AKREDYTACJA LABORATORIÓW CHEMICZNYCH
SYSTEMY ZARZ
DZANIA JAKOŚCI
(SZJ) ISO 9 000
I ŚRODOWISKIEM (SZŚ) ISO 14 000
AKREDYTACJA LABORATORIUM CHEMICZNEGO
Zakres akredytacji EN 45002
Zakres akredytacji laboratorium stanowi formalne stwierdzenie obszaru
działalności w jakim udzielono danemu laboratorium akredytacji, winien on być
określony dokładnie i jednoznacznie. Zainteresowane strony powinny znać pełen
zakres badań i /lub analiz objętych daną akredytacją laboratorium.
Formularz programu akredytacji (załącznika do certyfikatu) powinien
określać akredytację laboratorium za pomocą następujących danych:
- asortyment badanych lub analizowanych wyrobów, materiałów lub rodzajów
próbek,
- wykonane badania lub analizy (lub rodzaje badań lub analiz),
- wymagania techniczne lub stosowane metody, wyposażenie, techniki,
- zakres stężeń i dokładność /precyzja - o ile potrzeba.
Jednostki akredytujące akredytują laboratoria tylko do tych badań, dla których
istnieje pełna dokumentacja i jest przeprowadzona walidacja. Żadne laboratorium nie
może czuć się zmuszone do stosowania nowej metody jeśli własna jest sprawdzona i
walidowana. Sposoby przygotowywania próbek do kolejnych etapów analizy mogą
się znacznie różnić zależnie od rodzaju substancji analizowanej i materiału matrycy.
Zwykle laboratorium ma ogólną metodę lub procedurę dla danej techniki i
odpowiednio ją stosuje. Musi być też określone czy laboratorium wykonuje badania
jakościowe lub/i ilościowe. Zakres metod do akredytacji można rozszerzać.
Personel EN 45001
Kierownictwo laboratorium powinno określić minimalny poziom kwalifikacji
i doświadczenia jakie są konieczne na kluczowych stanowiskach w laboratorium.
Analiza chemiczna musi być wykonywana albo przez wykwalifikowanych i
doświadczonych analityków lub pod ich nadzorem, posiadających dyplom
chemika lub równoważny oraz odpowiednie kwalifikacje zawodowe. Laboratorium
winno zapewnić całemu personelowi odpowiednie przeszkolenie w celu
kompetentnego wykonywania badań i obsługi wyposażenia. Musi też być
prowadzony aktualny rejestr szkoleń jakie przeszedł każdy członek personelu.
Rejestr powinien także zawierać:
kwalifikacje akademickie,
odbyte kursy zewnętrzne i wewnętrzne,
szkolenia na stanowisku roboczym,
udział w badaniach biegłości,
publikacje artykułów technicznych,
zapisy dotyczące personelu.
Chociaż instytucje akredytujące nie są zwykle zainteresowane takimi informacjami,
tu obowiązuje ustawa o ochronie danych osobowych.
Środowisko EN 45001
Próbki, odczynniki i wzorce winny być tak przechowywane, aby zapewnić
ich nienaruszalność. Czasem należy ograniczyć dostępność do pewnych
pomieszczeń, szczególnie dotyczy to pracowni z materiałami wybuchowymi,
radioaktywnymi, rakotwórczymi, badań sądowych i analizy śladowej. O tych
postanowieniach należy zawiadomić pracowników wraz z uzasadnieniem.
Laboratorium powinno zapewniać odpowiednie warunki otoczenia niezbędne, dla
określonych badań. Często zachodzi konieczność wydzielenia specjalnych
pomieszczeń do specjalnych prac (analiza śladowa), które muszą być odpowiednio
przygotowane. Należy laboratoria wyposażyć w urządzenia zapewniające
odpowiednią: wilgotność, temperaturę, ograniczyć drgania, eliminować skażenie
mikrobiologiczne. To wszystko powinno być kontrolowane sygnalizacją
ostrzegawczą.
Wyposażenie EN 45001
Wymaga się, żeby elementem systemu jakości laboratorium było działanie
zgodne z programem konserwacji i kalibracji wyposażenia laboratorium.
Wyposażenie laboratorium chemicznego można podzielić na następujące
kategorie:
ogólnego użytku (mieszadła, naczynia niemiarowe itp.),
miarowe (kolby, pipety, biurety),
przyrządy pomiarowe(wiskozymetr, areometr, termometr),
wzorce fizyczne (odważniki),
komputery i urządzenia do przetwarzania danych.
Odczynniki EN 29000/ISO 9000
Zaleca się nabywanie odczynników od producentów, którzy mają system
jakości wg EN 29000/ISO 9000. Klasa czystości stosowanych odczynników
(włącznie z wodą) powinna być zgodna z podaną w danej metodzie. Informacje o
środkach ostrożności powinny być czytelne i przestrzegane. Należy pamiętać o
prawidłowym usuwaniu zużytych odczynników, zgodnie z krajowymi przepisami
dotyczącymi ochrony środowiska, zdrowia i bezpieczeństwa pracy.
Metody i procedury kalibracji i badań EN 45001
Laboratorium przed przystąpieniem do analiz próbek powinno sprawdzić
swoje własne możliwości działania zgodnie z udokumentowanym sposobem
postępowania w danej metodzie. Metody własne powinny być walidowane
(uzasadnienie, że metoda jest poprawna pod względem naukowym w
określonych warunkach stosowania a charakterystyka działania metody jest
zrozumiała) i autoryzowane przed ich zastosowaniem. Walidacja metody określa,
na podstawie systematycznych badań laboratoryjnych, że charakterystyka działania
metody spełnia wymagania związane z zamierzonym zastosowaniem wyników
analitycznych. Obejmuje ona: selektywność i specyficzność, zakres, liniowość,
czułość, granicę wykrywalności, granicę oznaczania ilościowego, odporność
na zmiany warunków, dokładność i precyzję. Parametry te powinny być wyraz
nie
określone w udokumentowanej metodzie tak, żeby użytkownik mógł ocenić
przydatność tej metody dla swoich celów. W miarę możliwości powinny być używane
certyfikowane materiały odniesienia w celu określenia błędu systematycznego,
wyniki te należy porównać z wynikami uzyskanymi inną techniką. Określenie
niepewności pomiaru musi stanowić część walidacji i ma zasadnicze znaczenie
dla sterowania jakością. Wszystkie metody winny być w pełni udokumentowane, z
podaniem danych dotyczących walidacji, ograniczeń zastosowania, procedur
sterowania jakością i kalibracji. Przestarzałe metody powinny być wycofane,
nowe metody muszą zawierać wskazanie, które laboratorium ją autoryzowało.
Należy ustalić różnice między tymi metodami, aby móc wyniki dawne wyniki
porównać z aktualnymi. O wszystkich, tak małych lub znacznych zmianach,
należy zawiadomić jednostkę akredytującą.
Zgodność kalibracji i pomiaru EN 45001
Badania analityczne mogą być podzielone na trzy ogólne klasy w
zależności od rodzaju wymaganej kalibracji: zgodność pomiarów z normami
międzynarodowymi lub krajowymi dotycząca przyrządów stosowanych do
bezpośrednich pomiarów podstawowych właściwości: masy, długości,
temperatury, czasu, powierzchni, objętości, ciśnienia itp., nowy lub świeżo nabyty
przyrząd powinien być sprawdzony w laboratorium przed użyciem w celu
stwierdzenia czy wymiary, konstrukcja i działanie są zgodne z wymogami
technicznymi. Chromatografy i spektrometry, które wymagają kalibracji w ramach
ich normalnej pracy, powinny być kalibrowane przy użyciu substancji chemicznych o
znanej i odpowiedniej czystości lub materiałów odniesienia o znanym składzie.
Należy określać indywidualne programy kalibracji w zależności od specyficznych
wymagań analizy.
Materiały odniesienia i wzorce chemiczne EN 45001
Materiał odniesienia (RM) jest to materiał lub substancja, której jedna lub
więcej właściwości jest w wystarczającym stopniu ustalona, żeby mogła służyć do
kalibracji przyrządu, oceny metody pomiaru lub oceny materiałów.
Certyfikowany materiał odniesienia (CRM) jest to taki materiał odniesienia,
którego jedna lub więcej wartości właściwości jest certyfikowana za pomocą
technicznie sprawdzonej i ważnej procedury i który posiada certyfikat. Często
kalibrację przeprowadza się przy użyciu wzorców przygotowanych w
laboratorium z substancji chemicznych o znanym składzie i czystości.
Wymagania dotyczące czystości wzorców chemicznych można określić w zależności
od dopuszczalnej tolerancji metody. Wszystkie czynności związane z materiałami
odniesienia i wzorcami chemicznymi powinny odbywać się w taki sposób, żeby
uchronić je przed zanieczyszczeniami lub stratą substancji oznaczanej.
Stosowanie komputerów EN 45001
W chemicznym laboratorium badawczym komputery mają bardzo różnorodne
zastosowania: kontrola krytycznych warunków środowiska, rejestracja i
kontrolowanie zapasów, plany kalibracji i konserwacji, kontrola zapasów
odczynników i materiałów wzorcowych, projektowanie i przeprowadzanie
doświadczeń statystycznych, harmonogram analiz próbek i rejestracja przerobu.
Komputery mogą być wykorzystane także do: generowania kart kontrolnych,
rejestrowania procedur badań, sterowania automatyczną obsługą przyrządów,
wychwytywania, przechowywania, wyszukiwania i przetwarzania danych ręcznie lub
automatycznie, porównywania danych dotyczących próbki z danymi literaturowymi,
generowania sprawozdań z badań, przetwarzania tekstów, łączność.
Audyt laboratorium i przegląd EN 45001
Audyt jakości jest okresowym sprawdzianem, czy laboratorium pracuje
zgodnie ze swoim własnym systemem jakości i czy system ten jest skuteczny,
wdrożony i przestrzegany. Przegląd jakości jest to okresowe badanie systemu
jakości w celu upewnienia się, że spełnia on potrzeby laboratorium i wymagania
norm dotyczących jakości.
Pobieranie próbek, postępowanie i ich przygotowywanie EN 45001
Badania analityczne mogą być potrzebne z różnych względów, np.
ustalenie średniej zawartości substancji analizowanej w całym materiale, ustalenie
profilu stężenia substancji analizowanej w całym materiale lub oznaczenie
miejscowego zanieczyszczenia materiału. Należy pamiętać, że pobieranie próbek
jest zawsze procesem generującym błąd. Niesłuszne jest zakładanie, że materiał
jest jednorodny, nawet gdy się tak wydaje. Należy zwracać uwagę na właściwe
przechowywanie próbek, należy także odpowiednio pozbywać się ich.
Sterowanie jakością ISO 9000
Zapewnienie jakości (QA): to wszystkie zaplanowane i systematyczne
działania, niezbędne do stworzenia odpowiedniego stopnia zaufania co do tego, że
wyrób lub usługa spełni ustalone wymagania jakościowe - kalibracja, szkolenie,
konserwacja przyrządów, audyt i przegląd jakości.
Sterowanie jakością (QC) to metody i działania stosowane w celu spełnienia
wymagań jakościowych - karty kontrolne, ślepe oznaczenia, próbki domieszkowe,
powtórne oznaczenia, ślepe próbki. Prowadzi się wewnętrzne QC a także
zewnętrzne QC badania biegłości laboratorium.
Niepewność pomiaru EN 45001
Niepewność pomiaru to ocena związana z pomiarem, która charakteryzuje
zakres wartości, w którym znajduje się na pewno wartość rzeczywista. Można ją
wyrazić jako odchylenie standardowe lub jego wielokrotność.
Powtarzalność lub odtwarzalność nie są powszechnie akceptowane jako
miary ogólnej niepewności, ponieważ żadna z nich nie uwzględnia wpływów
systematycznych związanych z metodą. W praktyce powszechnie rozróżnia się
efekty losowe i systematyczne wpływające na proces pomiaru. W badaniach
niepewności losowej liczba pomiarów nie powinna być mniejsza niż 10.
Błędy systematyczne są często trudniejsze do oznaczenia. Podczas
identyfikowania z
ródeł niepewności należy uwzględnić kompletną sekwencję
zdarzeń koniecznych do osiągnięcia celu analizy.
Ogólna niepewność jest wyrażana jako ogólne odchylenie standardowe
lub jego wielokrotność. W niektórych wypadkach lepiej jest zamienić ogólną
niepewność na przedział ufności. Wówczas dwukrotne ogólne odchylenie
standardowe odpowiada w przybliżeniu przedziałowi ufności 95%.
Walidacja
Walidacja metody określa, na podstawie systematycznych badań
laboratoryjnych, że charakterystyka działania metody spełnia wymagania związane z
zamierzonym zastosowaniem wyników analitycznych.
Obejmuje ona:
selektywność i specyficzność, zakres, liniowość, czułość, granicę
wykrywalności, granicę oznaczania ilościowego, odporność na zmiany
warunków, dokładność i precyzję.
Parametry te powinny być wyraz
nie określone w udokumentowanej metodzie
tak, żeby użytkownik mógł ocenić przydatność tej metody dla swoich celów. Metody
standardowe (znormalizowane) są opracowywane zbiorowo przez grupę ekspertów z
uwzględnieniem wszystkich aspektów walidacji.
Selektywność metody odnosi się do zasięgu, w jakim można oznaczać
poszczególne substancje analizowane w złożonej mieszaninie bez zakłóceń ze
strony innych składników mieszaniny. Taka idealnie selektywna metoda nosi
nazwę specyficznej.
Zakres - oznacza zakres roboczy metody przez zbadanie próbek o różnych
stężeniach substancji analizowanej i oznaczenie zakresu stężeń, w którym można
osiągnąć akceptowalną dokładność i precyzję.
Liniowość oznacza się przez analizę próbek o stężeniach substancji
analizowanych pokrywających zalecany zakres metody. Jeżeli nie można osiągnąć
liniowości dla danej procedury, wówczas należy określić odpowiedni algorytm
obliczeń.
Czułość jest to różnica stężenia substancji analizowanej odpowiadająca
najmniejszej różnicy odpowiedzi metody, jaką można wykryć. Czułość przedstawia
nachylenie krzywej kalibracyjnej i można ją obliczyć metodą najmniejszych
kwadratów, albo określić doświadczalnie, stosując próbki zawierające różne stężenia
substancji analizowanej.
Granicę wykrywalności substancji analizowanej określa się przez
powtarzanie analizy ślepej próby. Granica ta jest stężeniem substancji analizowanej,
której odpowiedz
jest równoważna średniej odpowiedzi ślepej próbki plus trzy
odchylenia standardowe. Dla różnych rodzajów próbek wartość ta jest różna.
Granica oznaczania ilościowego jest to najmniejsze stężenie substancji
analizowanej, jakie można oznaczyć z akceptowalnym poziomem dokładności i
precyzji. Należy ją ustalać przez użycie odpowiedniego wzorca lub próbki. Nie
powinna ona być oznaczana przez ekstrapolację, gdyż zwykle jest to najniższy punkt
na krzywej kalibracji (z wyłączeniem ślepej próby).
Odporność na zmianę warunków zwykle ocenia pierwsze laboratorium
zanim nawiąże współpracę z innymi laboratoriami.
Dokładność metody jest to bliskość uzyskanej wartości substancji
analizowanej względem wartości rzeczywistej. Jeśli nie ma odpowiedniego materiału
odniesienia, to dokładność można ocenić na podstawie pomiaru badanych porcji z
domieszką wzorców chemicznych. Dokładność można również ustalić przez
porównanie z wynikami uznanej metody lub innych odpowiednich procedur, albo
przez międzylaboratoryjne badania porównawcze.
Precyzja metody jest to stwierdzenie bliskości zgodności miedzy wzajemnie
niezależnymi wynikami badania. Zwykle określa się je za pomocą odchylenia
standardowego. Zależy ona w ogólności od stężenia substancji analizowanej i
zależność ta powinna być oznaczana i udokumentowana. Powtarzalność jest
rodzajem precyzji odnoszonym do pomiarów wykonanych w powtarzalnych
warunkach. Odtwarzalność jest konsekwencją precyzji związanej z pomiarami
wykonywanymi w warunkach odtwarzalności.
SYSTEMY ZARZ
DZANIA JAKOŚCI
- ISO 9000
Ochrona środowiska stanowi nasilające się wyzwanie dla współczesnych
przedsiębiorstw, jak również innych jednostek organizacyjnych, które stają wobec
konieczności wyważenia ekspansji ekonomicznej - z jednej strony i działań o
charakterze pro- środowiskowym - z drugiej strony.  Bądz
dochodowy - chroń
środowisko - oto wyzwanie, któremu trzeba sprostać.
Do końca lat sześćdziesiątych zainteresowanie globalnymi skutkami
działalności człowieka dla środowiska ograniczało się do naprawy szkód.
Na przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaczęła się
powolna ewolucja świadomości środowiskowej w stronę zapobiegania
szkodliwości.
W latach osiemdziesiątych zaobserwowano zainteresowanie
przedsiębiorstw realizacją przeglądów i auditów środowiskowych, których celem było
określenie oddziaływania tych przedsiębiorstw na środowisko dla zbadania
możliwości kontroli tych oddziaływań, ze względu na wzrastające obostrzenia
legislacyjne w dziedzinie ochrony środowiska. Wszystkie te działania prowadzą do
zminimalizowania ryzyka odpowiedzialności cywilnej i karnej, eliminacji kosztów
poprzez działania pro-środowiskowe takie jak: racjonalna gospodarka surowcami
i energią czy recykling. Coraz częściej przedsiębiorstwa pragną zyskać w oczach
wymagającej opinii publicznej i klientów opinię firm dbających o środowisko. Takie
przedsiębiorstwo musi uwzględniać wymogi norm dotyczących systemów
zarządzania jakością (ISO 9000) jak i systemów zarządzania środowiskiem
(ISO 14 000).
Lata osiemdziesiąte to rozwój prewencji. W tym okresie miały miejsce dwa
ważne wydarzenia:
- Konferencja Montrealska - 1986 r., która zajęła się problematyką niszczenia
warstwy ozonowej,
- Raport Pani Brundtand  Nasza wspólna przyszłość opublikowany w 1987
roku. Stwierdzono, że problematyka ochrony środowiska nie powinna być
postrzegana jako przeszkoda na drodze rozwoju, lecz musi znalez
ć odzwierciedlenie
w naszej strategii na przyszłość, jeśli rozwój ma mieć charakter stały. W raporcie
wprowadzono koncepcję zrównoważonego rozwoju (inaczej: ekorozwoju).
Stwierdza ona, że powinniśmy zaspokajać nasze obecne potrzeby w sposób, który
nie stanowi przeszkody dla naszych następców w realizacji ich aspiracji.
Lata dziewięćdziesiąte to idea prewencji umocniona koncepcją rozwoju
zrównoważonego. W tym okresie najważniejszym wydarzeniem była konferencja
Narodów Zjednoczonych znana jako Szczyt Ziemi w RIO - czerwiec 1992 roku. W
trakcie szczytu opracowano Deklarację z Rio i Agendę 21, nakreślające plan
działań zmierzających w kierunku rozwoju zrównoważonego, ale poruszające także
zagadnienia związane z rozwojem społecznym i gospodarczym (walka z ubóstwem,
wolny handel, przestrzeganie praw kobiet, dzieci, poszanowanie praw
człowieka itp.).
Miarą wagi przykładanej do problematyki ochrony środowiska może być
rozwój dyrektyw Unii Europejskiej, których do tej pory wydano ponad 300.
CERTYFIKAT JAKOŚCI ISO 9000
Wdrożenie systemu jakości ISO 9000 jest gwarancją dobrego
zorganizowania firmy i działania na międzynarodowych zasadach, zgodnie ze
światowymi standardami. Przedsiębiorstwo posiadające certyfikat ISO staje się
konkurencyjne, wiarygodne, ciągle doskonalące swój system jakości i
podnoszące efektywność produkcji.
Certyfikat ISO jest formalnym potwierdzeniem przez niezależny organ, że
system zarządzania firmą jest ukierunkowany na spełnienie przez produkowane
wyroby lub dostarczane usługi określonych wymagań, potrzeb i oczekiwań klienta.
Kryterium jest wybrana norma ISO serii 9000, a dokładnie jej paragrafy, których
wymagania muszą być spełnione. Dowodem formalnego potwierdzenia jest
zaświadczenie zwane certyfikatem.
Ten nowy system jakości może usprawnić zarządzanie, stanowi dowód
wprowadzenia właściwego nadzoru w przedsiębiorstwie, zapewnia jakość
produktu zgodną z wymaganiami klienta, zwiększa konkurencyjność dostawcy,
stanowi atut przetargowy oraz ułatwia zdobycie uznania zagranicznych
jednostek certyfikujących.
Wybór wariantu zabezpieczenia jakości wg określonej normy z rodziny ISO
9000 jest zależny od zakresu i charakteru działania danego podmiotu
gospodarczego.
Normę tą przyjmuje się, gdy zachodzi konieczność udokumentowania zdolności
zapewnienia jakości w zakresie projektowania, konstruowania, instalowania i
obsługiwania. Model ten stosuje się przy zapewnieniu jakości w całym cyklu
wytwarzania, zapewnieniu jakości podczas produkcji i instalowania. Celem tej normy
jest ujawnienie wad w czasie produkcji oraz stosowanie środków
zapobiegających ponownemu powstawaniu wad, zapewnienie jakości podczas
kontroli i badań ostatecznych. Norma ISO 9001(2) dotyczy zarządzania jakością i
zapewnienia jakości, są to wytyczne wyboru i stosowania. Norma ISO 9004 to
wytyczne do projektowania i wdrażania systemu jakości, norma ISO 10013 zawiera
wytyczne tworzenia ksiąg jakości.
Tworzenie procedur i instrukcji
Pierwszym krokiem klienta przed procesem certyfikacji jest zapoznanie się z
treścią samych norm ISO, kupując je lub zapoznając się z nimi w firmach
certyfikujących. Bardzo ważnym elementem jest właściwy wybór fachowego
zespołu szkolącego załogę. Najkorzystniejszym wyborem jest firma
konsultingowa lub zespół mieszany składający się z pracowników własnych i
konsultantów zewnętrznych. Zespół taki zapoznaje szkolących z podstawowymi
definicjami i ideą systemu.
Właściwa interpretacja przyjętych norm jest niezbędna przy tworzeniu
dokumentów systemu, których napisanie polega na przetransportowaniu ogólnych
wymagań normy i opisaniu w procedurach i instrukcjach w sposób szczegółowy,
uwzględniający specyfikę firmy.
Z przeszkolonych osób najlepiej wyłonić kilkuosobowy zespół koordynujący,
którego zadaniem byłoby tworzenie dokumentów systemu oraz nadzorowanie ich
wdrażania. Inne przeszkolone osoby powinny szkolić kadrę średnią, a te z kolei
pozostałych pracowników. Powołany zespół koordynujący powinien stworzyć
fundament, na którym zbudowałby system zapewnienia jakości w swojej firmie.
Fundamentem takim jest właściwy schemat organizacyjny firmy, wynikający z
doświadczeń i przemyśleń pracowników przedsiębiorstwa. Niezbędne jest również
zebranie wszystkich dostępnych informacji i materiałów o istniejącym już systemie
zapewnienia jakości w firmie - każda firma posiada przecież jakiś własny
wypracowany system.
Kolejny etap to przeprowadzenie porównania stanu istniejącego z
wymaganiami wybranego modelu zapewnienia jakości. Wszelkie wykryte braki w
stosunku do wymagań określonych przez normy ISO należy opisać i zaproponować
działania dostosowawcze. Dopiero po dokonaniu takich czynności jesteśmy
zaopatrzeni w materiały i przygotowani do rozpoczęcia tworzenia procedur i
instrukcji. W tym celu zespół koordynujący powołuje zespoły robocze do pisania
procedur, a następnie czuwa nad wzajemnym powiązaniem wszystkich procedur i
instrukcji. Zespół pilotujący wykonuje diagnozę struktury jednostki i określa:
dostosowaną strukturę księgi jakości, skład zespołu piszącego księgę jakości i
opiniującego jej projekt, w jakim języku i jakie dokumenty będą potrzebne, sposób
włączenia dokumentacji technicznej produktów i usług.
Księga jakości musi zawierać politykę zatwierdzoną przez najwyższe
kierownictwo, a następnie treść, w której określamy minimalne wymagania i podjęte
dyspozycje w ramach wybranego modelu ISO 9000, co będzie stanowić
rozszerzenia deklaracji zawartych w polityce jakości. Najlepszym rozwiązaniem jest
tu podział na rozdziały zgodne z rozdziałami w normie ISO 9000. Pamiętać należy
o tym, że księga stanie się wizytówką firmy, dlatego też należy zadbać o jak
najlepszą jej strukturę i treść.
Podczas pisania księgi trzeba również zastanowić się nad problemem
włączenia w stosownej relacji dokumentacji technicznej wyrobu lub usługi oraz
sposobu jej dołączenia. Może to stanowić załącznik z listą tych dokumentów lub
przywołanie ich w odpowiednim miejscu w rozdziałach. Przygotowane procedury i
instrukcje są dopracowywane i konsultowane w przypadkach trudnych i wątpliwych z
firmą certyfikującą. Po napisaniu wszystkich procedur i instrukcji należy je rozsyłać
do wszystkich komórek w przedsiębiorstwie, w których będą obowiązywać. Tym
sposobem rozpoczyna się okres pełnego wdrażania systemu, który trwa
minimum 6 miesięcy.
Wdrażanie systemu zapewnienia jakości
Etap ten rozpoczynamy od wyboru firmy certyfikującej, chyba że firma
dokonała tego wcześniej. W Polsce oprócz Polskiego Centrum Badań i
Certyfikacji i Polskiego Rejestru Statków działa jeszcze kilka zachodnich firm
certyfikujących. Zazwyczaj przedsiębiorstwa wybierają organy certyfikujące cieszące
się uznaniem na głównych rynkach zbytu ich towarów. Dobrym wyborem są także
organy, których certyfikaty uznawane są w wielu krajach, ponieważ są członkami
międzynarodowego stowarzyszenia, takiego jak: EQNet, obejmującego swym
zasięgiem wszystkie kraje UE, Japonię, Australię, Nową Zelandię, Izrael,
Słowenię. W przypadku eksportu produktów do innych krajów spoza sieci EQNet,
jak np. do USA, istotnym kryterium może być akredytacja w tych krajach lub
podpisanie porozumienia dwustronnego o wzajemnym uznaniu certyfikatów.
Dodatkowym walorem firmy certyfikującej, w przypadku gdy przedsiębiorstwo
eksportuje towary do krajów UE, gdzie obowiązuje dla wszystkich grup wyrobów
oznaczenie CE, tj. potwierdzenie, że wyrób spełnia wymagania dotyczące szeroko
rozumianego bezpieczeństwa, jest posiadanie również tzw. notyfikacji w zakresie
dyrektyw dotyczących określonych grup wyrobów.
Po opracowaniu księgi jakości rozpoczynamy szkolenia najwyższego
kierownictwa w zakresie systemu jakości i wdrażanie systemu w całej
organizacji. W tym okresie należy przeprowadzić serie auditów wewnętrznych,
sprawdzających funkcjonowanie systemu oraz dokonać niezbędnych działań
korygujących. Kwestia ta jest bardzo istotna, zwłaszcza w momentach przygotowań
do auditów, które będą w firmie przeprowadzały organy zewnętrzne.
Przedsiębiorstwo może w ten sposób samo wykryć niezgodności, które
prawdopodobnie zostały znalezione przez organy certyfikujące. Po zakończonym
audycie wewnętrznym sporządza się raport, następnie analizę konieczności
działań korygujących i zapobiegawczych.
Audyt wewnętrzny najlepiej realizuje wymóg dążności do ciągłego
usprawniania działalności, to bardzo dobre narzędzie ciągłej poprawy.
Kierownictwo firmy określa, kto będzie uprawniony do przeprowadzenia auditów i
na jakich podstawach. Zasady te powinny być znane i przedstawione w
procedurach. Na poziomie przedsiębiorstwa ustala się wymagania w stosunku do
audytorów. Wiele firm wykorzystuje możliwość szkolenia audytorów na kursach
zewnętrznych, organizowanych przez firmy certyfikujące. Tak przeszkolona osoba
może być audytorem wiodącym i przejąć pełną odpowiedzialność za
planowanie i wykonanie audytu oraz sporządzenie raportu z audytu.
Niezbędne jest sporządzenie rocznego planu przeprowadzania auditów.
Audyty wewnętrzne powinny się odbywać w formie spotkań, które prowadzi audytor
wiodący. Raport końcowy kończy Audyt, w którym mogą być zawarte wskazania
działań naprawczych.
Działania korygujące podejmujemy w celu usunięcia przyczyn istniejącej
niezgodności, wady lub innej niepożądanej sytuacji. Działania zapobiegawcze
podejmujemy, aby usunąć przyczyny potencjalnych zagrożeń. Powodem podjęcia
wspomnianych działań są zazwyczaj niezgodności ujawnione w audytach oraz
reklamacje klientów. Bardzo często powodem działań jest niezadowolenie klienta
wewnętrznego, niemożność spełnienia wymogów, niewłaściwe materiały czy nie
dopracowany projekt.
Na cykl działań korygujących składa się planowanie, analiza problemu,
identyfikacja przyczyn, planowanie przeciwdziałań, wykonanie oraz
sprawdzenie. Wszelkie podjęte działania podlegają rejestracji i analitycznym
przeglądom kierownictwa, ewentualnie ponownym audytom sprawdzającym.
Skuteczne prowadzenie działań korygujących i zapobiegawczych jest
gwarantem skuteczności całego systemu, zapewniając usuwanie problemów już
występujących i zapobiegając tym, które jeszcze się nie pojawiły. Jest również
narzędziem ciągłego doskonalenia jakości, dając szansę nie tylko przetrwania
firmy, ale także jej rozwoju i umocnienia miejsca na rynku. Prowadzi do potrawy
jakości i obniżki kosztów oraz szybszego działania.
Tryb postępowania w procesie certyfikacji systemów jakości w
zakładach produkcyjnych i usługowych
- Kontakt z PCBC
- Spotkanie organizacyjno-przygotowawcze (przed procesem certyfikacji)
- Ocena dokumentacji pod względem formalnym
- Powołanie zespołu audytorów
- Wizytacja wstępna*
- Ocena dokumentacji przez audytorów pod względem merytorycznym
- Audyt wstępny**
- Audyt certyfikujący
- Orzeczenie Komitetu Technicznego ds. certyfikacji Systemów Jakości
- Decyzja dyrektora PCBC o przyznaniu certyfikatu
- Rozliczenie kosztów
- Wydanie certyfikatu lub jego odmowa
- Nadzór nad systemem
*element nieobowiązkowy;element nieobowiązkowy, ale zalecany
Kiedy uporamy się z dokonaniem wszystkich działań mających na celu
wyeliminowanie niezgodności z normą, możemy wystąpić do jednostki
certyfikującej z prośbą o przeprowadzenie audytu.
Proces certyfikacji
Jak widać na schemacie, po uzyskaniu wstępnych informacji (jeśli nie
uzyskaliśmy ich wcześniej) organ certyfikujący może przeprowadzić
jednodniowe spotkanie organizacyjno-przygotowawcze u klienta. Dotyczy to
klientów zainteresowanych wprowadzeniem systemu jakości lub będących na
początku jego wprowadzania.
Klient, który wprowadził już u siebie system jakości i wyraża
zainteresowanie uzyskaniem certyfikatu, otrzymuje od firmy certyfikującej
kwestionariusz, który po wypełnieniu przez klienta pozwala zorientować się
prowadzącemu proces certyfikacji, jaki jest stopień zaawansowania we wdrażaniu
systemu jakości. Jeśli jest on wystarczający do przeprowadzenia oceny, klient
otrzymuje wniosek o certyfikację i umowę. Po ich wypełnieniu przedsiębiorstwo
przesyła je wraz z księgą jakości i procedurami do firmy certyfikującej, uiszczając
jednocześnie wstępną opłatę, zależną od wybranego modelu normy. Po dokonaniu
opłaty i analizie dokumentacji pod względem formalnym, firma certyfikująca
proponuje w uzgodnieniu z klientem osobę audytora wiodącego i skład zespołu
audytorów.
Zalecane jest dokonanie wizytacji wstępnej, choć nie jest to konieczne.
Jest ona wskazana, gdy nie odbyło się spotkanie organizacyjno-przygotowawcze u
klienta albo od jego daty upłynął długi okres, podczas którego nastąpiły zmiany
organizacyjne, technologiczne, zmienił się asortyment produkowanych wyrobów lub
zakres świadczonych usług itp. Podczas wizytacji wstępnej audytorzy wydają
opinię o przygotowaniu klienta do oceny jego systemu jakości oraz ustalają
dokładnie obszar działalności, będący przedmiotem audytu. Jeżeli wynik wizytacji
jest pozytywny, audytorzy ustalają następne etapy procesu certyfikacji.
Audyt próbny
Jeśli nie jesteśmy całkowicie pewni swojego systemu lub uważamy, że
niektóre z naszych wydziałów mogą nie sprostać wymaganiom, wówczas Audyt
próbny jest wskazany. Zakres takiego audytu, czyli audytowane wydziały, działy oraz
liczbę dni audytu określamy sami i zawieramy odpowiednią umowę z firmą
certyfikacyjną. Mamy do wyboru dwa rozwiązania: zamówić Audyt próbny z
raportem lub bez. W pierwszym przypadku pozytywne wyniki audytowanych
działów zostaną zaliczone do końcowego audytu certyfikującego, jeśli poddamy się
mu przed upływem 6 miesięcy od audytu próbnego. W drugim przypadku otrzymane
wyniki audytu próbnego będziemy mogli wykorzystać jedynie do poprawy systemu.
Audyt certyfikacyjny
Po wyeliminowaniu znanych wad systemu można zgłosić go do audytu
certyfikującego. Tym razem program i czas trwania audytu określa organ
certyfikujący. Liczba dni audytu jest zależna od wielkości firmy i jest uregulowana
odpowiednimi wytycznymi obowiązującymi we wszystkich organach certyfikujących.
Firma certyfikująca przygotowuje szczegółowy plan audytu określającego,
co, gdzie, kiedy i przez kogo będzie audytowane. Plan taki przedsiębiorstwo
audytowane otrzymuje na 14 dni przed dniem rozpoczęcia audytu certyfikującego,
aby pełnomocnik ds. jakości zapewnił obecność i udział pracowników
odpowiedzialnych za działalność ujęte w planie.
Audyt jest zazwyczaj prowadzony przez dwuosobowy zespół audytorów, z
którego co najmniej jedna osoba powinna być ekspertem technicznym dla
audytowanej dziedziny działalności firmy.
Ramowy program audytu rysuje się następująco:
1 - Audyt księgi jakości i nadzorowania dokumentacji systemu,
2 - Audyt procesów bezpośrednio i pośrednio wpływających na jakość,
3 - załatwianie reklamacji, prowadzenie auditów wewnętrznych oraz działań
korygujących i zapobiegawczych,
4 - Audyt odpowiedzialności kierownictwa.
Certyfikat może być przyznany tylko wówczas, gdy w czasie auditów
wytypowanych działalności oraz kierownictwa osiągnięte zostanie 100% zgodności z
wymaganiami normy. Niestety, z praktyki wynika, że są to przypadki niezmiernie
rzadkie. Rzeczą normalną jest raczej fakt, że po audycie certyfikującym zachodzi
potrzeba podjęcia działań korygujących. Audytorzy podczas audytu działań
korygujących trwającego zazwyczaj jeden dzień, sprawdzają, czy podjęto takie
działania i czy okazały się one skuteczne. Jeśli tak, to wówczas mogą w swoim
raporcie wnioskować o udzielenie certyfikatu firmie audytowanej. W przypadku
pozytywnego rozpatrzenia wniosku, organ certyfikujący powiadamia o tym klienta
i po uregulowaniu przez niego zobowiązań finansowych doręcza mu certyfikat.
Dane klienta zostają umieszczone w rejestrze klientów, którzy otrzymali certyfikat
systemu jakości. Certyfikat jest ważny przez 3 lata, aby mieć pewność, że
przedsiębiorstwo w pełni przestrzega wymagań będących podstawą przyznanego
mu certyfikatu, firma certyfikująca prowadzi nadzór nad jego systemem jakości,
przeprowadzając audyty nadzoru w trakcie ważności certyfikatu co najmniej raz w
roku.
W przypadku stwierdzenia nieprzestrzegania przez klienta wymagań
związanych z otrzymanym certyfikatem, mogą być zastosowane sankcje w postaci
zawieszenia, odmowy wznowienia lub ograniczenia zakresu certyfikatu.
Ponownie o certyfikację można się ubiegać po upływie co najmniej roku od
daty cofnięcia. Firma certyfikująca przedłuża ważność certyfikatu na wniosek
klienta, złożony co najmniej na 3 miesiące przed upływem ważności certyfikatu i
po ponownej ocenie systemu jakości klienta.
Opłaty za certyfikacje
Są one oczywiście uzależnione od wielkości przedsiębiorstwa i liczby
zatrudnionych w nim pracowników i są uiszczane przez klienta systemem
przedpłat, przed kolejnym etapem procesu certyfikacji. Ostateczne rozliczenie
faktycznych kosztów następuje przed wydaniem decyzji o udzieleniu certyfikatu (lub
odmowie). Niezależnie od ww. kosztów klient ponosi koszty towarzyszące ocenie
rozliczane wg rachunków, na podstawie faktur wystawianych przez firmę
certyfikującą (hotele, wyżywienie, przejazdy itp.).
Zasady posługiwania się znakiem systemu jakości
Znak ten jest prawnie zastrzeżony i w związku z tym, oprócz stosowania
zasad określonych przez organ certyfikujący, klient powinien stosować się do
ogólnych zasad posługiwania się znakiem prawnie zastrzeżonym.
Znak ten może być stosowany przez klienta tylko w połączeniu z jego
nazwą i powinien mieć sąsiadujący z nim numer certyfikatu.
 Znak certyfikacji systemu jakości może być stosowany tylko na
dokumentach handlowych, promocyjnych i reklamowych, wyłącznie do takiego
obszaru działania, który określa zakres certyfikatu.
Znak ten nie może być stosowany w sposób, który mógłby świadczyć, że
odnosi się on do jakości wyrobu (w szczególności nie może być umieszczony
na wyrobie).
Klient zobowiązuje się wyróżnić zakres działalności, którego dotyczy
certyfikat, jeżeli zastosował ten znak w kontekście, w którym może nasuwać
wątpliwości.
Jeżeli z jakichkolwiek powodów certyfikat utracił ważność lub został
zawieszony, klient powinien natychmiast zaprzestać stosowania znaku certyfikacji
systemu jakości.
Klient zobowiązuje się do zaprzestania używania tego znaku w sposób, który
organ certyfikujący uznał za niedopuszczalny i powiadomił o tym klienta.
Co może zniechęcać
Najbardziej zniechęcające są wysokie koszty certyfikacji, bardzo uciążliwe
dla mniejszych firm, a także długi jej proces. Wprowadzenie ISO wymaga również
trochę pracy papierkowej. W niektórych przypadkach zagrożeniem może być
brak zaangażowania zarządu, słomiany zapał, brak przekonania pracowników,
niewystarczająca koordynacja, brak widocznych efektów, zagubienie się w
szczegółach oraz niekorzystne stosunki międzyludzkie w firmie. Mimo wszystko
warto jest przezwyciężyć trudności i sprostać oczekiwaniom kontrahentów oraz
zagwarantować, że wysoka jakość nie spadnie poniżej deklarowanego poziomu.
Co daje wprowadzenie ISO 9000
Firma z certyfikatem może zapewnić swych kontrahentów, że sprosta ich
oczekiwaniom i że zagwarantowana wysoka jakość nie spadnie poniżej
deklarowanego poziomu. Wprowadzenie systemu jakości zgodnego z normami
ISO 9000 usprawnia organizację i zarządzanie firmą a wszystko jest na swoim
miejscu. ISO wymusza też ciągłe doskonalenie jakości, co jest warunkiem
osiągnięcia sukcesu finansowego. Wyprodukowanie od początku dobrego wyrobu,
ciągła poprawa współpracy wewnętrznej i na zewnątrz przedsiębiorstwa,
doskonalenie wyrobów zgodnie z oczekiwaniami i potrzebami klienta, to podstawowe
cele jakości. Dzięki systemowi jakości uzyskamy w firmie określenie uprawnień i
zależności między pracownikami, przejrzysty schemat organizacyjny,
przydzielenie odpowiednich środków do wykonywania danych czynności.
Normy ISO to nieodzowne warunki zgodnego współdziałania, poprawy
wewnętrznej organizacji, oszczędności czasu i ludzkiego wysiłku oraz sprawnego
zarządzania.
Od pracowników system zapewnienia jakości wymaga szkolenia w
zakresie wykonywanych funkcji zawodowych, jak i we wszystkich sprawach
związanych z systemem ponoszenia odpowiedzialności za jakość pracy, znajomość
polityki jakości swej firmy, umiejętności pracy zespołowej itp.
Korzyści, jakie wypływają z certyfikatu jakości dla pracownika, to m.in.
polepszenie sytuacji materialnej spowodowane znacznym ograniczeniem
kosztów złej produkcji, jak również nowymi kontraktami, wykonywanie pracy w
warunkach uporządkowanych relacji, poczucie podniesienia prestiżu własnej
firmy.
Do niewątpliwych korzyści klienta wypływających z wprowadzenia ISO należy
zapewnienie jakości wyrobu, zmniejszenie liczby reklamacji, traktowanie
klienta przez producenta jako bardzo ważnego partnera.
Samo uzyskanie certyfikatu ISO jednak nie wystarczy. Aby osiągnąć
wymagane skutki systemu zapewnienia jakości, trzeba go po prostu stosować w
praktyce.
Im lepiej wyszkolona załoga, tym większe możliwości manewru dla
kierownictwa. Szkolenia i audyty kształtują mentalność pracowników w kierunku
projakościowym oraz zwiększają zaangażowanie w sprawy firmy. Dodatkowo system
jakości wprowadza poprawę dokumentacji firmy, poprawę obiegu informacji, a
także daje możliwość unikania błędów. Dzięki działaniom zapobiegawczym
zmniejszone zostają straty na brakach wewnętrznych i pochodzących z
reklamacji, skrócony zostaje czas wytwarzania wyrobów, a także poprawiamy
bezpieczeństwo wyrobu. Na koniec przypomnieć należy o uzyskaniu dzięki ISO
9000 lepszej pozycji na rynku i lepszego image firmy, jak również
korzystniejszych warunków umów i negocjowanych cen.
SYSTEMY ZARZ
DZANIA ŚRODOWISKIEM ISO 14000
Troska o środowisko naturalne nie jest czymś nowym aczkolwiek w ostatnich
latach sprawa kompleksowej ochrony środowiska naturalnego stała się powszechnie
uznanym tematem. Wszystkie zakłady produkcyjne oraz wielkie światowe firmy w
dzisiejszych czasach stają przed wyzwaniem, które dotyczy jak być przyjaznym dla
środowiska i w jaki sposób osiągnąć i demonstrować pozytywne wyniki ekologiczne.
Rozwój gospodarki światowej osiągnął zawrotne tempo. Pojawiające się
symptomy naruszenia ekologicznej pojemności naszej planety zdają się być
widoczne nazbyt jaskrawo. Wiąże się to bezpośrednio z przyrostem
demograficznym. Wzrost ten zdecydowanie największy przypadnie na tereny Azji,
a najmniejszy będzie w Europie, co niewątpliwie uwarunkowane jest istniejącą
sytuacją socjalno-ekonomiczną, jak również obowiązującymi kanonami kulturowymi i
obyczajowymi.
Według prognoz ludność świata, pomimo załamania się wzrostu 2,1% rocznie
w latach 70-tych do 1,7% na początku lat 90-tych, powinna przekroczyć 6 mld przed
rokiem 2000 roku. Niepokojący wzrost demograficzny zwiększa naciski na
środowisko naturalne. Jest to kwestia intensyfikacji rolnictwa prowadzącej do
efektywnego wyjaławiania gleby, wycinania lasów czy wyczerpywania zasobów
wodnych. To również ruchy migracyjne ze wsi do miast a także coraz większe
potrzeby energetyczne współczesnego świata są zagrożeniem dla środowiska.
Postęp techniczny mający charakter ciągłej rewolucji przemysłowej prowadzi do
rosnącej konsumpcji paliw kopalnych.
Pierwsza koncepcja budowania systemowego projektu na rzecz ochrony
środowiska o znaczeniu globalnym powstaje w roku 1991, a więc tuż przed
Szczytem Ziemi w Rio de Janeiro. Jest to Karta Biznesu dla Zrównoważonego
Rozwoju. Dokument ten, którego treścią i ideą jest rozwój przemysłu przy pełnym
poszanowaniu ekologicznej pojemności naszej planety, zawiera 16 reguł
środowiskowego zarządzania:
1. Wspólny priorytet
2. Zintegrowane zarządzanie
3. Proces poprawy
4. Kształcenie pracowników
5. Wstępna ocena oddziaływania na środowisko
6. Produkty i usługi
7. Doradztwo dla Klienta
8. Urządzenia i ich eksploatacja
9. Badania
10. Środki zapobiegawcze
11. Kontrahenci i dostawcy
12. Przygotowanie doraz
nej interwencji
13. Transfer technologii
14. Podejmowanie wspólnych działań
15. Otwartość na obawy społeczeństwa
16. Sprawozdawczość
Obok punktów, które można odszukać w normach serii ISO 9000 pojawiają się
nowe  transfer technologii przyjaznych dla środowiska, wspólny udział w
rozwoju inicjatyw i programów mających na celu ochronę ekosystemów i
rozwój świadomości ekologicznej. Karta Biznesu dla Zrównoważonego Rozwoju
stała się podstawą i wzorem dla opracowania norm Systemu Zarządzania
Środowiskowego (SZŚ).
Przy formułowaniu konkretnej polityki ochrony środowiska stosuje się
kombinacje kilku szeroko rozpowszechnionych zasad.
- Zasada zachowywania zasobów przyrody
- Zasada ciągłej poprawy stanu środowiska
- Zasada zapobiegania i zasada przezorności
- Zasada ochrony środowiska
- Zasada zanieczyszczający płaci
W ostatniej dekadzie opracowano szereg nowych narzędzi realizacji
zarządzania środowiskiem. Narzędzia te można podzielić na dwie grupy:
I - dotyczy oceny działań jednostki organizacyjnej:
- Systemy Zarządzania Środowiskiem
- Ocena Skuteczności działań na rzecz środowiska
- Audyting środowiskowy
II - związana jest z oceną produktu:
- Ocena Cyklu Życia Produktu
- Znakowanie Ekologiczne
- Aspekty środowiskowe w standaryzacji produktów.
Dla ustalenia kryteriów stosowania tych narzędzi opracowano szereg norm i
przepisów na szczeblu poszczególnych krajów i na szczeblu międzynarodowym.`
Normy dotyczące Systemów Zarządzania Środowiskiem
BS 7750 - Specyfikacja SZŚ
Normę tę opracowano w celu umożliwienia każdej jednostce organizacyjnej
zbudowania efektywnego systemu zarządzania jako bazy dla racjonalnych działań
na rzecz środowiska i realizacji audytingu środowiskowego. Nie ustanawia ona
bezwzględnych kryteriów oceny skuteczności działań środowiskowych (np. poziomy
emisji, które trzeba osiągnąć dla zgodności z normą), wymaga jedynie zgodności z
ustawodawstwem dotyczącym środowiska i zobowiązania do ciągłej poprawy.
Opracowana została w sposób zapewniający kompatybilność z normami serii ISO
9000.
EMAS - Koncepcja Zarządzania i Audytu Środowiskowego
Jest to przepis Unii Europejskiej opracowany w celu promowania ciągłej
poprawy skuteczności działań na rzecz środowiska przedsiębiorstw przemysłowych.
Udział takich przedsiębiorstw w tym programie jest dobrowolny. Według wymagań
EMAS przedsiębiorstwo musi wdrożyć SZŚ i wydać tzw. Publiczne Oświadczenie
(Public Statement), w którym między innymi przedstawi wykaz istotnych osiągnięć na
rzecz środowiska, politykę i cele środowiskowe oraz program ich osiągania a także
termin opublikowania następnego oświadczenia (max 3 lata póz
niej) i nazwisko
weryfikatora. To Publiczne Oświadczenie musi bowiem zostać uwiarygodnione przez
akredytowanego weryfikatora EMAS po czym kompetentne ciało rejestruje
przedsiębiorstwo w systemie EMAS i nadaje mu numer rejestracyjny.
ISO 14000/14001
ISO powołało Komitet Techniczny dla opracowania międzynarodowych norm
dotyczących zarządzania środowiskiem. Prace Komitetu zorganizowano w sześciu
podkomitetach zajmujących się odpowiednio: SZŚ, Oceną Skuteczności działań na
rzecz środowiska, audytingiem środowiskowym, oceną cyklu życia produktu,
znakowaniem ekologicznym, terminologią i definicjami. Norma ISO 14001 ma
strukturę 4-fazową: na etapie planowania(zapisuj co zamierzasz wykonać),
następnie wykonuj to co zapisałeś, sprawdzaj czy wykonałeś to co zapisałeś,
przeglądaj swoje działania i nakreślaj program poprawy. Norma ISO 14001 ,
podobnie jak BS 7750 kładzie nacisk na: zobowiązanie do ciągłej poprawy, wymaga
zobowiązania do zgodności z obowiązującym ustawodawstwem, kładzie nacisk na
przepisy, kody praktyczne, zarządzenia wewnętrzne dotyczące ochrony środowiska,
zapobieganie zanieczyszczeniu we wszystkich możliwych elementach środowiska
naturalnego: emisja do powietrza, zrzuty do wody, gospodarka odpadami,
zanieczyszczenie podłoża gruntowego, oddziaływanie na społeczność,
wykorzystanie surowców i zasobów naturalnych, inne lokalne kwestie środowiskowe.
Na sformułowanie ostatecznej wersji normy ISO 14001 bardzo silny wpływ miały
Stany Zjednoczone. W związku z tym norma ta nie jest tak szczegółowa jak norma
brytyjska. Przyczyną tego jest diametralnie inne ustawodawstwo środowiskowe na
kontynencie północno-amerykańskim i w Europie i związana z tym odpowiedzialność
oraz możliwości nakładania kar i opłat. Norma ISO 14001 jest norma przystosowaną
do ustawodawstwa środowiskowego na całym świecie przez co tworzy jakoby
parasol pod który można umiejscowić wymagania legislacyjne poszczególnych
krajów.
Charakterystyka ogólna norm
Wszystkie normy dotyczące SZŚ odnoszą się do aspektów środowiskowych
działań, produktów, usług danej jednostki organizacyjnej (zakładu). SZŚ jest więc
specyficzny dla danej jednostki organizacyjnej (zakładu) i nie może być opracowany
na poziomie np. branży przemysłowej czy grupy zakładów o podobnym profilu
produkcji. Normy dotyczące SZŚ oparte są na pięciu podstawowych kryteriach:
ogólnego znaczenia - może być stosowana przez każdą jednostkę organizacyjną tj.
produkcyjną, handlową, usługową, pro-aktywna - zmierza do zapobiegania
szkodliwym oddziaływaniom na środowisko poprzez przewidywanie ryzyka
szkodliwości środowiskowej, rozwojowa - jej celem jest ciągła poprawa skuteczności
działań na rzecz środowiska, dobrowolna lecz jej przepisy stają się obowiązujące,
gdy norma zostanie przyjęta, oparta na systemach - wspieranych przez
udokumentowane procedury.
Wiodąca idea ISO 14000 to ciągła poprawa. Jest to proces ciągłego
wzmacniania i ulepszania SZŚ, którego celem jest osiągnięcie poprawy ogólnej
skuteczności działań na rzecz środowiska, niekoniecznie we wszystkich obszarach
działania jednocześnie, wynikający z ciągłych wysiłków zmierzających do poprawy w
zgodzie z polityką środowiskową jednostki organizacyjnej. Dla realizacji tej idei
norma przewiduje określony model. W tej spirali ciągłej poprawy wyróżnić można
następujące etapy:
cel o plan
Na tym etapie koncentrujemy się na tym, co chcemy zrobić. Niezbędne jest
stworzenie znacznej bazy angażującej ludzi i fundusze. Temu towarzyszy
zapewnienie niezbędnych zasobów ludzkich i materialnych. Jednostka
organizacyjna musi opracować systematyczną metodologię identyfikacji, badania i
oceny właściwych sobie oddziaływań na środowisko. Znaczna część tych działań
może być zrealizowana już na etapie tzw. Przeglądu Wstępnego. Nie jest on
wymagany przez ISO 14001 (choć jest wymagany przez EMAS), jest jednak
zalecany szczególnie dla jednostek organizacyjnych, które jeszcze nie mają
wdrożonego SZŚ. Na etapie planowania jednostka organizacyjna musi, na
podstawie ww. metodologii dokonać identyfikacji tzw. istotnych aspektów
środowiskowych swojej działalności, produktów, usług, jak też odnoszących się do
niej wymogów prawnych i przepisów z dziedziny ochrony środowiska. Wszystkie
takie aspekty muszą podlegać nadzorowi i zarządzaniu poprzez SZŚ.
etap wdrażania
Jest to uruchomienie wszystkich możliwości i mechanizmów wspierających.
Wdrożenie systemu zapewniamy poprzez: określenie funkcji i odpowiedzialności dla
realizacji polityki oraz zapewnienie odpowiedniego szkolenia, udokumentowanie
tych aspektów systemu i powiązań między nimi, kontrolowanie dokumentacji,
stosowanie pisemnych procedur i instrukcji dla działań, które w sposób istotny
wpływają /mogą wpływać na środowisko, prowadzenie tych w warunkach
kontrolowanych.
etap sprawdzania
Jest to monitoring i pomiar skuteczności działań środowiskowych, podejmowanie
odpowiednich działań korygujących i prewencyjnych, prowadzenie zapisów działania
i audytowanie systemu.
etap ostatni - przegląd
Działanie to oznacza przegląd systemu, co prowadzi do redefinicji polityki, celów,
zadań dla realizacji ciągłej poprawy.
Wdrożony SZŚ powinien zagwarantować, że oddziaływania środowiskowe
jednostki organizacyjnej są zgodne z jej polityką środowiskową i związanymi z nią
celami i zadaniami. Dla osiągnięcia tego celu system powinien:
- identyfikować i oceniać znaczące aspekty środowiskowe wynikające z bieżących,
planowanych i minionych działań, produktów bądz
usług jednostki organizacyjnej
celem określenia tych, które są istotne,
- identyfikować i oceniać oddziaływania środowiskowe wynikające z incydentów,
wypadków bądz
sytuacji awaryjnych celem zapewnienia nad nimi skutecznego
nadzoru,
- identyfikować wymagania odpowiedniego ustawodawstwa i przepisów,
- ustalić cele i zadania,
- ułatwić planowanie, monitoring, działanie korygujące, auditing i przegląd w celu
zapewnienia zgodności z polityką oraz dla zapewnienia, że system pozostaje
odpowiedni,
- być audytowalny,
- zdolny do ewolucji wskutek zmieniających się okoliczności (np. nowe technologie,
rozwój wiedzy, zmiana ustawodawstwa),
- obejmować udokumentowane procedury i instrukcje robocze w zgodzie z
wymaganiami normy oraz efektywne wdrożenie tych dokumentów.
Relacja między normą ISO 14001 a normą ISO 9001
Wiele elementów będących przedmiotem wymagań norm dotyczących SZŚ
jest podobnych do elementów wymaganych przez normy serii ISO 9000 dotyczące
systemów zarządzania jakością. Należą do nich:
- udokumentowane procedury,
- kwestie dotyczące organizacji i personelu (w tym powołanie przedstawiciela
kierownictwa),
- realizacja nadzoru /kierownictwa,
- prowadzenie zapisów,
- działania korygujące,
- audyty,
- przegląd wykonywany przez kierownictwo.
Między obydwoma typami norm są też i różnice. Podstawowa wynika z intencji
opracowania norm. Normy serii ISO 9000 opracowane zostały w celu
zabezpieczenia interesów klienta. System Jakości ukierunkowany jest bowiem na
potrzeby klienta /użytkownika, posiadającego kontraktowe powiązania z organizmem
dostarczającym produkty /usługi. Normy dotyczące SZŚ dają gwarancje większej
grupie tworzącej tzw. zainteresowane strony. Celem SZŚ jest spełnienie wymagań /
oczekiwań strony trzeciej, które nie wynikają z faktu zawieranych kontraktów, lecz z
obowiązujących przepisów państwowych i lokalnych, oczekiwań wspólnot
regionalnych czy opinii publicznej a nawet sąsiadujących krajów. Następną grupą
zainteresowaną wdrożeniem SZŚ są instytucje finansowe: banki, towarzystwa
ubezpieczeniowe, fundusze itd. Na świecie znane już są przypadki obniżenia stawek
ubezpieczeniowych o około 30-50% natychmiast po uzyskaniu certyfikatu na ISO
14001 poprzez akredytowaną jednostkę certyfikującą danego przedsiębiorstwa lub
instytucji (jeden z holdingów koreańskich). Normy dotyczące SZŚ kładą nacisk na
ciągłą poprawę oraz na zgodność z obowiązującym ustawodawstwem. Stawiają też
dodatkowe wymagania odnośnie szkolenia i audytorów systemu.
Integracja Systemów Zarządzania
Coraz powszechniej w przedsiębiorstwach rośnie przekonanie o efektywności
integracji systemami zarządzania takimi jak:
- jakość wg ISO 9000
- środowisko wg ISO 14000
- higiena i bezpieczeństwo pracy wg BS 8800 (nowy projekt normy brytyjskiej z 1996
roku opartym na systematyce ISO)
- finanse
w jeden ogólny system zarządzania. Wynika to z fakt, że zarządzanie tymi
systemami realizowane jest przez te same zasady: polityka i planowanie,
organizacja i personel, sposoby przekazywania informacji, ocena.
Kwestia zarządzania różnymi aspektami może być rozwiązana na trzy sposoby:
- budowa od początku systemu zintegrowanego,
- budowa systemu zarządzania jednym aspektem i stopniowa integracja następnych
systemów z systemem już istniejącym,
- budowa oddzielnych systemów zarządzania poszczególnymi aspektami.
Po podjęciu decyzji o wyborze drogi postępowania rozważyć trzeba:
- podobieństwa i różnice w systemach,
- pożądany poziom integracji,
- czynniki sprzyjające /niesprzyjające integracji.
Integracja jest tym łatwiejsza im systemy są bardziej kompatybilne (przykładem:
normy ISO 9000 i normy ISO 14000). Oprócz wspomnianych już elementów
wspólnych do istotnych podobieństw między poszczególnymi systemami
zarządzania zaliczyć można następujące elementy:
- przedmiotem systemu jest zarządzanie procesem,
- systemy ewoluowały od przykładania wagi do rozwiązań technologicznych w
kierunku przykładania wagi do rozwiązań organizacyjnych,
- rozwój systemu jest najczęściej stymulowany wymaganiami zewnętrznymi.
Integracja między systemami może być pożądana na przykład na poziomie
polityki. Pociąga to za sobą odpowiedni rozdział zasobów ludzkich i materialnych,
konieczny dla realizacji takiej strategii. Integracja na poziomie dokumentacji wymaga
opracowania jednej księgi zarządzania, w której muszą wtedy znalez
ć się odnośniki
do dokumentacji dotyczącej poszczególnych systemów zarządzania.
Cele /priorytety jednostki organizacyjnej to elementy decydujące o potrzebie
integracji. Często priorytet spełnienia wymogów jakościowych klienta stoi w
sprzeczności z wykorzystaniem do produkcji materiałów pochodzących z recyklingu,
co z kolei jest zgodne z logiką SZŚ.
Inny przykład czynników utrudniających integrację dotyczy specjalnych
warunków transportu /przechowywania chemikaliów ze względu na wymogi systemu
zarządzania higieną i bezpieczeństwem pracy i /lub systemu zarządzania
środowiskiem co wiąże się z podwyższonymi kosztami,  kłócącymi się z
efektywnością finansową.
Bardzo często klient zdecydowanie nalega na wdrożenie określonego systemu, co
narzuca kolejność wdrażania, bądz
życzy sobie przejrzystości zarządzania
specyficznym aspektem, skąd wynika niemożność integracji na poziomie
dokumentacji. Nierzadko elementem utrudniającym integrację systemów jest bardzo
zróżnicowany poziom opracowywania /wdrażania poszczególnych systemów bądz

planowane połączenie z innym przedsiębiorstwem, którego priorytety dotyczące
systemów zarządzania poszczególnymi aspektami są odrębne niż nasze lub
przedsiębiorstwo to realizuje system zarządzania wg innej normy. Z kolei waga
przykładana do poprawy ogólnej efektywności zarządzania w przedsiębiorstwie
zdecydowanie sprzyja podjęciu decyzji o integracji systemów zarządzania różnymi
aspektami. Dla firm, które już wdrożyły jeden system zarządzania, doświadczenia
nabyte przy budowaniu tego systemu są bardzo pomocne przy wdrażaniu kolejnych
systemów a droga stopniowej integracji wydaje się optymalną metodą postępowania.
Korzyści wynikające z wdrożenia systemów zarządzania środowiskiem
Korzyści z wdrożenia SZŚ podzielić można na korzyści dla ogółu i na korzyści
dla jednostki organizacyjnej.
Do tych pierwszych zaliczyć można fakt poprawy stanu środowiska w wyniku
wdrażania systemu przez coraz więcej przedsiębiorstw. Wiąże się z tym poprawa
stanu naszego zdrowia wskutek życia w zdrowszym otoczeniu. Jest to również w
skali globalnej wyważenie ekspansji ekonomicznej i działań wynikających z
konieczności ochrony środowiska czyli sprostanie wyzwaniu, o którym była już
mowa.
Korzyści dla przedsiębiorstw są finansowe, i dzielą się na:
- bezpośrednie, związane z redukcją kosztów wskutek racjonalnej gospodarki
surowcami, zasobami, energią czy zagospodarowania odpadów,
- pośrednie, związane z redukcją ryzyka odpowiedzialności cywilnej i karnej,
redukcją ryzyka wypadków, które prowadzą do wymiernych strat produkcyjnych,
zmniejszeniem stawek ubezpieczeniowych czy opłat z tytułu korzystania ze
środowiska.
Bardzo istotne są też korzyści związane z poprawą wizerunku firmy w oczach
zainteresowanych stron. Zyskuje ona opinię firmy dbającej o środowisko co nie tylko
poprawia jej stosunki z władzami ustawodawczymi czy lokalnymi, ale także prowadzi
do pozyskania zaufania inwestorów i klientów a co za tym idzie do wzrostu udziałów
rynkowych. Często wdrażanie systemu sprzyja innowacjom technologicznym (np.
opracowaniu nowych produktów) co pociąga za sobą ekspansję rynkową
przedsiębiorstwa. Wdrożenie SZŚ powoduje także wzrost pro-środowiskowej
świadomości załogi i jej aktywne podejście do problematyki ochrony środowiska.
Uwagi końcowe
Przy projektowaniu SZŚ przedsiębiorstwa często wynajmują
wyspecjalizowane firmy consultingowe, które współdziałają w tworzeniu systemu.
Współdziałanie takie odbywa się poprzez prowadzenie specjalistycznych szkoleń
oraz konsultingu poszczególnych etapów wdrażania SZŚ. Ostatecznym celem
przedsiębiorstwa lub instytucji po wdrożeniu SZŚ jest jego certyfikacja poprzez
niezależny akredytowany organ certyfikujący. Proces certyfikacji odbywa się w tym
przypadku w analogiczny sposób jak w przypadku certyfikacji Systemu Zapewnienia
Jakości. Posiadanie takiego certyfikatu będzie wkrótce warunkiem koniecznym dla
zaistnienia polskich firm na rynku międzynarodowym.
AKREDYTACJA LABORATORIUM
SYSTEMY ZARZ
DZANIA JAKOŚCI
(SZJ) ISO 9 000
I ŚRODOWISKIEM (SZŚ) ISO 14 000
Ochrona środowiska stanowi nasilające się wyzwanie dla współczesnych
przedsiębiorstw, jak również innych jednostek organizacyjnych, które stają wobec
konieczności wyważenia ekspansji ekonomicznej - z jednej strony i działań o
charakterze pro- środowiskowym - z drugiej strony.  Bądz
dochodowy - chroń
środowisko - oto wyzwanie, któremu trzeba sprostać.
Do końca lat sześćdziesiątych zainteresowanie globalnymi skutkami
działalności człowieka dla środowiska ograniczało się do naprawy szkód. Na
przełomie lat sześćdziesiątych i siedemdziesiątych zaczęła się powolna ewolucja
świadomości środowiskowej w stronę zapobiegania szkodliwości. W latach
osiemdziesiątych zaobserwowano zainteresowanie przedsiębiorstw realizacją
przeglądów i auditów środowiskowych, których celem było określenie oddziaływania
tych przedsiębiorstw na środowisko dla zbadania możliwości kontroli tych
oddziaływań, ze względu na wzrastające obostrzenia legislacyjne w dziedzinie
ochrony środowiska. Wszystkie te działania prowadzą do zminimalizowania ryzyka
odpowiedzialności cywilnej i karnej, eliminacji kosztów poprzez działania pro-
środowiskowe takie jak: racjonalna gospodarka surowcami i energią czy recykling.
Coraz częściej przedsiębiorstwa pragną zyskać w oczach wymagającej opinii
publicznej i klientów opinię firm dbających o środowisko. Takie przedsiębiorstwo
musi uwzględniać wymogi norm dotyczących systemów zarządzania jakością (ISO 9
000) jak i systemów zarządzania środowiskiem (ISO 14 000).
W wykładzie uczestniczyć mogą studenci już drugiego roku studiów,
wszystkich kierunków.