojowy charakter wyprawy i brak błogosławieństwa papieskiego niektórzy

historycy nie nazywają jej krucjatą.

VI

1248-1254

W 1244 r. krzyżowcy utracili Jerozolimę. Król francuski Ludwik IX Święty

podjął wyprawę rycerstwa francuskiego: zaatakował Egipt i opanował

Damiettę, marsz na Kair. W trudnym terenie, zaatakowane przez epidemię,

wojska krzyżowców poniosły duże straty. Król dostał się do niewoli. W zamian

za wolność krzyżowcy zrezygnowali ze wszystkich zdobyczy w Egipcie. Król

Ludwik IX pozostał jeszcze na Wschodzie, łagodził konflikty w państewkach

łacińskich. Jego starania nie przyniosły długotrwałych efektów.

VII

1270

Posiadłości łacińskie na wschodzie kurczyły się. Król francuski Ludwik IX

ponownie zorganizował wyprawę. Dotarł do Tunisu, licząc, że tamtejszy

władca poprze jego starania w walce z Turkami. Epidemia choroby

doprowadziła do śmierci króla, jego syn i następca zrezygnował z dalszego

marszu i powrócił do Francji.

W Ziemi Świętej, w celu opieki nad pielgrzymami, powstawały hospicja, gdzie chorzy znajdowali
schronienie, opiekę, żywność. W Królestwie Jerozolimskim powstały zakony rycerskie - ich celem
miała być opieka nad pielgrzymami i chronienie ich, obrona miejsc świętych przed Saracenami.
Zostały zorganizowane na wzór wojska, hierarchicznie (wielcy mistrzowie, dostojnicy-rycerze,
kapelani, bracia służebni), podlegały wyłącznie papieżowi. Zakonnicy składali śluby zakonne
(ubóstwo, posłuszeństwo, czystość) i dodatkowo ślub walki z niewiernymi i obrony Grobu
Świętego. Zakony, jako instytucje, otrzymały liczne nadania ziemskie, skupiając w swoich rękach
wielkie bogactwa i wpływy.

W 1291 r. została zdobyta Akka, ostatnia twierdza krzyżowców. Niedobitki schroniły się na
Cyprze, który stał się najbardziej na wschód wysuniętym państwem łacińskim.

Kryzys w Europie zachodniej od końca XIII w. do początku XVI w.

W miarę postępów w rozwoju gospodarczym Europy upowszechniał się pieniądz i jego
odpowiedniki. W obiegu było niewiele monet, dlatego też zastępowały je często towary, np. pieprz,
zboże. Prawo bicia monety przysługiwało władcom, jednak ci często wyrażali zgodę na
wypuszczanie własnych pieniędzy przez możnych duchownych i świeckich. W użyciu była duża
ilość różnych walut. Utrudniało to posługiwanie się nim. Pojawili się ludzie, którzy wymieniali
monety jednego kraju na monety innego. W kantorach skupywali metale szlachetne i inne cenne
towary. Coraz powszechniejszy stawał się kredyt. Powstawały specjalne instytucje trudniące się
udzielaniem pożyczek - domy bankierskie. We Włoszech pojawiły się weksle i przekazy.
Pierwsze lombardy i domy handlowe pojawiły się na południu Europy w państwach włoskich,
które zaznajomiły się z takimi formami płatności na Wschodzie.

W miastach w XII i XIII wieku rozpowszechniły się gildie i hanzy. Gildie - organizacje kupieckie,
opiekowały się członkami w czasie chorób i nieszczęść, grupowały kupców jednego miasta. Kupcy
kilku miast grupowali się w tzw. hanzach - najpotężniejszą z nich była Hanza Niemiecka grupująca
kupców Lubeki i Hamburga, a także kupców miast bałtyckich i Europy Środkowej. Rzemieślnicy w
miastach grupowali się w cechach. Jeden cech mógł zrzeszać rzemieślników kilku rzemiosł.
Dostanie się w poczet członków cechu było bardzo trudne i wymagało przejścia długiej drogi
praktykowania i nauki zawodu u mistrza.

W XIV w. w Europie nastąpiło zahamowanie wzrostu gospodarczego. Przerodziło się ono
następnie w kryzys gospodarczy. Nie rozwijał się handel, w rolnictwie nastąpiła stagnacja
(zahamowana akcja kolonizacyjna). Podupadły niektóre ośrodki przemysłowe. Stagnacja w
gospodarce spowodowała upadek wielu kantorów i domów bankowych, zwłaszcza w Italii. Kryzys
pogłębiały klęski elementarne np. epidemia czarnej śmierci (dżuma) po 1348 r. Towarzyszyły temu
bunty w miastach, powstania chłopskie i liczne wojny (m.in. „wojna stuletnia”). Szacuje się, że
jedynie w wyniku epidemii dżumy ludność Europy zmniejszyła się o 1/3.

Odkrycia geograficzne

Ludzie średniowiecza znali najbliższe otoczenie, które dla nich ograniczało się do - wybrzeży
Morza Śródziemnego, a od czasów krucjat bliższy ludziom Europy stał się świat Wschodu. Wiedza
o kształcie ziemi pozostawała pod wpływem filozofii i nauki Kościoła. Marco Polo, Wenecjanin i
wielki podróżnik „odkrył” Chiny i Indie. Ogólnie znano Bliski Wschód i północną część Afryki.
Tymczasem w Afryce i w Ameryce Północnej istniały kultury i cywilizacje nie ustępujące naszej
śródziemnomorskiej.

Majowie mieszkali na półwyspie Jukatan. Społeczeństwo było podzielone na klasy, kwitło
niewolnictwo. Państwo istniało od III do XII w. Zostało następnie podbite przez Tolteków. Majowie
wyzwolili się w połowie XV w., ale nadal istniał podział polityczny, co było słabością państwa.
Państwo Majów było zorganizowane jako monarchia absolutna z dużą rolą arcykapłana. W
rolnictwie dominowała gospodarka wypaleniskowa, uprawa kukurydzy, bobu, rozwinięte było
myślistwo i rybołówstwo. Dobrze rozwinięty handel i rzemiosło: produkcja tkanin, garnków,
jubilerstwo (wyroby ze złota i srebra). Największe ośrodki miejskie to Cziczen-Ica i Matapan.
Panował politeizm. Bogów utożsamiano z siłami natury, żywa była wiara w życie pozagrobowe i w
walkę dobra ze złem (dualizm). Dużą rolę pełnili kapłani. Składane były krwawe ofiary z ludzi.
Bardzo wysoki był poziom wiedzy matematycznej i astronomicznej. Pozostawili monumentalne
budownictwo. Pismo Majów nie zostało jeszcze odczytane.

Aztekowie, których państwo powstało w XIII w. zamieszkiwali tereny dzisiejszego Meksyku ze
stolicą w Tenochtitlan na jeziorze Texcoco. Dobrze było rozwinięte rolnictwo (kukurydza, bób,
tykwa, figa, kakao, bawełna) i hodowla. Produkowali miedź, złoto, brąz. Rozwijało się rzemiosło i
handel - miasta, centra handlowe. Istniało niewolnictwo. Na czele państwa stali wodzowie, a
ostatnim z nich był Montezuma. Religia podobna była do wierzeń Majów - wielkie i wspaniałe
świątynie piramidalne oraz masowe ofiary z ludzi. Pismo nie zostało odczytane. Kalendarz przejęty
od Majów.

Inkowie zbudowali największe państwo w Ameryce przedkolumbijskiej. Objęło północne i
środkowe Andy, od Kolumbii do Chile. Cuzco było stolicą potężnego państwa, na czele którego stał
król - inka - despotyczny władca. Państwo było dobrze zorganizowane. Podstawą utrzymania było
rolnictwo. Charakterystyczne były tarasowo położone pola na zboczach gór, rozbudowana sieć
systemów irygacyjnych. Wysoki był poziom górnictwa i obróbki metali - miedzi, ołowiu, srebra.
Dobrze rozwinięta sieć dróg, wspaniałe mosty. Handel odgrywał mniejszą rolę. W religii duże
znaczenie miała wiara w życie pozagrobowe. Kapłani spełniali rolę nie tylko religijną, byli także
skarbnicą wiedzy i umiejętności. Król - inka - był uosobieniem boga-słońca, posiadał
nieograniczoną władzę. Pismo sznurowe zostało częściowo odczytane. Inkowie reprezentowali
wysoki poziom wiedzy matematycznej i astronomicznej. Stworzyli własny oryginalny kalendarz.

Wyprawy Hiszpanów:

•

Ferdynand Cortez w 1519 r. podbił państwo Azteków,

•

Franciszek Pizarro w latach 1531-1533 zdobył państwo Inków.