FRANCOIS MAURIAC

Młodzieniec z dawnych lat

PRZEŁOŻYŁA ZOFIA MILEWSKA

Rozdział I

Nie jestem takim chłopcem jak inni. Gdybym był taki jak inni chłopcy, mając

siedemnaście lat polowałbym z Laurentym, moim starszym bratem, i z naszym rządcą, starym

Duberc, i z Szymonem Duberc, jego młodszym synem, który jest klerykiem i o tej porze

powinien być na nieszporach, i z Prudentym Duberc, jego bratem, który namawia Szymona,

żeby sobie dał spokój z proboszczem. Mógłbym strzelać z kalibru 24, zamiast wypłaszać

zwierzynę po krzakach, jakbym był psem - zamiast udawać psa.

Tak, udaję psa, ale równocześnie zastanawiam się, co ten Szymon ma w głowie. Podkasał

sutannę ze względu na kolce i gałęzie; dlaczego jego grube łydki w pończochach z czarnej wełny

pobudzają do śmiechu? Lubi polowanie tak, jak lubią je Diana i Stop. Ma żyłkę myśliwską, nie

może się przemóc, ale wie, że o tej właśnie porze ksiądz dziekan odprawia nabożeństwo i patrzy

na pustą ławkę, w której powinien znajdować się Szymon, a jego tam nie ma. Po nieszporach

ksiądz dziekan przyjedzie do nas, żeby omówić to z mamusią. Mam nadzieję, że będę już w

domu, chociaż mi nie dowierzają i milkną, gdy się tylko zbliżam. Zdaniem mamusi jestem

pleciugą, a ksiądz dziekan uważa mnie za niesfornego ducha, ponieważ stawiam sobie pytania,

których on nigdy sobie nie stawiał i jemu nikt nie stawiał, a już ja najmniej ze wszystkich; ale

wie, że uważam go za głupiego.

„Ty wszystkich uważasz?a głupich.” To mi zarzuca mamusia. No, prawda, że w domu

tylko siebie uważam za inteligentnego, ale wiem, że nic nie wiem, ponieważ niczego mnie nie

nauczono. Moi nauczyciele poza podstawowymi wiadomościami nie mieli mi nic do

przekazania. Koledzy są ode mnie lepsi we wszystkim, co się liczy w ich oczach. Odnoszą się do

mnie pogardliwie i mają powody, żeby mną pogardzać: nie uprawiam żadnego sportu, a siły

mam tyle co kurczak. Czerwienię się, kiedy rozmawiają o dziewczynach, a jeśli pokazują sobie

fotografie, odwracam głowę. Niektórzy jednak odnoszą się do mnie przyjaźnie, może nawet

więcej niż przyjaźnie.

Oni wiedzą, co będą robili, już mają swoje miejsce w świecie. A ja? Ja nie wiem, czym

jestem. Wiem świetnie, że wszystko, co głosi ksiądz dziekan, i wszystko, w co wierzy moja

matka, wcale nie idzie w parze z tym, co istnieje rzeczywiście. Wiem świetnie, że nie mają

absolutnie poczucia sprawiedliwości. Mierzi mnie religia, którą praktykują. A przecież nie mogę

obejść się bez Boga. I to właśnie sprawia, że w głębi duszy jestem różny od wszystkich, nie zaś

to, że udaję psa i wypłaszam zwierzynę z krzaków zamiast polować z Laurentym, Prudentym i

Szymonem Duberc, i że nie podołałbym nawet strzelbie kaliber 24. Wszystko, co opowiada

ksiądz dziekan, wydaje mi się idiotyczne, a także sposób, w jaki opowiada; a jednak wierzę, że

to jest prawda, dla siebie samego odważyłbym się napisać: wiem, że to jest prawdziwe, tak jak

gdyby ślepiec, będący jednocześnie rutynowanym przewodnikiem, prowadził mnie do

prawdziwej prawdy drogami absurdalnymi, mamrocząc po łacinie i każąc tak samo mamrotać

rzeszom coraz mniej licznym, aż wreszcie już tylko trzodzie, która najwyżej potrafi paść się tam,

gdzie się ją na pastwisko zaprowadzi... Ale cóż! Światłość, w której idą, aczkolwiek jej nie

widzą, ja widzę, albo raczej jest już ona we mnie. Niech sobie opowiadają, co chcą: to przecież

są ci nieucy lub też idioci, na których tak się wścieka mój przyjaciel Donzac, modernista.

Niemniej to, w co wierzą, jest prawdziwe. Oto do czego dla mnie sprowadza się historia

Kościoła.

Mają zająca, upolowali go na skraju pola Jouanhaut. Powrót był potwornie męczący:

siedem’ kilometrów po tej ponurej, ale dla mnie ukochanej drodze między dwiema ścianami

sosen. „Wszystko to własność naszej pani, jak byś daleko nie spojrzał” - niezmiennie powtarza

Duberc, przez caluteńką drogę, z tą osobliwą dumą muzyka... Ohydnie to pisać. Z góry

wiedziałem, że w drodze powrotnej Szymon kleryk będzie szedł koło mnie, nic zresztą nie

mówiąc. Teraz z kolei dzieckiem stał się Laurenty: bawi się kopaniem szyszki; jeśli doprowadzi

ją tak do domu, wygra.

Z Szymonem nie rozmawiamy o niczym. Na pewno proboszcz skarżył mu się na mego

„niesfornego ducha” i Szymon podziwia mnie za to, że mając siedemnaście lat potrafię

wzbudzać niepokój w tej istocie ograniczonej, która będzie miała nad nim władzę, jak długo jest

klerykiem na wakacjach.

Pragnę tu wyznać wobec Boga, jaki jestem zakłamany: obawy w dziekanie i może

podziw w oczach Szymona budzę dzięki dość mglistym wiadomościom, zapamiętanym z

wypowiedzi mojego przyjaciela Andrzeja Donzac, który pakuje mi w uszy wszystko, co wyczyta

w Rocznikach lilozolii chrześcijańskiej. Wynosi pod niebiosa niejakiego ojca Laberthonniere,

oratorianina redaktora tego czasopisma, którego nazwisko przejmuje naszego dziekana

obrzydzeniem: „To modernista, czuje się swąd herezji” - powtarza. Gardzę nim za posługiwanie

się tym skojarzeniem idiotycznym i okrutnym: swąd herezji! Oni zawsze posyłaliby na stos

ludzi, którzy wierzą, oczy mając otwarte.

Niemniej jestem zakłamany, ponieważ biję w nich judzącymi argumentami Andrzeja,

jakby to były moje własne, i mam taką minę, jakbym wiedział, czego oni nie wiedzą, podczas

gdy jestem nie mniej ciemny od nich... Nie, jednak się oczerniam. Jak powiada Andrzej, ja

wgryzłem się w Pascala. Do czytania Pascala nie potrzebuję się zmuszać: zwłaszcza zapisków w

opracowaniu Brunsciwicga, które ofiarował mi Andrzej. Ze wszystkim, co wiąże się z

PortRoyal, i ja czuję się związany.

Czy Szymon Duberc, choć ma przecież maturę, czytał Pascala? Podejrzewam, że

żadnego z pisarzy objętych programem nie poznał w oryginale, a poprzestaje na podręcznikach...

Szedł koło mnie. Czułem zapach potu, jakim przesiąknięta jest jego sutanna. Nie dlatego, że jest

brudny: jest czyściejszy od całej swej chłopskiej rodziny, która w ogóle nie uznaje mycia, a

może i od nas, bo łowiąc ryby przy młynie prawie codziennie włazi do wody. Łowi szczupaki i

płocie uderzając w pnie olch, przy których zastawił więcierze... Ale nie będę tu opowiadał o

łowieniu ryb.

Prawdę mówiąc nie tyle odór Szymona przyprawia mnie o mdłości, co te szóste paluszki,

trzęsące się wyrostki, które ma u obu rąk i u obu nóg również, tak że jego buty robione na miarę

wydają się jednakowo długie, jak szerokie: zupełnie nogi słonia. Ale szóste palce u nóg nieczęsto

mam okazję oglądać, podczas gdy te nie rozczłonkowane chrząstki u obu jego dłoni wprost mnie

fascynują. Zresztą wcale nie stara się ich kryć i otwarcie się cieszy, że nadprogramowe palce

uwolnią go od wojska. Jego starszy brat, Prudenty, jest innego zdania:,.Mogłeś wstąpić do

SaintCyr...” To jedyne słowa, jakie Prudenty kiedykolwiek przy mnie wypowiedział, zdradzające

rolę kusiciela, jaką zdaniem mamusi i księdza dziekana odgrywa wobec młodszego brata.

Obmyślałem powieść, którą mógłbym na ten temat napisać: Prudenty, wątły, chudy, ze

sczerniałą skórą i wszystkimi zębami zepsutymi, zakochany, to wiem, w Marii Duros, swojej

sąsiadce, córce cieśli, siostrze Adolfa Duros, który ma dwadzieścia lat i przypomina Herkulesa z

obrazków w mojej historii greckiej - ten Prudenty przez brata porachowałby się ze światem, na

którym on sam jest tylko pleśnią... Poza tym, że jak wszyscy Dubercowie, jest inteligentny.

Czego dowodem jego bunt. Według mojej koncepcji w historii, którą obmyślam, Prudenty

powinien wyrzec się Marii Duros i pchnąć ją w objęcia Szymona. W rzeczywistości Maria Duros

zapewne tak samo brzydzi się młodszym bratem, jak starszym, a nawet dużo bardziej, ze

względu na owe paluszki i sutannę, która już mu przywarła do skóry... Zresztą bo ja wiem? Tak

sobie wyobrażam, jestem pewien, że to prawda, ponieważ znam chłopaka, którego Maria Duros

kocha, a w każdym razie do niego chodzi; jest przyjacielem Adolfa, jej brata olbrzyma.

A zresztą może ksiądz dziekan się nie myli, kiedy powtarza: Szymona nęka nie demon

pożądliwości, lecz ambicji. Na dziewczęta prawie nie patrzy. Oczywiście wiem, że był tak

chowany, żeby na nie nie patrzeć. Ale wszystko jedno, chyba jeszcze nie potrzebował naprawdę

z sobą walczyć... Cóż ja mogę wiedzieć? Nic nie wiem o Szymonie, ani w ogóle o nikim. Nawet

mamusia i ksiądz dziekan często mnie zaskakują.

Po powrocie z polowania Lamenty zaniósł zająca do kuchni. Ja byłem zmęczony i

wyciągnąłem się na kanapie w sieni. Przyszła mamusia i usiadła przy mnie. Położyła mi rękę na

czole i zapytała, czy nie chce mi się pić. Miała ochotę porozmawiać. Widać porozumiała się już

z księdzem dziekanem na temat tego, co należy mi powiedzieć, bo uchodziłem za powiernika

Szymona. W istocie nic podobnego. To, że mnie sobie upodobał, wcale nie przejawia się w

słowach. Przepaść, jaka nas dzieli, bynajmniej mu nie przeszkadza. W każdym razie nigdy nie

usiłował jej przeskoczyć.

Zresztą mamusia również. Kocha mnie, ale się mną nie interesuje. Nie interesuje się

niczym oprócz naszych posiadłości, i może tym, co zachowuje wyłącznie dla siebie, a

przypuszczam, że są to skrupuły religijne, o których mam pewne pojęcie, bo pamiętam, co i

mnie dręczyło, kiedy byłem mały, z czego wyzwoliłem się całkowicie lub częściowo, odkąd

dzięki Donzacowi wykryłem, że zostaliśmy tak wytresowani, iż nieskończoność zawiera się dla

nas w absurdalnych zakazach, w tabelce grzechów powszednich i grzechów rzekomo

śmiertelnych.

Ksiądz dziekan obarczył widać mamusię misją wybadania mnie, a ja umyślnie

przymykałem oczy, jakbym był śpiący. Nie wysilając się na żadne wstępy zapytała, jak

zachowywał się Szymon w czasie polowania.

- Myślał wyłącznie o zającu i zapewne o minie, z jaką przywita go ksiądz dziekan, kiedy

jutro rano przyjdzie mu służyć do mszy.

Mamusia tylko na to czekała. Od razu wygarnęła wszystko, co miała do powiedzenia.

- Ksiądz dziekan nie ma tak ciasnego umysłu.

Nie przywiązuje absolutnie wagi do faktu, że Szymon w wieku dziewiętnastu lat woli

polowanie od nieszporów. Nieszpory niedzielne nie są obowiązkowe. Ksiądz dziekan mówił mi,

że nawet dla niego stanowią ciężką próbę. W wypadku Szymona wcale nie to jest ważne.

- No tak - powiedziałem. - Ważne jest, żeby go skazać, może wbrew jego woli, na życie,

do którego nie został stworzony.

Mamusi „krew uderzyła do głowy”, jak sama to nazywała. Zrobiła się przeraźliwie

czerwona: do czegóż ja się wtrącam?

- Ależ mamusiu, przecież to właśnie ty mówisz.

Z pewnością ja jeden nie wtrącam się do niczego, co dotyczy Szymona.

Z owym brakiem logiki, który nie jest szczególną cechą mamusi, a zdaniem Donzaca

odznaczają się nim wszystkie kobiety, stwierdziła, że w tym właśnie błądzę, że wtrącanie się w

to uważa za mój obowiązek.

- Czyż wy nie wierzycie w Łaskę? Przypuszczacie, że Bóg nas potrzebuje w takich

zmaganiach, jakie toczą się w duszy Szymona i są wyłącznie jego sprawą?

- Szymon przez cały ten czas podlega naciskom, których istnienia wcale nie

podejrzewaliśmy: tak, prawdziwy spisek. Musisz o tym wiedzieć, to bardzo ważne: widuje

często, od początku wakacji, i to w sekrecie przed nami... No, zgadnij, kogo? Mera, tak, pana

Duport, który jest masonem, który poprzysiągł, że odciągnie go od Kościoła...

- Przecież wszyscy wiedzieliśmy, że Szymon widuje się z panią Duport...

- Tak, z tą wariatką, ale nie z jej mężem, którego widok sutanny doprowadza do szału.

Wyobrażałam sobie, że Szymon przekracza próg Duportów tylko po południu, kiedy mer jest w

tartaku. Przez długi czas tak było... Ale pani Duport osobiście nas ostrzegła...

Pani Duport osobiście! Nie wierzyłem uszom.

„Duportów się nie widuje.” W języku mamusi oznacza to, że nie wymienia się z nimi

dorocznej wizyty (podczas letnich wakacji, które spędzamy w Maltaverne), czym chlubią się trzy

czy cztery panie z miasteczka. Ale jest to też prawda dosłownie: Duportów się w ogóle nie

widzi, nie patrzy się na nich. Są wykreśleni z naszego malutkiego światka. Spróbuję wprowadzić

trochę ładu w historię Duportów i Szymona. Pani Duport, rzekomo ładna, bo mnie zawsze

wydawała się stara, jest dużo młodsza od swojego męża („nie wiadomo, gdzie on ją wyszukał.

Nie wiadomo, skąd się w ogóle wzięła...”) i podejrzana, gdyż nie pochodzi z naszych stron, z

tego, co się nazywa nasze strony: landy spod Bazadais. Duportowie mieli córkę jedynaczkę,

Teresę, która urodziła się tego samego dnia co Szymon Duberc. Maria Duberc chodziła do nich

na posługi i przyprowadzała z sobą małego Szymona, który bawił się z Teresą, pozwalał się

tyranizować, słuchał jej we wszystkim, jak syn posługaczki powinien słuchać córki mera - ale i

dlatego, że, jak mówiono ze śmiechem, kochał się w niej, a ona w nim, najwięcej zaś w

Szymonie podobało jej się to, czego ja nie cierpiałem, te jego szóste palce... Teresa umarła,

chorowała tylko parę dni. Na zapalenie opon mózgowych? Rodzice zdali się na doktora Dulac,

zastępcę mera, radykała i również masona. Jakaż była ich rozpacz... Pani Duport, która chodziła

do kościoła w niedzielę, kryjąc się za filarami, odtąd przestała przychodzić, zrobiła się wrogiem

Pana Boga. Codziennie natomiast bez względu na pogodę wędrowała na cmentarz. W sezonie

nosiła na grób czereśnie, ulubiony owoc Teresy. Dzieci ze szkoły przychodziły, żeby je zjadać.

Dziwactwa te studziły współczucie. Co więcej, nie zechciała przyjąć mamusi. Rzecz nie

do wiary. W rezultacie już nikt z miasteczka nie przekroczył progu jej domu, poza Marią Duberc

i Szymonem podczas letnich wakacji. Od nich dowiedzieliśmy się, że zieleń z dnia pogrzebu

wciąż jeszcze leży na kamiennej posadzce przedpokoju i że Marii Duberc nie wolno tego ruszać.

Szymona pani Duport, gdyby tylko mogła, trzymałaby przy sobie w dzień i w nocy.

Przywracał jej Teresę, stawał się Teresą. Ale Szymon był żywy, to był mały chłopiec. Nie

sposób go było usadowić na krześle niby jakiś przedmiot ani przez cały dzień faszerować

biszkoptami czy konfiturami. Na szczęście uwielbiał czytanie. Przypominam sobie, że kiedyś

później, podczas pewnej zabawy, w której należało w możliwie najmniejszej ilości słów

wypowiedzieć, co każdy uważa za szczęście, Szymon najpierw napisał: „Polować i czytać”. A

potem poprawił: „Czytać i polować”. Pani Duport miała pełny komplet SaintNicolas illustró,

Jourńal des voyages, powieści Juliusza Verne, Le toui de Flance de deux enfants i wiele jeszcze

innych wspaniałości. Sadowiła Szymona pod oknem i mówiła: „Czytaj sobie, zapomnij o mnie”.

Z początku Szymon czuł się skrępowany tym wzrokiem spoczywającym na nim,

szczękiem drutów, na których stale coś robiła, potem się przyzwyczaił; co drugi albo trzeci

dzień, a nawet codziennie, jeśli się zapalił do lektury, przychodził po południu, zasiadał pod

oknem w pokoju zapewne dość osobliwym, lecz nie potrafił go opisać: chłopi nie dostrzegają

tego, co my widzimy, mimo że widzą to, czego my nie widzimy. Pewnego dnia poprosił panią

Duport, żeby mu pozwoliła zabrać jakąś książkę do domu. Wtedy, jeden jedyny raz, wyraźnie

odczuł, że się na niego rozgniewała. Żadna z książek, które czytała Teresa, których dotykały ręce

Teresy, nie może wyjść za próg domu. Ale nazajutrz powiedziała Szymonowi, że byłoby jej

miło, gdyby czytał na głos, podczas gdy ona robi na drutach, i że będzie mu płaciła za godzinę,

tak jak jego matce.

Dziś zastanawiam się, czy właśnie nie owa zapłata, która olśniła Duberców, uśpiła

niepokój, jaki w mamusi i księdzu dziekanie powinien był wzbudzić codzienny kontakt

dwunastoletniego ucznia seminarium z osobą tak zdziwaczałą, żoną mera masona. Prawda, że w

tym okresie mer prawie nie pokazywał się w domu, całymi dniami zajęty swoim tartakiem i

administracją gminy. Ponadto, o czym dowiedziałem się później, miał dwie kochanki, jedną w

Bordeaux, drugą w Bazas.

Oczywiście pani Duport, skłócona z Bogiem od śmierci Teresy, nie chodziła już do

kościoła, ale Szymon zapewniał dziekana, że nigdy nie mówi z nim o religii. W rzeczywistości

nie mówiła z nim o niczym, przyglądała się, jak czytał. „Z początku to mnie krępowało: jakby

mnie thciała pożreć oczami. Ale teraz już się nie przejmuję” - zapewniał Szymon. Nawet nie

odbierało mu to apetytu, kiedy przynosiła „podkurek”, jak Szymon nazywał podwieczorek:

kubek kakao, chleb z masłem - i nie spuszczała z niego oczu, podczas gdy jadł.

W październiku, kiedy już wszyscy wracaliśmy do Bordeaux, Szymon przywoził do

seminarium drobne sumki pieniędzy, które zarobił. Ani księdzu dziekanowi, ani mamusi nawet

przez myśl nie przeszło, że powinien może z tego zrezygnować. Już we wczesnym dzieciństwie

zdumiewało mnie, w jak wielkim stopniu dla tych katolików pieniądze są czymś, czego się nie

kwestionuje, czego się nie wyrzeka, chyba że się jest istotą o szczególnym powołaniu, jak

franciszkanie czy trapiści. Poczynając od dwunastego roku życia zacząłem kształtować sobie

pewne pojęcia, które Donzac sprecyzował mi w ubiegłym i w tym roku, a mianowicie, że

katolicy, którzy nas wychowali, bezwiednie przyjmują postawę sprzeczną z nakazami Ewangelii

i ze wszystkich błogosławieństw Kazania na Górze uczynili przekleństwa: wcale nie są cisi, nie

tylko nie są sprawiedliwi, ale sprawiedliwość ich mierzi.

Zarzewiem dramatu stała się sutanna, w którą przybrano Szymona, ledwie ukończył

piętnaście lat. Cóż to za awans, sutanna! Pozyskał prawo do komży podczas nabożeństw i do

zasiadania w stallach prezbiterium. Aczkolwiek w miasteczku nadal mówiono do niego po

imieniu, obcy mimo jego dziecinnej twarzy nazywali go księdzem. Ale sutanna u mera! Pani

Duport sądziła, że zgodzi się z nią rozstawać ze dwa razy w tygodniu. Oparł się temu, jakby

chodziło o zbawienie wieczne. Maria Duberc, dla której owa sutanna była spełnieniem marzenia

całego życia o plebanii, gdzie będzie przecież panią i w kuchni, i w pralni - ośmieliła się

pochwalić odmowę Szymona.

Mamusia i ksiądz dziekan dojrzeli wówczas to, co ja mając czternaście lat jasno

widziałem: że pani Duport nie zależało już na obecności małego przyjaciela Teresy, ale Szymona

Duberc takiego, jakim był i jaki we mnie budził wstręt, z tym Jego silnym zapachem, chłopską

kościstością i tymi nadliczbowymi palcami. Zobaczyliśmy teraz, że nie może się bez niego

obejść; godziła się na to jedynie w okresie roku szkolnego, który, jak sobie wyobrażam, był dla

niej rodzajem liturgicznego adwentu - czasem przygotowania na przybycie Szymona... Ale nie,

teraz mi się przypomina, że mamusia ani ksiądz dziekan niczego nie podejrzewali. Oczy

otworzyła im dopiero pewna wypowiedź pani Duport, którą Szymon powtórzył księdzu

dziekanowi: że to nie dla niej, ale dla jej męża sutanna jest nie do zniesienia; ona natomiast

przywykła już do niej i nawet dostrzega dobre tego strony: upewnienie, że Szymon zawsze

będzie dostępny, nikt go jej nie zabierze...

- Żadna inna kobieta? - zapytałem.

- No tak, pewno;- powiedziała mamusia.

- Więc widocznie go kocha!

Wyciągnąłem ów wniosek, sam się nasuwający, tonem najbardziej naturalnym, i

zdumiało mnie wrażenie, jakie wywołałem. Prawda, że tego roku miałem czternaście lat, ale

traktowano mnie tak, jak dzisiaj nie traktuje się chłopców ośmioletnich.

- Co ty opowiadasz? Ty pleciugo! Mówisz o tym, o czym nie masz pojęcia.

- Widocznie mam, skoro mówię.

- I nie wstyd ci, w twoim wieku? Co ksiądz dziekan o tobie pomyśli?

- Prawdę nieraz wypowiadają usta dzieci - rzekł.

Wstał i zaczął krążyć dokoła bilardu mrucząc: „Jakże ja mogłem być taki ślepy...”

- Ależ księże dziekanie, nie sądzi ksiądz chyba... W wieku pani Duport!

- To straszliwy wiek, niestety... Chciałbym zresztą podkreślić, że moim zdaniem

Szymonowi nic tu nie zagraża; znam go...

Urwał nagle, obawiając się, że powiedział za dużo. To, co wiedział o Szymonie, nawet

dobre, podlegało tajemnicy spowiedzi.

- Tak - powiedziałem - ale według Szymona ona pożera go oczami, podczas gdy on

pożera „podkurek”. Może nadejść dzień, że jej to nie wystarczy...

- Cóż ty tu chcesz insynuować? A w ogóle kto cię nauczył...

- To prawda - powiedział dziekan półgłosem. - Istnieją kobiety wampiry...

- I mężczyźni również - dorzuciłem niewinnie.

- Mężczyźni? Jacy mężczyźni?

Wpatrywali się we mnie zaniepokojeni; do czego to miała być aluzja? No tak, zapewne,

nie miałem tu nic konkretnego do powiedzenia, albo może wolałem zmilczeć, wiedziałem

jednak, że wampiry mężczyźni krążą wokół wszystkich piętnastoletnich chłopców; zbliżają się

tylko wtedy, gdy wyczują przychylność.

- To przerażające - powiedziała mamusia. - Po cóż całe to zło? - dodała głosem

zadumanym, nie wiedząc, że stawia jedyne pytanie zdolne zachwiać wiarę.

Próbuję przypomnieć sobie, co wymyślili, żeby uchronić Szymona przed tym upiorem.

Proboszcz pod pretekstem polowania spowodował, że zaprosił go jeden z jego konfratrów w

Charente i przetrzymał u siebie do końca wakacji. Tego roku Szymon wrócił do seminarium nie

wstępując już do Maltaverne.

Co do mnie... Czy odważę się opowiedzieć samemu sobie figla, jakiego spłatałem

księdzu dziekanowi? Tak, to konieczne, bym sobie jasno uprzytomnił, kim jestem w

rzeczywistości. Siódmego września, w przeddzień Narodzin Najświętszej Panny, mamusia nie

tracąc czasu na żadne omówienia oznajmiła mi, że ksiądz dziekan będzie mnie czekał od

godziny trzeciej, do spowiedzi: „W ten sposób wyspowiadasz się pierwszy, nim się zejdą

wszystkie kobiety”. Obcesowe wkraczanie w życie religijne czternastoletniego chłopca uważała

za zupełnie naturalne. Byłem dzieckiem, za które w swoim mniemaniu czuła się odpowiedzialna

przed Bogiem. Podrażniony, zirytowany, ale nie tak wściekły, jak byłbym dzisiaj, rozumiałem tę

skrupulantkę, która przekazała mi swoją chorobliwą skłonność do skrupułów; nawet teraz, mając

siedemnaście lat, jeszcze nie czuję się wyleczony. Widać nurtowało ją to, co ośmieliłem się

powiedzieć o wampirach, więc winienem się całkowicie oczyścić przed trybunałem pokuty. Nie

oznaczało to oczywiście, by mogła być mowa o pogwałceniu tajemnicy spowiedzi; mamusia

wcale nie pragnęła „wiedzieć”. Aby ją uspokoić, wystarczało, że zostaną „zebrane cugle” jej

małemu synkowi, który zbliżał się do niebezpiecznego wieku. Próbowałem się bronić: Matka

Boska wrześniowa nie jest świętem obowiązującym od czasu konkordatu.

- W naszej rodzinie - powiedziała mamusia - pozostała świętem obowiązującym.

Zawsześmy tego przestrzegali. Nasi dzierżawcy w tym dniu nie wychodzą z wołami w pole.

Zresztą ksiądz dziekan czeka na ciebie. Nie ma już o czym mówić.

- Ale Laurentego nie zmuszasz.

- On ma osiemnaście lat. Ty jesteś dzieckiem, za które odpowiadam.

Zły duch mi podszepnął:

- Jeżeli źle odbędę spowiedź, i do komunii przystąpię niegodnie. Obydwa te

świętokradztwa ciebie obciążą.

Zbladła, albo raczej jej policzki zszarzały. Rzuciłem się jej na szyję: „Ależ nie, to tylko

żarty, wyspowiadam się i przystąpię do komunii...” Przytuliła mnie mocno.

Wściekłość ogarnęła mnie znowu na drodze do kościoła, ale zwróciła się całkowicie

przeciwko niewinnemu dziekanowi. Starałem się opanować: nie należało jednak odbyć ziej

spowiedzi... „Ano dobrze, dobrze - mówiłem sobie - dobrze, powiem mu wszystko i nawet

więcej, niżby chciał, i więcej, niż kiedykolwiek usłyszał”.

Czytał brewiarz, siedząc przy konfesjonale.

Przez chwilę jeszcze czytał, potem zapytał, czy jestem gotów, wszedł do swojpj budki,

wziął stułę. Usłyszałem, jak odsuwa się deseczka, i zobaczyłem jego olbrzymie ucho.

Powiedziałem, że nie spowiadałem się od piętnastego sierpnia, załatwiłem się szybko z Confiteor

i wyrecytowałem moją zwykłą krótką litanię, która niewiele się zmieniła od czasów pierwszej

spowiedzi: zgrzeszyłem tym, że byłem łakomy, kłamałem, byłem nieposłuszny, leniwy, źle

odmawiałem pacierz, źle słuchałem Mszy świętej, byłem zarozumiały, obmawiałem ludzi...

- Czy to wszystko? - Zdawał się rozczarowany. Tak, miałem wrażenie, że istotnie

wszystko.

- Jesteś pewien, że nic innego cię nie dręczy?

Bo nawet gdyby to były tylko myśli...

Spytałem:

- Jakie myśli?

Nie nalegał. Miał nieufny stosunek do monstrum, jakim byłem, ale mogło to być również

monstrum niewinności.

- Czy zawsze spowiadałeś się szczerze?

W tym momencie szatan wstąpił we mnie i podszepnął, żebym odpowiedział: - Nie,

proszę ojca.

- Jak to? Mam nadzieję, że nie chodziło o nic poważnego?

- Nie wiem. Może o to, co najpoważniejsze.

- Och, biedne dziecko! Twoja matka, twoi nauczyciele i ja sam dość usilnie strzegliśmy

cię przed wszelkim uchybieniem świętej cnocie...

Tak nazywał czystość. Zaoponowałem, nie miałem nic poważnego do zarzucenia sobie

pod tym względem. W danej chwili była to prawda. Jak niewinnym chłopcem byłem jeszcze

przed trzema laty...

- Mówisz mi jednak, że chodzi o coś najpoważniejszego... Co to znaczy?

- Czy to poważne, czy nie, ojciec sam osądzi.

Po prostu: jestem bałwochwalcą.

- Bałwochwalcą? Cóż ty opowiadasz?

- Co ja dosłownie wielbię, nie śmiem ojcu powiedzieć. Otaczam potajemnie czcią...

Pamięta ojciec wielki dąb w naszym parku?

- Nie taki znowu wielki - powiedział proboszcz, żeby, przypuszczam, sprowadzić mnie

na ziemię, na ten budzący zaufanie świat, gdzie wszystko się mierzy i waży.

- Dla mnie on jest bogiem. Tak, od kiedy doszedłem do rozumu, nigdy nie przestałem

uważać go za boga i wielbić.

- Ojej, ojej! Jesteś poetą, to wiemy (Wymawiał „puetą”). W tym zresztą nie ma nic złego.

- Wiedziałem dobrze, że ojciec mi nie uwierzy.

Właśnie to do dzisiaj powstrzymywało mnie od wyznania mojego grzechu: przekonanie,

że nikt mi nie uwierzy, nawet ojciec. Jakże jednak ojcu wytłumaczyć, że wymyśliłem cały

ceremoniał na cześć wielkiego dębu, składam mu ofiary...

- No, no, dajże pokój! To jest puezja dozwolona, biedny głuptasie. Co tobie chodzi po

głowie? Chyba że chcesz mnie nabrać? O, ale to już byłby ciężki grzech: nie wolno żartować z

Boga.

- Wcale nie żartuję z ojca, ale zdaję sobie sprawę, że ojciec nie może mi uwierzyć.

- Wszyscy pueci, nawet katoliccy, wielbią przyrodę, to jest dozwolone.

- To, co ja uprawiam, nie ma nic wspólnego z wzlotami Lamartine’a czy Wiktora Hugo.

Niewątpliwie wszystkie drzewa dla mnie mają w sobie życie i boskość, zwłaszcza sosny w

parku. Wolę je od ludzi - dodałem ogarnięty uniesieniem w pewnym sensie sztucznym, ale i

szczerym, któremu poddawałem się z rozkoszą.

Tak, ludzie już wtedy budzili we mnie lęk, nawet ci jeszcze nie dojrzali, z którymi

miałem do czynienia w gimnazjum. Naszych nauczycieli zakonników, nawet najgorszych,

naprawdę się nie bałem, ponieważ trzymani są w karbach pobożności i reguły. Ale koledzy! Już

wtedy byli zdolni do wszystkiego. Przypominam sobie, że kiedyś przesiedziałem całą pauzę w

ubikacji, tak bałem się piłki od „wybijanego”, którą ciskali we mnie z bliska...

- Dobrze, Alain, wróćmy jednak do spraw poważnych.

- Dlaczego - zapytałem z trwożnym przejęciem, które nie było udane, a przecież

świadome i samo się sobą upajające - dlaczego pozbawia mnie ojciec rozgrzeszenia, nie chcąc

brać poważnie wyznań, jakie mu czynię?

Proboszcz ugniatał palcami twarz właściwym sobie ruchem, jak gdyby była z gliny.

Nagle zapytał:

- Czy wielbisz wszystkie drzewa, nie tylko wielki dąb?

- Nie, wszystkie oczywiście są istotami żywymi, ale bogiem jest tylko wielki dąb.

- Miałeś takie objawienie?

Widziałem, jak chwieje mu się wielka głowa.

Nie śmiał stuknąć się palcem w czoło.

- Nie, żadnego objawienia nigdy nie miałem.

Jak daleko sięgnę pamięcią, wielbiłem ziemię, drzewa...

- A zwierząt nie? To już i tak lepiej.

Nie, zwierząt nie... Ależ tak!

- Rzeczywiście - powiedziałem - zapomniałem, ale wszystko mi się przypomina. Zna

ojciec ten nasz opuszczony folwark?

- Tak, Silhet?

- Gdy miałem siedem czy osiem lat, nie wiem już, kto czy co natchnęło mnie myślą, że w

tych opuszczonych zabudowaniach przebywa nasza oślica Grisette, która zdechła ze starości

przed paru miesiącami. Wmawiałem to w siebie i przekonywałem Laurentego, choć jest ode

mnie starszy, żeby także uwierzył. Dla niego to była tylko zabawa, ale nie dla mnie. Chodziliśmy

do opuszczonych zabudowań folwarcznych i wygłaszaliśmy idiotyczne melodeklamacje przed

zamkniętymi na klucz drzwiami: „Grisette, Grisette, życzę ci miłych świąt, dostaniesz

kandyzowane morele...”

- Kandyzowane morele dla oślicy?

Proboszcz usiłował się śmiać, sprowadzał rzeczy do ich właściwego rozmiaru.

- To dlatego, że kiedy miałem siedem lat, nie wyobrażałem sobie nic lepszego na świecie

od kandyzowanych moreli, ale Grisette dosłownie wielbiłem. Uprzytamniam sobie teraz, proszę

ojca, że istotnie popełniałem tę ohydę, o jaką por ganię pomawiali pierwszych chrześcijan,

mianowicie wielbienie oślej głowy.

Zamilkłem, szczerze przybity tym, co oto wykryłem, i proboszcz zamilkł również; może

się wahał, czy nie odpędzić mnie od konfesjonału, bo sobie z niego dworuję. Ale cóż można

wiedzieć? Czy ja z niego dworowałem? Wiedział z doświadczenia, że jestem chłopcem

skłonnym do skrupułów, chorującym na to samo co mamusia. Nagle zapytał głośno i niemal

uroczyście:

- Alain, czy ty wierzysz w Boga?

- Och, tak, proszę ojca.

- Czy wierzysz, że Jezus jest Chrystusem, Synem Boga żywego, że oddał za ciebie życie i

że zmartwychwstał?

Wierzyłem całym sercem, całą duszą.

- Czy kochasz Najświętszą Pannę?

- Kocham...

- No to już nie myśl o tych wszystkich głupstwach. Jeżeli zgrzeszyłeś, udzielę ci

rozgrzeszenia, albo raczej sam Chrystus cię rozgrzeszy.

Prędko wymknął się do zakrystii, jakby uciekał.

Ledwie zdążyłem odmówić pokutę i już znalazłem się na dworze, w skwarze tego

siódmego września. Wiatr był ciepły, tchnienie, jak poeci piszą z przyzwyczajenia, ale tego dnia

ów banał był prawdziwy: oddech, tchnienie żywej istoty. Myślałem, że żartuję sobie z dziekana,

a odkryłem, że te żarty oczywiście mnie nie wyzwoliły, lecz uświadomiły mi miłość, która

niezmiennie była dla mnie ucieczką, schronieniem, w każdym momencie życia. Adoracja, w

niczym nie naruszająca tamtej miłości, tamtego innego uwielbienia, jakie żywiłem dla Boga

katolickiego, zespolonego z chlebem i z winem, które zrodziły się z ziemi, ze słońca i deszczu.

Takie dwa schronienia to wcale nie za dużo. Nigdy nie będę ich miał za dużo dla ucieczki przed

ludźmi. Dziś, po upływie dwóch lat, moja trwoga z dnia na dzień się rozrasta, w miarę jak

zbliżam się do tego, co wydaje mi się potworne ponad wszelkie wyobrażenie: życie w koszarach,

wspólne sypialnie. Nie zwierzałem się z tego nikomu, nawet Donzacowi. Owa trwoga nie

przejmuje mnie wstydem, wiem, że nie jest podłością, byle jej nie uzewnętrzniać, wypowiadając

głośno: wówczas stałaby się tchórzostwem; czasami przychodzi mi nawet na myśl, jako ostatnia

nadzieja, że może umrę, zanim stanę przed komisją poborową.

Podczas gdy rozmyślałem o tych sprawach wracając do domu, w oczach wciąż jeszcze

miałem dziekana takiego, jakim się okazał wobec zastawionej pułapki. On, figurujący na jednym

z pierwszych miejsc listy katolików głupców, którąśmy obydwaj z Donzakiem ułożyli

równolegle z listą katolików inteligentnych, wzbudził we mnie podziw, gdyż wybrnął z taktem,

jakiego nigdy nie przejawiał w życiu codziennym, jak gdyby przelotnie natchniony. Tak, został

natchniony, byłem przekonany. W gruncie rzeczy bynajmniej nie upewniłem się o własnej

niewinności, jeśli chodzi o grzech bałwochwalstwa, a w miarę, jak się spowiadałem, sam weń

uwierzyłem. Inaczej zresztą uczucie ulgi nie przejawiłoby się w szaleńczym wyścigu dokoła

parku, na który namówiłem Laurentego. W wyścigach biję go prawie zawsze, mimo że jest o

cztery lata ode mnie starszy, bo on się zasapuje.

Jak przyjąłem Komunię świętą następnego dnia, już nie pamiętam. Z naszych komunii

pamiętamy nie więcej niż ze snów. Przypominam sobie jednak ten dzień ósmego września

sprzed trzech lat.

Odmówiłem Laurentemu, który chciał, żebym z nim zapolował na skowronki na polach

Jouanhaut. Pamiętam, co odczuwałem bardzo silnie, bo do tej pory często ogarnia mnie takie

pragnienie: żeby się znaleźć sam, wędrować sobie przez lasy, przez pola, aż do całkowitego

wyczerpania chodzić po piaszczystych drogach, na których nie do pomyślenia jest spotkanie

kogokolwiek, poza może jakimś gospodarzem, który prowadzi woły i powie mi Aduchats

dotykając beretu, czy poza pastuchem i jego stadem. Na tych landach bez wyrazu nikt nie mógł

też odczytywać wyrazu mojej twarzy. A jednak postanowiłem zajść do kogoś. Spośród trzech

czy czterech celów spaceru, nad którymi zwykle się wahałem; źródła Hure, wielka sosna

(olbrzym, zwabiający ciekawych w promieniu kilkunastu mil), dom panien w Jouanhaut i „stary

z Lassus”, wybrałem starego, może dlatego, że przekroczył osiemdziesiątkę, niedługo miał

rozstać się z Lassus, skąd nigdy nie chciał się ruszyć. Od lat już nie polował, chyba na dzikie

gołębie w październiku. Czym wypełniał sobie dni? Zrobił bardzo zdziwioną minę, gdy mu

kiedyś powiedziałem, że są ludzie tak szaleni, iż kupują książki. Poza lekarzem nie przyjmował

nikogo. Mawiał, że proboszcz dostanie go po śmierci, ale nie za życia. Spadkobierców (a

spokrewniony był z wszystkimi wielkimi właścicielami ziemskimi, nawet z nami, ale bardzo

daleko) szczuł psami, jeżeli któryś próbował go nachodzić. Wszyscy się z tego śmieli, czując się

jednakowo nienawidzeni. Jedyną ich nadzieję stanowił potworny lęk przed śmiercią, który, jeśli

wierzyć notariuszowi, nie pozwoli staremu z Lassus zrobić testamentu. Ale Sekunda, która przez

ponad czterdzieści lat z nim sypiała, a teraz go obsługiwała, dopięła, zdaje się, że uczynił, co

należało. Ona właśnie miała odziedziczyć te osiemset hektarów, albo raczej jej syn Kazimierz,

ponieważ całkowicie ulegała władzy tego brutala, którego jedynym zajęciem było polowanie na

dzikie gołębie w październiku, co szło na rachunek starego z Lassus. Przez resztę roku, jeżeli był

trzeźwy, obijał się koło domu, nosił wodę ze studni, piłował drzewo. Czy zobaczę go, czy nie,

mało mnie to obchodziło. Należał raczej do kategorii przedmiotów niż istot ludzkich, jak wielka

sosna, jak sam stary z Lassus. Nie mieli w sobie nic człowieczego w przerażającym znaczeniu

tego słowa. Choć byli tacy gburowaci, nie należeli do gatunku, którego się bałem, od którego jak

najprędzej chciałem uciec.

Szedłem więc. Paprocie, jeszcze nie tknięte jesienią, były prawie tak wysokie jak ja

wówczas, bo wyrosłem dopiero ostatniego roku. Paprocie uważałem za wrogów, gdyż od

dzieciństwa mnie uczono, że zawierają kwas pruski. Toteż ścinałem co dumniejsze łby, a

czasami rzucałem się w ich zbitą gęstwę i wdychałem zapach zatrutych soków, jak gdybym

rozlewał ich krew.

Kiedy przechodziłem koło Silhet, opuszczonego folwarku, gdzie ongiś wielbiłem

Grisette, posłyszałem coraz bardziej zbliżający się tętent i ledwie zdążyłem uskoczyć: panna

Martineau minęła mnie cwałem, wcale nie widząc, a właściwie nie racząc mnie widzieć: jechała

po męsku, jak Joanna D’Arc, jasne loki rozwiane od pędu wydawały się żywe: tak, uczepione do

niej żywe węże. Może się bała, że jej się nie ukłonię? Chociaż byliśmy spokrewnieni i choć

państwo Martineau spokrewnieni byli z „całą śmietanką towarzyską landów”, jak mawiała

mamusia, ich równieź się nie dostrzegało, nasze rodziny były skłócone od paru pokoleń. Już

dziadkowie z sobą nie rozmawiali. Ale do panny Martineau stosowano bojkot osobisty - z

przyczyn, które wtenczas (dziś jestem lepiej zorientowany) sprowadzały się dla mnie całkowicie

do tego jej jeżdżenia konno w sposób nie przyjęty, po męsku, i do faktu, że pracowała, była

lektorką, panną do towarzystwa baronowej de Goth w Bazas, osoby nie z naszego świata, z innej

sfery, jak mówiła mamusia, z którą stosunki były nie do pomyślenia, której prywatne życie nie

podlegało bezapelacyjnym osądom, jak życie ludzi z naszego świata, podobnie jak nie podlegają

im obyczaje mrówek, szopów czy borsuków. „Rzekomo ta baronowa de Goth... - mówiła

mamusia. - Ale nie, ty tego nie zrozumiesz.”

Nigdy nie widziałem panny Martineau inaczej niż na koniu: jest z nim zrośnięta, jak moi

ołowiani żołnierze ze swoimi rumakami. Ponieważ mieszka w Bazas, nigdy nie widuje się jej na

mszy ani na żadnym pogrzebie...

Dom starego oddzielony był płotem od zabudowań folwarcznych. W ogrodzeniu rosły

nędzne dalie hodowane przez Sekundę; pojawiła się ona na progu, gdy tylko psy, poczuwszy, że

nadchodzę, zaczęły wściekle ujadać. Stary zawołał z mieszkania: Oueuaco? Ręką przesłoniła

oczy i jak mnie poznała, krzyknęła w stronę uchylonych drzwi: Lou Thikoi de Jou Prot.’ Mały z

lou Prat, dla starego z Lassus tak się nazywałem.

Albowiem las, w którym mój dziadek postawił sobie dom, nazywał się „lou Prat” i

zachował tę nazwę do niezbyt odległych czasów, kiedy my obydwaj z Laurentym

przechrzciliśmy go, dlatego że w gimnazjum pewien obleśny i głupi chłopak nazywał się

Louprat. To ja narzuciłem nazwę Maltaverne, od tytułu pewnego opowiadania, które mi się

niezwykle spodobało w jednym z numerów SaintNicolas z lat dziewięćdziesiątych; ale stary

Lassus znał tylko dawne „Louprat”.

Włosy Sekundy okrywała czarna fularowa chustka, jakie noszą staruszki; jej wargi

wciągnęła ohydna pustka ust. Pokazał się i stary, zarośnięty, kudłaty, w wyblakłej trykotowej

koszulce i ciepłych pantoflach pomimo upału. Utrzymywał, że nie wie, ile ma lat, ale bił się w

szeregach wersalczyków; Paryż dla niego to nadal byli komunardzi. Nie mówił o tym z nikim

poza Laurentym i mną, bo my nie należeliśmy do znienawidzonej zgrai spadkobierców -

zwłaszcza ze mną, bo mu się podobałem, czułem to dobrze, tak jak podobam się Szymonowi

Duberc, jak podobałem się księdzu Grillot, który stawiał mi dostatecznie przy egzaminach,

nawet jeśli nic nie umiałem.

- Ależ on rośnie! Ależ rośnie! Trzeba by mu położyć jaki kamień na głowę.

Wyniknął spór pomiędzy starym a Sekundą. Nie umiem mówić w narzeczu, ale wszystko

rozumiem. Stary kazał przynieść flaszkę piwa. Ona zaś wpatrywała się we mnie swymi bystrymi

jak u kury oczkami i oponowała, dosyć już piwa wypił, to mu „oziębia żołądek”. Wprawdzie ja

nie należałem do grona spadkobierców, ale czy to można kiedy wiedzieć? Musiała jednak

ustąpić i postawiła butelkę i szklanki na zardzewiałym ogrodowym stole. Ponieważ sterczała

nadal o dwa kroki od nas, stary wrzasnął na nią: A 1’oustaou! Do domu! Poszła, ale na pewno

podsłuchiwała zza uchylonych okiennic kuchennych.

Trąciliśmy się, stary i ja. Patrzał na mnie z głębi swych osiemdziesięciu lat, zupełnie nie

czując się skrępowany milczeniem, jakie między nami zaległo... Może z podświadomą

melancholią? Ale nie, jakież idiotyczne jest słowo „melancholia” w zestawieniu z tym starym

odyńcem, co mając osiemdziesiąt lat przeżywał zawsze to samo, jakby jeden tylko dzień, ze

strzelbą pod ręką i butelką Medoc do każdego posiłku, jedynym widzialnym znakiem swojej

zamożności - z wyglądu równie niechlujny i nieokrzesany jak najbardziej niechlujny i

nieokrzesany z jego dzierżawców, dla których był postrachem. A przecież właśnie tęskną

melancholię zdradziły pierwsze słowa, jakie do mnie powiedział:

- W dziewięćdziesiątym trzecim byłem w Bordeaux, siedziałem przez trzy dni w hotelu

Montre. Była tam wanna...

- Używał jej pan?

- Coś ty? Zęby się rozchorować?

Umilkł, i raptem podjął:

- Jadałem naprzeciwko, w Chapon Fin. Co za wina mają... - Znowu umilkł, potem

zachichotał. Odwróciłem wzrok, żeby nie widzieć dwóch pieńków, jakie mu zostały na przedzie.

Zapytał:

- Byłeś ty w „pałacu” Trompette?

- Panie Dupuy, przecież został zburzony przed z górą stu laty!

- W dziewięćdziesiątym trzecim nie był zburzony, skoro tam chodziłem.

Chichotał bez przerwy. Chateau Trompette to był dom publiczny, o którym rozprawiały

po kątach na podwórzu gimnazjum „świntuchy”.

- No, kosztuje to słono... Jeszcze nie dla ciebie.

W tym momencie doznałem uczucia pewności, że nieśmiertelność dana jest małej tylko

ilości dusz, zaś piekłem tych, którzy nie zostali wybrani, jest ich nicość. Zresztą Chrystus Pan

obiecał nieśmiertelność jedynie niektórym ludziom: „... i życie wieczne w przyszłym świecie”.

Albo gdzie indziej; „... kto spożywać będzie ten chleb, nie umrze”. Inni jednak umrą. Byłem

przekonany, że jest to jeden z owych błysków „płomiennej intuicji”, o których Andrzej Donzac

mawiał, że są szczególną łaską, i podziwiał je we mnie, uważając, że nadrabiają mój brak ducha

filozoficznego. Myśląc, że go olśnię, napisałem mu tegoż jeszcze wieczoru, co wykryłem

odnośnie nieśmiertelności niektórych ludzi, ale odwrotną pocztą wyśmiał ten mój absurdalny

pogląd: „Albo wszystkie dusze są nieśmiertelne, albo żadna nie jest”. Radowałem się tedy w

duchu, że nie pozostanie nic ze starego z Lassus, ani z Sekundy, ani z Kazimierza, nic, nawet na

tyle, by zasilić najwątlejszy płomyk w wieczności.

- To jeszcze nie na twój wiek...

Poczuł widać jakieś mgliste wyrzuty sumienia, że rozmawiał ze mną o Chateau

Trompette, bo nagle zmienił temat i zapytał, co o nim mówią ludzie w miasteczku.

- Ciągle się głowią, czy pan podpisał już jaki papier...

Ściszyłem głos ze względu na Sekundę, która na pewno podsłuchiwała.

- Zastanawiają się, czy Sekundzie i Kazimierzowi dostanie się ten kąsek, a może już się

dostał...

Poruszyłem zakazany temat. Stary spojrzał na mnie złym okiem.

- A ty jak myślisz?

- O, na miejscu pańskich spadkobierców byłbym zupełnie spokojny.

- Czemu to taki spokojny?

Wiedziałem, co należało odpowiedzieć staremu z Lassus, żeby go całkiem wytrącić z

równowagi.

- Lepiej nie mówić. Sekunda słyszy.

- Głucha jest, przecież wiesz.

- Jak chce, to słyszy, sam mi pan mówił.

Ale nalegał. Czułem, że jest speszony, zaniepokojony. Donzac twierdzi, że umiem

wzbudzać niepokój w sposób doskonały. Nie zawsze. Ale tego dnia na pewno.

- Niemożliwe, żeby ktoś tak przebiegły jak pan, panie Dupuy, nie rozumiał, że dopóki

żaden papier nie został podpisany, w interesie Sekundy i Kazimierza leży, aby pan żył.

Mruknął groźnie:

- Nie mów mi o tym.

- Przecież tylko o to chodzi, o nic innego.

W chwili, kiedy pan podpisze, sytuacja zupełnie się odmieni: w ich interesie będzie...

Przerwał mi jękiem, który zabrzmiał jak szczeknięcie:

- Powiedziałem ci, żebyś o tym nie mówił.

Wstał, zrobił parę kroków, powłócząc nogą chorą na podagrę. Odwrócił się i wrzasnął na

mnie: -

Beyt’ en! Wynoś się!

- Nie chciałem pana urazić, panie Dupuy.

- Jak by nie było, to przecież nie zbrodniarze: są do mnie przywiązani.

Pokiwałem głową, naśladując jego chichot.

- Naturalnie, pijawki są zawsze przywiązane; zresztą za bardzo się boją, żeby się stać

zbrodniarzami. Gdyby pan podpisał papier, dobrze wiedzą, że na nich pierwszych padłoby

posądzenie, w razie gdyby przy pańskiej śmierci coś wydało się podejrzane, i że pańscy

spadkobiercy prowadziliby śledztwo bez litości. Co nie przeszkadza, że...

- Młodzieniec z dawnych lat Przeszedłem na drugą stronę ogrodzenia; stary stał między

daliami, wstrząśnięty do głębi nie tyle tym, że mogą go zamordować, ile tym, że mówiłem mu o

jego śmierci. „Co? Co?” - mamrotał. Zbladł jakoś dziwnie, wyglądało, że mógłby zaraz paść

trupem. Zbrodniarzem mogłem się stać ja. Nie przyszło mi to na myśl. Atakowałem dalej, jakby

ogarnięty szałem.

- Co nie przeszkadza, panie Dupuy, zresztą niemożliwe, żeby pan o tym nie pomyślał, że

na takim odludziu jak w Lassus, gdzie nie trzeba się obawiać żadnego świadka, nietrudno by,

sam pan ‘przyzna, zgładzić kogoś bez większego ryzyka...

- Beyt’ en!

- Nie bardzo się orientuję - ciągnąłem uparcie tonem zadumy i tak, jakbym mówił do

siebie - czy uduszenie pod pierzynami daje się wykryć w autopsji. Istnieje także nieuchronne

zapalenie płuc, jeżeli starzec spędziłby całą zimową noc nago, przywiązany do łóżka przy

otwartym oknie, oczywiście pod warunkiem, że byłoby parę stopni poniżej zera. Ale i wtedy nie

mam pojęcia, czy autopsja...

- Wynoś się albo zawołam Kazimierza!

Zobaczyłem, że Kazimierz wychodzi właśnie z zabudowań folwarcznych. Puściłem się

pędem, nie odwróciwszy nawet głowy, by rzucić ostatnie spojrzenie na Lassus, choć wiedziałem,

że już tu nie wrócę, dopóki stary żyje...

A więc nie, to wszystko nieprawda. Po prostu historia, którą sam sobie opowiedziałem.

Wszystko kłamstwo, poczynając od tego, co mi stary opowiadał o Chateau Trompette. Cóż,

powieść.

A czy dobra, czy zła? W każdym razie kłamliwa, brzmi fałszywie. Nie zdążyłbym

wypowiedzieć i trzech słów, już stary wpakowałby mi je z powrotem do gardła. Skądinąd nigdy

nie popełniłbym śmiertelnego grzechu posądzania o zbrodnię czy zbrodnicze zamiary

Kazimierza i Sekundy, którzy w gruncie rzeczy przywiązani są do swojego starego dręczyciela.

Mam zresztą inną wersję tej historii, którą sobie także opowiadam, a w niej stary nagle

postanawia, że to ja będę jego spadkobiercą. Wyobrażam sobie, co zrobiłbym za te pieniądze:

zamieniłbym Lassus na bibliotekę, umieścilibyśmy w niej razem wszystkie nasze książki,

Donzac i ja. Oddzieleni od świata ludzi żywych nieprzebranym księgozbiorem, a także i muzyką,

bo mielibyśmy pianino dla Andrzeja, a może i organy” czemu nie?...

Czy opowiadałem sobie tę historię w drodze powrotnej? Nic już nie pamiętam oprócz

tego, że byłem spokojny i szczęśliwy, jak bywam niemal zawsze wtedy, kiedy rano przystępuję

do komunii. Rozmyślałem nad tym, że moje młodzieńcze życie upływa w świecie potworów,

albo raczej wśród karykatur potworów, z których jedne mnie kochają, inne się boją. Żadna

dziewczyna nie zbliżyła się jeszcze do mnie tak, jak bywa w powieściach, chociaż w gimnazjum

uważają, że mam „ładną twarz ”; ale jestem chudy i wcale nie mam mięśni. Andrzej mówi, że

dziewczęta nie lubią zbyt chudych chłopaków. Ja wielbię tylko jedną, i tę widuję wyłącznie na

koniu; jest równie niedostępna jak Joanna D’Arc. Zanadto mną gardzi, żeby chociaż spojrzała.

No tak...

Ale mnie właśnie to w niej się podoba, że nic mi nie grozi, że nie zsiądzie z konia, nie

podejdzie do mnie i nie będzie wymagać, abym przestał być dzieckiem, a zachował się jak

mężczyzna... Czy myślałem o tym wtedy, wracając z Lassus? Czy też znowu układam opowieść?

Inne dziewczęta mnie peszą: na przykład te, które śpiewają w kościele cisnąc się wokół

fisharmonii siostry Lodois... Zwłaszcza córki aptekarza, co noszą czarne aksamitne wstążki na

szyjach, nabrzmiałych jak u gołębic...

W ciągu tych wakacji nie zdarzyło się nic, co by wykraczało poza wąski nurt naszego

życia. Szymona już nie było. O pani Duport prawie się nie mówiło, krążyły słuchy, że pije, a

nawet, według Marii Duberc, która nadal chodziła do niej na posługi, „wstaje w nocy, żeby się

napić”. Trop Szymon - Duportowie zagubił się wśród innych; potem nadszedł dzień powrotu do

szkół, powrotu do Bordeaux; Maltaverne stało się zaczarowaną wyspą, o której miałem marzyć

do następnych wakacji, poprzedzających już przejście do ostatniej klasy. I podczas tych wakacji

zdarzyło się tylko jedno: nawet mer pogodził się z faktem, że Szymon odwiedza dom Duportów

w sutannie. Mamusia i ksiądz dziekan cieszyli się z tego jak ze zwycięstwa, lub przynajmniej

udawali, że się cieszą. Czy pan Duport widywał się już z Szymonem potajemnie? Czy

poczynając od tego właśnie roku zaczął odbierać go Kościołowi? Według słów Szymona, kiedy

się spotykali, nigdy nie mówił z nim o religii, ograniczał się do okazywania mu uprzejmości,

czasami pytał o zdanie na ten lub inny temat, opowiadał o swoich przyjaciołach politycznych,

których widywał na posiedzeniach Rady Powiatowej. Był nawet w zażyłych stosunkach z

młodym ministrem, Gastonem Doumergue: mógłby wszystko od niego uzyskać...

Tego roku Szymon na temat mera jakby nabrał wody w usta. Trzeba było dopiero owego

gromu z jasnego nieba, wizyty pani Duport, która przyszła wczoraj do zakrystii po mszy księdza

dziekana, aby odsłonić knowania swojego męża. W relacji mamusi mer jakoby obiecał

Szymonowi, że będzie go utrzymywał do końca nauk, a nawet dalej, jeżeli zechce kończyć ficole

Superieure i potem się habilitować.

Według pani Duport nie sposób odgadnąć, jak Szymon to przyjął. Miała wrażenie, że

propozycja go nęci, ale się waha. Dziekan bał się, by przez jakąś interwencję nie utracić go

całkowicie. Uprzytomniłem mu, jaki popełnia nonsens. Przejrzałem go dobrze w tej sytuacji i

pojąłem, że widzi już we mnie jedyną nadzieję rozplatania tego, co musiało się splątać w umyśle

i sercu wiejskiego chłopca, który został przeflancowany do seminarium i nagle zrobił się na

szczeblu miasta powiatowego stawką w walce, jaka toczyła się we Francji pomiędzy państwem a

Kościołem, albo raczej między masonerią a zakonami.

Ja wiedziałem, że Szymon uchyli się od rozprawy, nim się ona rozpocznie. Szymon w

seminarium musi mieć jakiegoś przyjaciela, któremu wszystko mówi; ja należę dla niego do rasy

bogów, jestem synem „naszej pani ”; lubi mnie, prawda, ale jestem w jego oczach równie

niedostępny jak dla mnie panna Martineau albo gwiazda zaranna. Nie powie nic, chyba że...

Zawsze wolałem pisać niż mówić: gdy mam pióro w ręku, nic mnie nie hamuje.

Mógłbym, powiedziałem księdzu dziekanowi, napisać do Szymona list, który już mam w głowie.

- Ależ on jest w teologii mocniejszy od ciebie!

- A po co tu teologia? Wiem, od której strony przystąpić do ataku...

Naprawdę wiedziałem to dopiero od dwu minut i moja koncepcja była jeszcze w

zupełnych powijakach, ale jednak Jakaś dręga się przede mną rysowała.

Dziekan nalegał; - Zmuś go do mówienia!

- Powtarzam księdzu dziekanowi, że nie powie mi nic. Zresztą nikt przecież nikomu nic

nie mówi. Ciekaw jestem, czy istnieją środowiska, w których ludzie porozumiewają się za

pomocą pytań i odpowiedzi, jak w powieściach albo w teatrze...

- Co tobie chodzi po głowie? A cóż my innego robimy całymi dniami? Co robimy w tej

chwili?

- To prawda, proszę księdza, ale tak zapowiadających się rozmów ile myśmy prowadzili

w życiu, ksiądz dziekan i ja? Między mamusią a mną, jak daleko sięgnę pamięcią, padają tylko

sentencje na każdą okazję, bardzo często w narzeczu, gdyż bywają też przydatne dla

dzierżawców, dla służby. Może tak dalece dzieli ludzi wiek czy różnice społeczne, że nie istnieje

wspólny język... Ale zauważyłem, że i chłopi także między sobą nie rozmawiają: gdy się

spotkają, pytają się wzajem: As dejunat? Jadłeś śniadanie? Najważniejsze i nawet jedyne

zainteresowanie życia to kwestia pożywienia: czy dopiero będą, czy już je obracali w

bezzębnych dziąsłach, jakby przeżuwali. A czy ci, co się kochają, mówią to sobie? -

Westchnąłem. Proboszcz powtórzył: - Co tobie chodzi po głowie?

- Gdyby mamusia tu była, dorzuciłaby jeszcze: pleciugo! Tak, i wszystko by zostało

powiedziane... Ale zawsze można napisać. Mogę napisać do Szymona piękny list, który on

przeczyta raz, drugi, i schowa na sercu...

- Co za szalona pycha! i - powiedział dziekan. - Za kogo ity się masz? (I po chwili

milczenia;) - A co ty jemu napiszesz? Sam nawet nie wiesz - napierał.

- Wiem, jaki kierunek chcę obrać, czy raczej powinienem obrać... Bo ja nie chcę nic.

Sądziłem, że kpię sobie z dziekana, niemniej i sam zaczynałem się przejmować. To, co

chciałem napisać Szymonowi, rozrastało się wszerz i wzdłuż pod moim spojrzeniem

wewnętrznym. Pilno mi już było nadać temu formę, aby mieć pewność, że tak cudowny utwór

się nie zatraci.

Rozdział II

Otwieram znów ten zeszyt po upływie z górą roku; przerwałem go nie z braku materiału,

o Boże, ale to, co przeżyłem, było ponad wszelkie komentarze, a przede wszystkim zabiło we

mnie dziecko. Nie, wcale nie prawda: stałem się inny, pozostając niezmieniony. Nie odtwarzam

tego, co mogłem napisać mając lat siedemnaście. Teraz oto zaczynam rok dziewiętnasty, i na

pewno samorzutnie nie spisywałbym nic z moich przeżyć. Ale Donzac przywiązuje niedorzeczną

według mnie wagę do sposobu, w jaki reagowałem na wydarzenia życia codziennego... Może nie

tak niedorzeczną. Podstawą wszystkiego jest, że Donzac, o niebo ode mnie inteligentniejszy

(aczkolwiek kiedyś mi napisał: „Nie jesteś zupełnie tak inteligentny jak ja, ale prawie...”),

wykazuje jałowość, która jego samego zadziwia: wszystko rozumie, a niczego nie wyrazi. Nie

nadaje kształtu, nie tworzy. Ale to jeszcze mało: nie umie się wypowiadać; zdolny do

zaskakujących sformułowań, absolutnie nie potrafi rozwijać swoich myśli. Zawsze moje

wypracowania spotykał ten zaszczyt, że odczytywano je całej klasie, jego nigdy. Zdumiewało go

to bardziej niż mnie: „No, pomyśleć, że to ty, a nie ja! - wzdychał. - Ze ty będziesz kimś, a ja

pozostanę nikim do samej śmierci!” Ale właśnie w tym jest wspaniały: nigdy nie uważał, że to

niesprawiedliwe. Wierzy, że zostanę pisarzem, nawet wielkim pisarzem, podczas gdy on przez

całe życie będzie udzielał podstawowych wiadomości różnym tępym klerykom. Ale wierzy też,

że w oparciu o jakikolwiek mój tekst na konkretny temat, który narzuciło mi życie w takiej

formie, jak je przyjmuję, on, Andrzej Doznać, potrafi dokonać tego, do czego ja nie byłbym

zdolny, a co nazywa „odkryciem”. Odkryciem czego? W jego pojęciu chodzi o wydobywanie

tajemnego momentu, w którym prawda życiowa, taka, z jaką się konkretnie spotykamy, łączy się

z prawdą objawioną - z tym, co zostało objawione i co należy wydzielić spod nawarstwień, które

zakrzepły wokół Słowa Bożego na przestrzeni dwóch tysięcy lat historii Kościoła...

Tak oto uzgodniliśmy między sobą, że muszę czarno na białym, nie pomijając żadnych

szczegółów, przedstawić, co działo się w Maltaverne, zwierzyć to jemu i tylko jemu,

opowiedzieć mu okropną historię Szymona tak, jak mi się ułożyła w myślach, jak działa nadal i

nurtuje mnie wewnętrznie. Stwierdzam, że nic, co we mnie zapada, nie może już zamrzeć, i że

już teraz obciąża mnie cały liczny smutny świat, mroczny i żałosny... Co się stanie, kiedy

zgromadzę więcej wspomnień, niż gdybym żył tysiąc lat, jak mówi Baudelaire? Jak potworna

będzie starość takiego człowieka jak ja. To właśnie nasuwa mi przypuszczenie, że umrę młodo...

Ale nie! Nieprawda: nie wierzę, abym umarł młodo, nie wierzę, bym kiedykolwiek musiał

umrzeć, czuję się niewiarogodnie wieczny.

Oto więc, jak wszystko się odbyło, poczynając od tej rozmowy z proboszczem i

obietnicy, jaką mu złożyłem, że będę rozmawiał z Szymonem, przełamię jego milczenie listem,

którego główne zarysy już miałem w głowie i na który niemożliwe, żeby nie odpowiedział.

Zszedłem ku Hure, strumieniowi Maltaverne, wiedziałem, że Szymon łowi tam ryby.

Była godzina czwarta, po drodze wziąłem z kredensu kiść winogron. Było trochę rosy, bo łąka to

dawne bagno. Zauważyłem, że zarastające brzeg olchy (dlaczego nie przywrócić olchom ich

tutejszej nazwy: vergnes?), że przybrzeżne vergnes wydają się niebieskie. Świerszcze i koniki

polne, które płoszyłem, ciepły zapach mokradła, odgłosy tartaku pana Duport, turkot wózków na

drodze z Sore, wszystkie wrażenia, które niosła ta chwila, pozostaną we mnie na zawsze: nie

wyzbędę się ich nigdy, choćbym dożył nie wiedzieć jak późnej starości.

Nie widziałem Szymona na drugim krańcu łąki, ale go słyszałem. Przesłonięty vergnes

usiadłem na brzegu wody wiedząc, że skoro idzie korytem Hure uderzając po pniach, żeby

płoszyć szczupaki i płocie, w końcu dojdzie do mnie i będzie musiał ze mną rozmawiać. Wtedy

rozpocznę wielką grę.

Usiadłem w miejscu, gdzie mięta porosła dywanem. Płowe i błękitne ważki unosiły się

nad paprociami błotnymi, które mamusia nazywa paprociami rodzaju męskiego. We wrześniowy

dzień wakacyjny, kiedy mógłbym zajmować się, tak jak inni osiemnastoletni chłopcy... Ale

naprawdę czym się oni zajmują? Nie śmiem się nawet zastanawiać. Mnie jednak w tym

momencie jakiż to szatan czy anioł opętał? A może duch komedianctwa? Ale w takim razie któż

podszeptywał mi rolę? Kto kazał mi ją powtórzyć, zanim wyjdę na scenę?

W równych odstępach czasu słyszałem chlupot wody, gdy Szymon stawiał krok, i raptem

ujrzałem go między dwiema olchami: był w kostiumie kąpielowym, obrzydliwie biały - ową

bielą, która sprawiała, że nigdy nie mogłem znieść widoku nagości takiej właśnie jak ta,

chłopskiej kościstej budowy, mocnej, a równocześnie jakby wycieńczonej życiem

intelektualnym, na jakie skazany jest ów biedny „chłopek roztropek”. A może to raczej widoczne

znamiona męskości, samcze owłosienie budzi we mnie wstręt? Nigdy jednak nie zastanawiam

się nad sprawami tej kategorii, nabrawszy od wczesnej młodości nawyku dopatrywania się w

tym „grzesznych myśli”.

Kiedy Szymon zrównał się ze mną, zawołałem: - Aduchats! Odwrócił się, krzyknął:

„Och, przepraszam!”, wyskoczył na brzeg i spiesznie wciągnął spodnie na mokre majtki, włożył

sweter. Uderzyło mnie, że nie miał sutanny. Powiedziałem, żeby łowił dalej. Ale on już

skończył, nic dzisiaj nie złapał. Ludzie z miasteczka przychodzili wczesnym rankiem i wyciągali

więcierze. Zerkał na mnie spod oka i odwracał wzrok, zarazem chciał jak najszybciej odejść i -

ośmielam się to napisać, ponieważ to jest prawda i ponieważ nikt nigdy tego nie przeczyta poza

Donzakiem - ulegał mojemu urokowi; bardzo było ważne, żeby w tym momencie pozostał pod

moim urokiem i żebym ja sam był teraz w stanie „płomiennej intuicji”. W rzeczywistości

Szymon myślał tylko, jak uciec, uciec ode mnie. Należało zatrzymać go siłą. Powiedziałem mu,

że w ostatnich czasach wciąż się wystawia na ludzkie gadanie. Zasępił się.

- Ludzie gadają? Kompletnie mi to obojętne.

O, kurwa!

Jakże musiał być wzburzony, żeby mu się nasunęło podobne skojarzenie i żeby

wypowiedział ordynarne słowo w mojej obecności! Zwłaszcza że jeszcze raz je powtórzył:

„Kurwa!” Co prawda każde zdanie Prudentego akcentowane bywało „kurwą” i podczas wakacji

Szymon słuchał tego całymi dniami. Obruszyłem się mówiąc, że mnie nie jest obojętne to, co

jego dotyczy. Wówczas po raz pierwszy może odezwał się arogancko do jednego z synów

„pani”:

- To moje sprawy, nie pańskie.

- I moje też, ponieważ mam do Szymona sentyment.

Wzruszył ramionami i zachichotał drwiąco.

- Dziekan panu powiedział, żeby mnie pociągnąć za język, żebym wyśpiewał wszystko,

co się da?

- Szymon bardzo się myli, jeżeli myśli, że stoję po stronie dziekana i pani.

- Ale chyba nie jest pan jednak przyjacielem mera, co?

- O, to z pewnością! Ale gdybym ja był na miejscu Szymona i prowadził tę grę,

zagrałbym na całego zarówno przeciw merowi, jak przeciw proboszczowi.

- Możliwe, kiedy jednak nikt pana o to nie prosi... Też coś! Niechże cię! Co pan, mając

osiemnaście lat, może wiedzieć o tym, czego inni nie wiedzą?

- Ja właśnie dokładnie wiem to, czego oni nie wiedzą, co wiem tylko ja jeden.

- Ho, ho! Coś podobnego!

Szymon przystanął na środku łąki i wpatrzył się we mnie.

- Tupet to pan ma!

- Cóż, wiem, co wiem, a i Szymon wie, że ja to wiem.

- Co ja niby wiem?

- Że w Maltaverne tylko ja nie mam bielma na oczach, ja i Szymon. Ale Szymon za

głęboko w tym siedzi, żeby mieć jasne rozeznanie, za głęboko jest w to pogrążony.

- Zgoda, niech będzie. Jak pan sobie chce, panie Alain. Ale ja bym wolał, żeby mi pan

dał święty spokój.

Ordynarny wobec mnie, po raz pierwszy w życiu... - Spokój? Przecież Szymon już

ledwie może to wytrzymać. Ja mógłbym Szymona oświecić jednym słowem... No, nie, może nie

jednym, przechwalam się: musiałbym mówić trochę dłużej...

- Wcale nie chcę, żeby pan do mnie mówił.

- Więc niech mi Szymon pozwoli napisać. Chce Szymon, żebym napisał?

- Jeszcze nigdy pan tego nie zrobił, nawet kiedy otrzymałem niższe święcenia -

powiedział z nagłą urazą - nawet kiedy dostałem pierwszą wielką nagrodę za celujące stopnie...

Czy ja się W ogóle dla pana liczę?

- To Szymon doskonale wie, nie może Szymon nie wiedzieć właśnie teraz, kiedy przez

niego cierpię...

- No nie! Także coś! A czym ja dla pana jestem? Syn chłopa, Szymon, którego wszyscy

tykają...

- Z wyjątkiem mnie.

- Owszem, prawda, z wyjątkiem pana, ale dla pana ja zawsze byłem Szymon, a pan dla

mnie panem Alain, nawet jak pan miał cztery lata. Pan Laurenty, pan Alain! A dajcież spokój! O,

cholera!

Nie panował już nad sobą. Przyśpieszył kroku.

Musiałem niemal biec, żeby nie zostać w tyle.

Nalegałem, żeby mi pozwolił napisać.

- A jakim prawem mógłbym panu zabronić?

- Proszę jednak obiecać, że Szymon przeczyta mój list.

Tym razem utrafiłem widać we właściwy ton. Przystanął, znajdowaliśmy się akurat w

miejscu, gdzie łąka tworzy zakos. Cienie topoli już się wydłużyły. Musiała być piąta. Szymon

powiedział:

- Ależ oczywiście, że przeczytam list, panie Alain, i odpowiem na niego. Proszę się

uspokoić.

Ale co pan może więcej wiedzieć na mój temat od innych?

- Pierwsza rzecz, którą mogę powiedzieć już teraz, nie od siebie, lecz w imieniu

Chrystusa...

Cóż mógł począć, zamruczał tylko: „Och, no coś takiego!” To już była wielka gra. Moja

siła polegała właśnie na tym, że wcale nie grałem: naprawdę wstąpił we mnie duch.

- Ci głupcy nie wiedzą, że Chrystus kocha Szymona takiego, jaki Szymon jest: młody

człowiek, którego ponosi ambicja. Kocha w Szymonie wszystko, Szymona całego, dlaczegóż nie

miałby kochać i tych ambicji, które w danej chwili tak nim zawładnęły?

Chociaż ani jeden mięsień nie drgnął mu w twarzy, czułem, że słucha uważnie.

Nacierałem dalej:

- Oni wszyscy są jednako ślepi, i ci, i tamci. A my dwaj, Szymon i ja, dobrze przecież

wiemy, że choćby Kościół przypominał owe stare, nie nadające się już do użytku przewody, z

których drwi mer, a które mamusia i ksiądz dziekan mylą z prawdą, my dwaj wiemy, że przez te

starodawne kanały wprawdzie nie gwałtownie, bardzo skąpo, ale przepływają jednak słowa życia

wiecznego...

To Donzaca teraz recytowałem, zupełnie zresztą nieświadomie. Szymon powiedział

cicho:

- Też coś... A niech no pan mi powie, moje wielkie ambicje w tym wszystkim to co? Pan

nie wie, co oni mi proponują. Sam pan mówi o starych kanałach... Dobrze pan wie, że życie,

prawda życia już nimi nie przepływa.

- Cóż, w gruncie rzeczy nie zgadzam się z tym, co mówiłem o starych przewodach, bo

Kościół rzymski, jego liturgia, doktryna i nawet historia, zarazem święta i zbrodnicza, a wreszcie

jego sztuka, której uosobieniem są katedry, śpiewy gregoriańskie, malarstwo Prą Angelicojest

tym, co najpiękniejsze na świecie, podczas gdy to, co uosabiają panowie Loubet, Combe, Grand

i Petit Palais w Paryżu, jest w moich oczach najżałośniejszym okresem w dziejach ludzkości...

Ale dajmy już pokój. Nie o to przecież idzie. Tu chodzi o Szymona Duberc, o jego losy

doczesne, a równocześnie o życie wieczne. Otóż niech Szymon posłucha: bez względu na to, co

przydaje w oczach Szymona blasku panu Duport, temu masonowi naszego powiatowego miasta,

i gdyby nawet było to jakieś wyjątkowe stanowisko u boku senatora Monis, albo nawet w

Paryżu, u boku Gastona Doumergue...

- Skądże pan wie?

Skąd wiedziałem? Utrafiłem dobrze, niezupełnie przypadkowo: ten Doumergue

przyjeżdżał w zeszłym roku na inauguracyjne zebranie naszego Kółka Rolniczego i pan Duport

przedstawił mu Szymona.

- Wiem to, co Chrystus chce, żebym wiedział.

Ale niech Szymon posłucha; co by Szymon nie zrobił w życiu świeckim, zawsze będzie

bardziej czy mniej wykorzystywany przez partię, lecz bez daru krasomówstwa, którego przecież

Szymon nie posiada, zawsze będzie miał stanowiska podrzędne, nigdy wysoko nie zajdzie,

zawsze będzie Szymonowi brakowało...

Zawahałem się, bałem się go zrazić. Jedyne, co przychodziło mi na myśl, to wyrażenie,

którym niezmiennie posługiwała się mamusia: „elementarne wychowanie”. Szymon odgadł.

- Ano tak, pewnie. Zawsze będę chłopem, wiejskim prostakiem, w dodatku takim, co się

kiedyś uczył na księdza.

- Nie to chciałem powiedzieć, ale zastanówmy się: sutanna przeobraża człowieka,

jednocześnie i duchowo, i społecznie. Sutanna to zmiana skóry. Marszałkowska buława w

tornistrze zwykłego żołnierza - cóż to za bzdura! Natomiast na plecach inteligentnego kleryka

już wisi kapelusz kardynalski, niech mi Szymon wierzy, i tylko od Szymona zależy, czy po niego

sięgnie. Tak, wszystko zależy od Szymona inteligencji i woli. Co wcale nie przeszkadza, że

można być dobrym kapłanem, wiernym obowiązkom swojego stanu, nawet kapłanem świętym.

Mało to mamy świętych biskupów, czy nawet świętych kardynałów?

Cóż za genialne posunięcie! Ozdabiałem aureolą świętości pierwsze miejsce, o jakim

Szymon marzył. Pokiwał głową.

- Wszystko to już dawne dzieje, skończyło się, karta się odwróciła. Combe dał już sygnał

do ostatecznej rozprawy z Kościołem...

- Skądże znowu! Kościół, potęga licząca pięćset milionów dusz, poradzi sobie, niech mi

Szymon wierzy, z tym, co się dzieje w jego prowincji francuskiej dlatego, że duchowieństwo

zarówno zakonne, jak świeckie wykazało głupotę, dało się wciągnąć we wszystkie pułapki,

zastawione przez polityków z nacjonalistycznej prawicy, a wierni, jak barany Panurga, poszli za

nimi...

- O, więc pan przyznaje, żeśmy popełniali błędy?

- Ależ wszystkie możliwe, oczywiście, i to słowo wydaje mi się za słabe, bo

sprzymierzanie się z oszustami ze sztabu generalnego po to, żeby trzymać niewinnego człowieka

w kryminale, jest nie do wybaczenia. Tak, Kościół będzie musiał zapłacić, spłacić to co do

grosza. Szymon popatrzył na mnie z osłupieniem.

- Pan uznaje, że Dreyfus jest niewinny? Coś podobnego!

- Ależ Szymonie, uznaję to, co bije w oczy: że idiotyczny antyklerykalizm Combe’a jest

dokładnie na tym samym poziomie co idiotyczny klerykalizm, który panował, zawsze panuje

pośród naszych: możemy go studiować nawet tutaj, w naszym mieście powiatowym, jakby w

kropli wody pod mikroskopem: stosunek mojej matki do dzierżawców, zmuszanie ich, żeby

umieszczali córki u zakonnic, ta świecka nauczycielka, „pannica”, którą się traktuje jak

zadżumioną, w kościele spycha do kąta...

Szymon mruknął: - Ale w takim razie...

- W takim razie co? To, że nie ma ani źdźbła autentycznego chrześcijaństwa w tych

rzekomych chrześcijanach i że spotka ich los, na jaki zasługują już na tym świecie, w niczym nie

zmienia przesłanek w problemie, jaki staje przed młodym duchownym, który pragnie wysunąć

się na szczyty. Trzeba tylko, żeby Szymon dobrze zorientował się od samego początku, wziął

kurs na Paryż, na instytut Katolicki, a potem, jak by się dało, na Rzym. Ważne jest też, żeby stać

się niezastąpionym dla któregoś z ruchliwych działaczy na wyżynach Kościoła; każdy z nich

potrzebuje przy sobie takiej głowy jak Szymona, głowy, „do której wszystko wchodzi”, według

określenia mamusi. Przeważnie sami nie są nazbyt mocni.

- Ja też nie jestem za mocny.

- Ach, najważniejsze to mieć głowę, „do której wszystko wchodzi”. Przypuszczam, że

podstawy Szymon ma? Tomizm potoczny, to, co Donzac nazywa „tomizmem niezachwianym”...

Stanęliśmy pośrodku łąki, na wprost domu. Szymon odwrócony plecami nie zauważył

dwóch czarnych brył, mamusi i dziekana, które wysunęły się na ganek. Ledwie nas spostrzegli,

szybko się cofnęli.

- Oczywiście, będzie Szymon musiał się dobrze zapoznać z błędem, który należy

zwalczać, z modernizmem. Czy Szymon zaznajomił się choćby pobieżnie z Newmanem,

Maurice Blondelem, z Le Roy, Loisy, Laberthonnierem...

Wyznał smętnie, że zaledwie słyszał ich nazwiska.

- Donzac zaraz by sporządził dla Szymona całą bibliografię.

- Ale on się nimi zachwyca?

- Tak, często jednak dziwi się głupocie ich przeciwników i poziomowi wiedzy, temu, że

nie próbują się im przeciwstawiać z punktu widzenia tomizmu. Świetnie potrafi uzbroić

Szymona przeciwko nim, i to tak, że Szymon wcale nie będzie się wydawał zacofany. Zresztą

teologia to podstawa. Ważne będzie, żeby dobrze wybrać sobie specjalność, na przykład prawo

kanoniczne, słowem jakąś naukę tego rodzaju, o której ja nie umiałbym nic Szymonowi

powiedzieć, bo moja głowa jest tak zbudowana, ze wchodzą do niej tylko niektóre rzeczy.

Skręciłem w aleję, prowadzącą do wielkiego dębu, nie chciałem już ryzykować, że nas

zobaczą z domu. Zmierzch jeszcze nie zapadł, ale czuliśmy chłód strumienia. Szymon nie

zamierzał już odchodzić. To przynajmniej wygrałem. Szedł z oczyma spuszczonymi, w stanie

skupienia, które upodobniało go do głazu: kiedy o nim myślę, wyłania mi się z pamięci jego

skamieniała, blada twarz bez warg, jakby zupełnie bezkrwista, oczerniona nie golonym od

wczoraj zarostem. Tak właśnie widzę go w chwili, gdy zbliżaliśmy się do wielkiego dębu.

Szepnął: „Za późno. Za późno”.

- Nie, skoro Szymon jeszcze tutaj jest.

Usiadłem na ławce pod dębem. On nadal stał. Miałem wrażenie, że widzę drgania

skrzydeł wielkiego chrabąszcza, gotującego się do odlotu. Ochł Przytrzymać go za wszelką cenę.

- Dzięki temu wielkiemu dębowi - powiedziałem - zrobiłem teraz niedawno świetny

kawał księdzu dziekanowi.

- Pan robi kawały księdzu dziekanowi?

Opowiedziałem mu o spowiedzi z siódmego września. Najpierw nie chciał wierzyć: „No

nie! Coś podobnego!” Śmiał się. Nigdy dotąd nie widziałem, żeby się śmiał tak serdecznie.

Jeszcze zanim się go wtajemniczy w arkana modernizmu, trzeba by Szymona nauczyć używania

szczoteczki do zębów.

- Najlepsze - powiedziałem - że ja naprawdę od dzieciństwa uprawiam to

bałwochwalstwo.

Przytuliłem policzek do ukochanego dębu, a potem na długą chwilę usta. Szymon siadł

obok mnie. Już się nie śmiał. Zapytał; „Czy to była spowiedź świętokradcza?”

- Nie, ksiądz dziekan orzekł inaczej.

- Myślał o innych grzechach, których pan nie popełnia?

Nie odpowiedziałem. Szymon mruknął: „Przepraszam”.

- Nie ma za co przepraszać, ale nie lubię mówić o tych sprawach.

- A jednak wiążą się one z całą tą historią, tym całym sporem. Tak, z tym, co pan mer

nazywa „grzechem przeciwko naturze” czyli przymusowym celibatem... Cóż, pan nie może

wiedzieć - powiedział nagle jakoś serdecznie - bo pan jest anioł. Może raczej pół szatan, pół

anioł - dorzucił ze śmiechem.

- Dobrze wiem, do czego on ciągle nawraca, niech mi Szymon wierzy. Naturalnie,

człowiek musi najpierw samego siebie doświadczyć, zanim przystanie na ten warunek... Jeśli

jednak ma na tyle siły i odwagi, jakaż to dla niego pomoc na drodze wzwyż. Niech Szymon

pomyśli, jakim ogromnym będzie ułatwieniem przy wspinaniu się ku górze, które ma się właśnie

rozpocząć, że nie trzeba ciągnąć za sobą dzieci. Celibat? Ależ to daje Szymonowi największe

szansę.

- Zgoda, ale przecież chodzi o czystość. Gdyby pan słyszał, co pan Duport mówi na ten

temat...

- No, te jego dwa lewe związki i te robotnice, którym każe do siebie przychodzić, czy to

coś lepszego?

- Może, ale czy gorszego?

- W każdym razie problemu, jaki stawia przed nami ciało przez współżycie duszy,

zdolnej przyjąć Boga, z najbardziej zwierzęcym instynktem, małżeństwo nigdy jeszcze nie

rozwiązało.

Szymon powiedział cicho:

- Niemniej są tacy, co się kochają.

- Owszem, Szymonie, są tacy, co się kochają.

Ale może i do tego również trzeba mieć powołanie.

-. Pan Duport twierdzi, że we mnie je zabito, i w panu także. Słowem przypuszcza...

- Sam często winiłem za to wychowanie, jakie Otrzymaliśmy, mój brat i ja. Ale właśnie

Laurenty jest taki jak wszyscy. Dziewczynami zaczął interesować się raczej przedwcześnie. Ja

urodziłem się inny... Urodziłem się już z obrzydzeniem... Wcale nie anielski, jak Szymon

myśli... Ale powiem coś, co musi wydać się dziwne: lękliwy aż do tchórzostwa. U podstaw tego

wszystkiego leży „błahe, ale prawdziwe wydarzenie. Czy zna Szymon jarmarki w Bordeaux, na

placu Quinconces, w marcu i październiku?

- Też coś! Czy pan myśli, że nas, kleryków, prowadzają na jarmarki?

- To jest miejsce jedyne w swoim rodzaju, cudowne i poetyczne.

- Co? Jarmarki w Bordeaux?

Wieśniak zawsze odruchowo podejrzewa, że jest przedmiotem kpin.

- Tak, każdy teatrzyk zapowiada wyjątkowe widowisko. Odizolowany jest własną

muzyką i nie słyszy, co grają inne. Tworzy to dziwaczną kakofonię w powietrzu nasyconym

zapachem karmelu i frytek... i ma w sobie coś pikantnego przez to imię kobiece nad malutką

budą, przez te dziury w płótnie, gdzie ukazuje się nagle ramię albo udo olbrzymki, czy przez

malowidła, na których panowie i panie sączą szampana, zaś kelner we fraku ma trupią czaszkę

zamiast głowy, i to jest śmierć. A za tło służy rzeka, statki na niej jakby płynęły po niebie...

- Po co pan mi to opowiada?

W Szymonie zbudziła się nieufność. Prowokowałem go do odlotu, choć starałem się

przecież go zatrzymać. Znowu zobaczyłem, jak drgają okrywy chrabąszcza. Ciągnąłem więc

bardzo szybko:

- Ze względu na błahe a prawdziwe wydarzenie, przez które narodziło się we mnie to, co

Szymon nazywa aniołem. Na tym jarmarku w Bórdeaux wszedłem kiedyś do „muzeum

Dupuytren”.

Były tam części ciała ludzkiego z wosku. Intencje na pozór umoralniające, ale

przedstawiony był i poród.

- Nasza pani na to pozwoliła?

- Nie, zupełnie wyjątkowo wyszedłem sam z pewnym kolegą. I nagle zobaczyłem... Będę

to widział zawsze, tak, do ostatniego tchu... Napis głosił: „Członek Murzyna zżarły przez

syfilis”.

Przez chwilę obydwaj milczeliśmy. Nagle Szymon spytał:

- Co dla pana znaczy czystość? Co by pan powiedział klerykowi, gdyby zapytał, dlaczego

trzeba być czystym?

- Dlatego, żeby móc oddawać siebie. Tak mi odpowiedział pewien młody ksiądz, u

którego się przypadkowo spowiadałem. Zdolność oddawania, poświęcania siebie wszystkim -

mówił mi - co jest naszym powołaniem, wymaga czystości absolutnej. Tylko wtedy można nie

stawiać sobie żadnych granic i nawet być nieostrożnym.

- No nie! Co też pan mówi, panie Alain? Pan ze mnie robi wariata? Przed chwilą

przepowiadał mi pan, nawet obiecywał zaszczyty doczesne. A teraz znowu mowa, żeby się

poświęcać, zachować czystość, żeby można siebie oddawać...

Zaśmiał się drwiąco, dumny, że wytknął mi brak konsekwencji. Wziąłem go za rękę.

Była wilgotna. Poczułem szósty paluszek bez stawu, podobny do zwierzątka, które mógłbym

rozdusić i puściłoby sok, jak mawiał Laurenty, kiedy był mały. Przezwyciężyłem wstręt i

powiedziałem:

- Nie rozumiemy się. Oczywiście, na płaszczyźnie, na której rozgrywa się walka z panem

Duport, nie mogę obiecywać nic innego niż sukcesy doczesne, dzięki którym w końcu stanie się

może Szymon księciem... i to wielkim księciem jednocześnie według świata i według Boga;

gdyż godność biskupia, kardynalska, byłaby w danym wypadku dla Szymona obowiązkiem

stanu i miłości chrześcijańskiej w stosunku do wiernych i do całego Kościoła; pamiętajmy

jednak: w każdej chwili podczas tego pięcia się ku zaszczytom, na każdym zakręcie triumfalnej

drogi może z niej Szymon zejść, wyrzec się wszystkiego, zostać tym świętym, którym również,

jak wiem, Szymon pragnąłby zostać.

Skąd ja to wiedziałem? A może wizjonerstwo było cechą mojej osobowości?

- Ja, świętym? O, kurwa!

- Tak, świętym. Może Szymon nie wytrzyma tego pięcia się ku zaszczytom, raczej da

nurka w jakąś parafię na przedmieściu, może wstąpi do nowicjatu. Ale ja raczej widzę Szymona

w parafii biedoty, gdzie rzucony zostanie niby kromka chleba do stawu z karpiami.

- A dlaczegóż nie miałbym, tych możliwości w Paryżu, w środowisku świeckim, gdzie

mam teraz spróbować moich sił?

Nie puszczałem jego ręki, choć teraz była już mokra, ociekała potem.

- Nie, jeżeli Szymon tam się dostanie, trzeba porzucić wszelkie nadzieje, już woda się

nad nim zamknie. Nie wykluczam, że i tam znajdzie Szymon pewne korzyści, ale już żadnej

szansy ucieczki w stronę Boga.

Oburzył się:

- Co pan może o tym wiedzieć? Bóg nie będzie pana prosił o pozwolenie. Płacą nam za

to, żebyśmy wiedzieli, iż Jego drogi nie są naszymi drogami. Dosyć nam tego nakładli w uszy.

- Cóż, po prostu wiem - powiedziałem. - Nie musi mi Szymon wierzyć; ale jeśli Szymon

zdecyduje się na Paryż, będzie zgubiony.

Wiedziałem, że już dokonał wyboru. Wiedziałem, że wszystko to źle się dla niego

skończy. Cofnął rękę, ja swoją otarłem chusteczką. Powiedział cicho: „Wyjeżdżam jutro przed

świtem”. Prudenty miał go odwieźć bryczuszką na pociąg do Villandraut; tu nikt nie zauważy

jego odjazdu.

- Jeżeli pan nic nie powie.

- Nie, Szymonie, nie powiem.

Drogą przechodziło stado owiec, usłyszałem nawoływania pastucha. Szymon zakasłał.

Powiedziałem stereotypowe zdanie mamusi: „Czuje się już chłód strumienia”. Szymon jeszcze

raz zapytał, czy nie powiem. Przyznał, że może lepiej, jeśli przygotuję dziekana i mamusię tak,

by mniej odczuli szok, nie uprzedzając ich jednak, że to nastąpi tak rychło. Poszedł sobie

ścieżką. Ruszyłem ku domowi, Laurenty właśnie wychodził, zawołał do mnie, że „spływa”: był

u nas proboszcz, a co więcej i stara Duport... Stara Duport? Laurentemu nie wydawało się to

dziwne, jego nic nie dziwiło.

W sieni paliła się już wisząca lampa, choć jeszcze było jasno. Najpierw zobaczyłem

panią Duport w żałobnym woalu, siedziała naprzeciw księdza dziekana i mamusi jakby

skamieniała; oczy miała żółte, w wyglądzie coś otępiałego i niechlujnego, pomimo uwagi, jaką

niewątpliwie poświęciła swemu strojowi wybierając się do nas: kobietę, która pije, zawsze

zdradzi jakiś jeden kosmyk. Ten wzrok, jakim mamusia patrzyła na pijaczkę, która ponadto

miała może jakiś pociąg, skłonność do Szymona! „To nie do wiary, co ludzie w sobie kryją” -

musiała myśleć. To nie do wiary, że pani Duport znalazła się tutaj, w naszym domu.

- Pani zna mojego syna Alaina?

Pani Duport zwróciła ku mnie swoją maskę, martwą pomimo oczu ptasich czy krowich,

przywodzących na myśl owoc jakiegoś mitologicznego skrzyżowania. Nie spuszczając ze mnie

wzroku odparła, że Szymon często jej o mnie opowiadał. Wówczas dziekan rzekł, że na pewno

może mówić o wszystkim w mojej obecności, trzeba, żebym o wszystkim wiedział. Ale pani

Duport już nie chciało się mówić. Wpatrywała się we mnie wielkimi oczyma świętej krowy.

Należała do gatunku, w którym wiem, że budzę apetyt.

Ksiądz dziekan zrelacjonował mi więc pokrótce, z czym pani Duport przyszła: Szymon,

być może, w ciągu roku uzyska dyplom w Paryżu, gdzie dostanie posadę w sekretariacie partii

radykalnej, przy ulicy Valois; ale za owym parawanem krył się plan, który pani Duport

wyśledziła, a który przewidywał maksymalne wyzyskanie wszystkich wspomnień Szymona z

jego pobytu w niższym i (wyższym seminarium. Z każdego z tych wspomnień zdaniem pana

Duport można będzie masę wydobyć. Kazał pożyczyć sobie Szymona notatki z wykładów,

studiował najdokładniej podręczniki historii i filozofii.

- Jakże Szymon mógł się na to zgodzić?

- Wmówiono w niego, że przejrzenie takich zeszytów prymusa w klasie przyczyni się

wydatnie do jego nominacji.

Tutaj wtrąciła się pani Duport: „Szymon jest zbyt bystry, aby nie rozumiał, iż popełnia

zdradę”.

Zaprotestowałem:

- Szymon nie przypuszczał, że pokazanie zeszytów szkolnych może pociągnąć za sobą

jakieś następstwa.

Istotnie, co można było z nich wydobyć? Z podręczników może, owszem. Podręczniki z

mojego gimnazjum, na użytek katolickich zakładów wychowawczych, nafaszerowane były

pociesznymi zwrotami, których zestaw zrobiliśmy razem z Donzakiem. W każdym razie nie

można uznawać za zdradę wyjawiania czegoś, co i tak było każdemu dostępne. Szymon chciał

dotknąć zakazanego owocu. Dziekan zapytał, czy mi o tym mówił.

- Zrozumiałem, że kości są rzucone.

Dziekan się oburzył:

- O, nie! On do nas wróci.

Potrząsnąłem głową. Szepnąłem:

- Jest stracony.

- Może stracony dla nas - powiedział gorąco dziekan. - Ale nie zgubiony ten biedny

chłopiec, o nie! Zgubiony nie jest.

Jakże drogi mi był w owej chwili biedny kapłan. Zapewniłem go, że myślę tak samo jak

on. Co do mamusi, na pewno nie zabierze głosu, dopóki pani Duport tu jest; ale pani Duport

jakby przyrosła do fotela, który wypełniała swą masywną postacią. Patrzyła na mnie wcale nie

ukradkiem: czułem na sobie jej wzrok. Aż mamusia, w każdej sytuacji wiedząca, co się robi, a

czego się nie robi, podniosła się i zmusiła do powstania nas także, z wyjątkiem pani Duport,

chociaż i ona musiała w końcu zrozumieć, że mamusia daje jej znak pożegnania, osłodzony

zdawkowym podziękowaniem za informacje, jakich udzieliła. Wreszcie i pani Duport wstała,

podeszła do ranie i powiedziała:

-, - Niech pan mnie odwiedzi przed końcem wakacji. Porozmawiamy o nim.

Przeprosiłem, odmówiłem, rok szkolny zaczynał się za dwa tygodnie.

- Ależ nie dla pana, już nie tego lata: pan przecież zdał maturę. Szymon mi mówił, że

zostaje pan w Maltaverne, żeby zapolować na gołębie.

A więc rozmawiali o mnie! Takie oto istoty się mną interesowały. Panna Martineau z

nikim o mnie nie rozmawia.

- Och, ja i polowanie...

- No to właśnie będzie pan miał czas.

W uśmiechu mocno zaciskała usta, jak osoby, które muszą skrywać uzębienie.

Proboszcz, już zirytowany, powiedział arbitralnym tonem: „Odprowadzę panią, proszę pani” i

wyciągnął ją na ganek. Gdy ruszyłem za panią Duport i dziekanem, mamusia zaoponowała:

„Nie, zostańl” Wróciliśmy do salonu. Opadła na fotel, twarz ukryła w dłoniach: żeby się modlić

czy wściekać? Zdaje mi się, że próbowała się modlić i walczyła ze wściekłością, która jednak

wybuchła.

Biedna mamusia, wszystko, co bałem się, że powie, wylało się z niej potokiem.

Wyliczyła dokładnie, ile wydała na Szymona od dziesięciu lat. Im więcej się dla nich robi, tym

bardziej cię okradają. Och! Dobrze nas w rezultacie naciągnęli!

- A chociaż nie, przesadzam, nie naciągnęli mnie, bo nie miałam cienia złudzeń. Jak

mówi ksiądz dziekan, trzeba się poświęcać, dawać, i to wiedząc, że się nic w zamian nie

otrzyma.

- Może to - jest prawda, jeśli chodzi o księdza dziekana - powiedziałem - ale nie dla nas.

Nie przejmuj się, wół ci to wszystko odrobi.

Mamusia, zaskoczona, spytała: - Jaki wół?

- Ano ten stary wół roboczy, Duberc, który zarządza twoimi dziesięcioma folwarkami za

trzysta franków rocznie i jest jedynym człowiekiem znającym granice posiadłości, tak że gdyby

nas dzisiaj opuścił, bylibyśmy zdani na łaskę sąsiadów...

- A czyja to wina, że ty i twój brat jesteście do niczego, że nie potraficie się nawet

zaznajomić z granicami...

- Doskonale wiesz, że tego się nie da wyuczyć, na to trzeba być człowiekiem

miejscowym i spędzić tu cale życie. Nieraz sama widziałaś, jak Duberc rąbie w poszyciu leśnym,

kopie w miejscu, które się niczym nie odznacza, i nagle spomiędzy pniaków ukazuje się kamień

graniczny. Nie umiałabyś się bez niego obejść. Mógłby cię szantażować, żądać trzy razy tyle, ile

mu płacisz, to jeszcze byłoby niewiarogodnie mało.

- O, już przesadzasz! Ma mieszkanie, światło, opał, ma mleko, pół wieprza.

- No tak, nie wiedziałby, co robić z pieniędzmi, których mu nie dajesz. A zatem daje ci

pracę darmo.

Jęknęła: - Ty zawsze trzymasz ich stronę przeciwko mnie...

W tym momencie zjawił się znowu dziekan. Odprowadził panią Duport do domu i udał,

że idzie dalej, na plebanię.

- Ale jeszcze wróciłem, musimy porozmawiać.

- W każdym razie nie z tym głuptasem, który chełpił się, że zmieni zamiary Szymona, a

teraz je pochwala, mnie zaś odmawia słuszności.

- Niczego nie obiecywałem. Wydawało mi się, że wiem, co należy powiedzieć

Szymonowi. Nie omyliłem się, ale było za późno.

- Tak czy inaczej my zrobiliśmy, cośmy mogli, ksiądz dziekan i ja.

Mamusia patrzyła na proboszcza. Domagała się od niego aprobaty, wyrazów uznania.

Milczał, podobny do Szymona przez mocną chłopską budowę kości i swoją chudość: wielki

wysuszony szkieleta twarz, którą wciąż ugniatał, przypominała bryłę gliny, z dwojgiem oczu

niby szkliste krople. Milczał, mamusia nalegała dalej: tak czy nie, czy nie zrobili więcej niż

możliwe? Proboszcz odpowiedział półgłosem jednym słowem w naszym narzeczu, które nie

wiem, jak należy pisać: - Beleou (końcowe „u” z leciutkim naciskiem, co znaczy „być może”).

Tego beleou nie zrozumiałby żaden wieśniak poza promieniem dwudziestu kilometrów wokół

Maltaverne.

- Chcieliśmy dać Kościołowi księdza.

- Tak nie można stawiać sprawy - powiedział proboszcz. - Nie dysponujemy życiem

innego człowieka nawet po to, by je oddać Bogu, zwłaszcza jeśli zależy od nas materialnie.

Mogliśmy zrobić tylko jedno, w każdym razie mnie się zdawało, że chcę to zrobić dla Szymona,

mianowicie wyjawić wolę Bożą temu chłopcu, czyli pomóc mu, by się sam w sobie lepiej

rozeznał.

Uderzyło mnie to, co proboszcz powiedział: „... mnie się zdawało, że chcę zrobić”. Nie

mogłem się powstrzymać i mruknąłem; „No tak, ale kierowały też księdzem inne pobudki”.

Mamusi znowu „krew uderzyła do głowy”.

- Przeproś księdza dziekana, natychmiast!

Proboszcz pokręcił głową: za co tu przepraszać?

Nie obraziłem go.

Spojrzałem na niego, zawahałem się, wreszcie powiedziałem:

- Cóż, ksiądz dziekan zdaje się miotać podobnie jak my grając w owej niedorzecznej

farsie, trzeba jednak pamiętać o tej zakazanej, zatęchłej plebanii, gdzie ksiądz dziekan spędza

samotnie wieczory, i o ołtarzu, przy którym odprawia ksiądz rano mszę w niemal pustym

kościele. Ksiądz dziekan wie.

- Co to ma wspólnego z Szymonem? - zapytała mamusia.

- I pamiętać o przegranej, tej ustawicznie się powtarzającej przegranej, mniej rażącej w

spotkaniach z przeciwnikami niż z rzekomo wiernymi. Bo wrogowie swoją nienawiścią

świadczą chociaż, że Kościół potrafi jeszcze budzić namiętne uczucia.

Proboszcz mi przerwał:

- Lepiej już pójdę, znów zaczniesz pleść od rzeczy, jak to pani mówi.

Wstał. W tej chwili wszedł Laurenty. Nie cierpiałem zapachu, jaki bił od niego pod

koniec lata, ale ucieszyłem się, że przyszedł. Już samą swą obecnością tworzył atmosferę, w

której wszystko się rozładowywało. Nic już nie miało znaczenia poza sidłami, które zastawiał,

poza szczeniakiem Diany, którego tresował zakładając mu kolczastą obrożę, jak typowy brutal.

„Przekonanie, dobre dla hołoty, że istnieje na świecie coś ważnego...” To sformułowanie Barresa

Donzac chętnie powtarzał. Powiedziałem;

- Odprowadzę księdza dziekana do bramy.

Mgła znad strumienia nie dosięgła jeszcze alei.

Proboszcz powiedział: - Pachnie jesienią. - Szepnąłem, nie wiem, z litością, czy

złośliwie: - Ta długa zima przed księdzem dziekanem... - Nie zareagował. Po chwili milczenia

spytał, czy wiem, kiedy Szymon wyjedzie.

- Ja ciebie nie pytam. Ale czy wiesz?

Nie odpowiedziałem. Nie nalegał, ponieważ jednak dochodziliśmy już do bramy,

spytałem, czy stale odprawia mszę o siódmej rano.

- Czy mogę przyjść jutro służyć do niej księdzu dziekanowi?

Zrozumiał, chwycił mnie za rękę; będzie czekał.

- Przyjdę trochę wcześniej, do spowiedzi. Bo może mamusia też będzie.

- Nie, to nie jej dzień.

Rzucił tę odpowiedź trochę spiesznie, jakby dla uspokojenia mnie, a także uspokojenia

siebie. Nie rozmawialiśmy już do samych drzwi plebanii. Dopiero tutaj rzekł półgłosem:

„Omyliłem się”. Kiedy zaś zaoponowałem: „Ależ nie, księże dziekanie”, powtórzył z naciskiem:

„Może się okazać, żem się omylił we wszystkim”.

- Z wyjątkiem tego, co najważniejsze, księże dziekanie.

- Co chcesz przez to powiedzieć?

- Ksiądz dziekan wierzy w to, co robi. Może wlewał ksiądz nowe wino do starych

beczek, tych, które mu dano w seminarium. Ale to nowe wino ksiądz dziekan odnawia

codziennie, pomimo starych naczyń, pomimo starej teologii, która trzeszczy ze wszystkich stron.

Proboszcz westchnął, pociągnął mnie lekko za ucho, mruknął: „Mały modernista”, i

dodał serdecznie: „Do jutra!”

Rozdział III

Czym była dla mnie ta msza o świcie i scena między Duberkiem a mamusią, kiedy się

dowiedziała, że Prudenty odwiózł Szymona na pociąg do Villandraut, zupełnie zatarło mi się we

wspomnieniach przez to, co wydarzyło się w Maltaverne parę dni później. Od czego jednak

zacząć? Widzę siebie któregoś ‘z owych wieczorów na drodze do Jouanhaut. Zdaje się, że

wschodził księżyc.

W każdym razie w moich wspomnieniach księżyc króluje. Cisza była taka, że kiedy

przechodziłem most, słyszałem, jak Hure płynie po starych kamieniach. Chlupot słabiutki i błogi.

O tej porze, przynajmniej jeśli miałem wierzyć moim ulubionym książkom, wszędzie spotykały

się z sobą jakieś żywe istoty. Ponieważ istniała sceneria, musiało się coś rozgrywać. Dlaczego

poza mną? Dlatego, że tylko sceneria bywa nam dana, o wszysstko inne sami musimy się

potrudzić, a ja w wieku osiemnastu lat nie miałem siły... Siły do czego? Ani żeby umrzeć, ani

żeby żyć. Odezwała się ropucha i to mi przypomniało, co mówiła moja babka na parę dni przed

śmiercią (święta przecież niewiasta!), ze wolałaby być ropuchą pod kamieniem niż umierać. Jak

gdyby życie ropuchy pod kamieniem nie stanowiło szczęścia, jak gdyby na świecie istniało inne

szczęście niżeli ciche przyzywanie samiczki i przebywanie z nią pod kamieniami albo w

splątanej trawie I Dziś zdaje mi się, że przeczuwałem, iż tej nocy coś się stanie. Chłód

strumienia na mojej twarzy był jak oddech śmierci... Ale może to sobie wyobrażam.

Mamusia przechadzała się w alejce, owinięta szalem. Pewno odmawiała różaniec.

Powiedziała mi, że Laurenty źle się czuje, już się położył, więc żebym zachowywał się cicho.

- Co to za pomysł, że zmuszasz nas do mieszkania w jednym pokoju, jakby brakowało

pokoi w tej budzie! Nie mogę; zrozumieć, z czym to się u ciebie wiąże.

Nie rozgniewała się. Próbowała tłumaczyć:

- Nigdy się nie rozdzielaliście.

- Boś ty tego chciała, podczas gdy my z Laurentym mamy zupełnie różne upodobania i

nigdy nie mieliśmy sobie nic do powiedzenia.

Mamusia jak zwykle zarzuciła mi, że „wszystkich uważam za głupich”.

- W każdym razie - podjęła z nagłą pasją - głupcem jest Szymon. Jak pomyślę o

wszystkim, czego się tak z miejsca wyrzekł...

- Ależ nie, nie wyrzekł się niczego istotnego.

Zachowa to, czego się nauczył, świadectwo maturalne... Z wszystkiego, co ci jest dłużny,

będą korzystali inni, jeżeli to może cię pocieszyć.

- Nie o to chodzi, dobrze wiesz.

- Tak czy inaczej ty o tym nie możesz myśleć spokojnie. Los samego Szymona nie

interesowałby cię więcej niż kogokolwiek innego, ponieważ go nie kochasz. Nie zechcesz mi

chyba wmawiać, że kochasz Szymona? A nawet gdybyś go kochała, tak jak się rozumie

kochanie, no, tak jak go kocha pani Duport...

- Idź już spać.

- Dopiero wtedy los Szymona w wieczności byłby ci doskonale obojętny, bo przecież

kochałabyś to, co w nim przemijające...

Popchnęła mnie ku schodom.

- Idź, zachowuj się cicho, żebyś nie zbudził brata, i nie chcę już nic więcej słyszeć... Ten

chłopak wpędzi mnie do grobu.

Zaprotestowałem, jeszcze za wcześnie na spanie.

Przejdę się po parku.

- Tylko włóż coś na siebie. Dosyć mam jednego chorego. A jak się będziesz kładł, nie

otwieraj okna. Laurenty kaszle.

- On często kaszle w nocy - powiedziałem. - Kaszle przez sen.

- Skąd - wiesz? Przecież ty się nigdy nie budzisz.

- Słyszę go śpiąc.

Jestem pewien, że tutaj nie zmyślam, przypominam sobie, że i ja przejąłem się tym, co

mówiłem, i ogarnął mnie nagły lęk o Laurentego, jak gdybym, pragnąc wywrzeć wrażenie na

innych, sam również ulegał władzy uroku, który rzucałem, ale mój lęk trwał tylko kilka sekund.

Znowu znalazłem się w mlecznych ciemnościach księżycowego wieczoru, taki, jaki bywam

zawsze w owych godzinach: chłonąłem szept Hure, spokojną szemrzącą noc, podobną do innych

nocy, tę samą światłość, w jakiej skąpany będzie kamień, pod którym nastąpi ostateczny rozkład

ciała, co było mną. Czas płynie tak jak rzeka Hure, i ta Hure, zawsze tu obecna, wtedy też tutaj

będzie, i będzie płynąć nadal... I to jest tak przerażające, że chciałoby się wyć. Jak sobie radzą

inni? Czyżby wcale nie wiedzieli?

A ja nie wiedziałem, że noc, która się właśnie zaczynała, niosąc z sobą niezliczone

agonie... Ale należałoby mówić o tych rzeczach bez fantazjowania i sporządzić dla Donzaca

dokładne sprawozdanie, zestawienie faktów. Wróciłem do domu. To był ostatni rok, nim

mamusia kazała założyć elektryczność. Tylko jedna lampa paliła się jeszcze nad stołem

bilardowym. Wziąłem lichtarz i poszedłem do naszego pokoju nad sypialnią mamusi, pokoju

chłopców. Miał dwa okna, był bardzo duży, nasze łóżka stały „głowa w głowę”, tak że obydwaj

z Laurentym mogliśmy spędzić noc razem, wcale się nie widząc, tym bardziej, że on prawie

zawsze wstawał o świcie. Kiedy byliśmy dziećmi, wieczorami sen morzył go nawet przy stole, i

czasami trzeba go było zanosić do łóżka. Od dwóch lat już „latał”, jak mówiono, i to ja zwykle

spałem, gdy wracał chyłkiem, z butami w ręku. Kiedy się rano budziłem, Laurenty już dawno

gdzieś fruwał.

Byłem zupełnie zdecydowany otworzyć okno mimo zakazu mamusi. Powietrze było

ciężkie. Nie poznawałem zwykłego zapachu Laurentego, zapachu zwierzęcego, ale zdrowego.

Gorączka ma pewną woń, którą od razu wyczułem. Spał nie chrapiąc, lecz oddychał głośno.

Zacząłem się rozbierać, kiedy weszła mamusia w szlafroku, z włosami splecionymi w warkocz,

zbliżyła się do łóżka Laurentego i dotknąwszy jego czoła i szyi, co go nie zbudziło, powiedziała

mi szeptem, że nie będę mógł tutaj spać; Laurenty może jej potrzebować, więc ona prześpi się na

moim, ja zaś na jej łóżku.

Nie kazałem się prosić i nawet nie rzuciwszy okiem na brata, przeniosłem się do pokoju

65 musi na pierwszym piętrze, mniejszego niż nasz, bo dwa rogi odkrojono, jeden na ubikację,

drugi na szafę; tak utworzyła się alkowa i w niej stało łóżko. Z rozkoszą otwarłem jedno okno i

wsunąłem się do łoża, w którym zostałem poczęty. Dziwaczna myśl, urzekająca i nie do

zniesienia zarazem, którą odpędzałem w owym naturalnym odruchu, jaki mi został z czasów

pełnego skrupułów dzieciństwa, przekonany, że od jednej myśli może zależeć cała nasza

wieczność.

Aby się pozbyć natrętnie wracającej myśli, uciekłem się do tego, co służyło mi także do

powolnego zapadania w sen: zacząłem sam sobie opowiadać, a zawsze miałem jakąś historię w

pogotowiu. Ta, która wtedy właśnie była na war - sztacie, wydawała mi się zachwycająca. Tego

roku po raz pierwszy przeczytałem Blaski i nędze życia kurtyzany z Komedii ludzkiej Balzaka i

zrozpaczony, że Lucjan de Rubempre popełnił samobójstwo w więzieniu, wymyśliłem jego

dzieje od nowa: Lucjan de Rubempre nie został skompromitowany ani uwięziony, Karlosowi

Herrerze udał się podstęp, wyłudził od barone de Nucingen sumę, konieczną, by Lucjan mógł

poślubić córkę diuka de Grandlieu. Zapobiegałem trudnościom. Dzięki poparciu diuka i Karlosa

Lucjan został członkiem ambasady w Rzymie, więc ślub odbył się niemal po kryjomu, w kaplicy

ambasady, bez wiedzy Paryża, i wszystko, co mogłoby się ujawnić przeciw Lucjanowi, zostało

zażegnane. Wkrótce potem Karlos Herrera postanowił umrzeć i stać się znowu Jakubem Colin,

zbiegłym galernikiem, którym był w rzeczywistości. Udał, że ma nowotwór z rodzaju tych, co to

już nie ma nadziei.

Ktokolwiek go wówczas widział, uważał, że jego los jest przesądzony. Kazał się

operować w prywatnej lecznicy w Szwajcarii, uzależnionej od bandy. Trup innego pacjenta

zmienił się w zwłoki Karlosa, a Jakub Colin ruszył w świat... Ja zaś osuwałem się, zapadałem w

sen mocny, głęboki, zaludniony ruchliwym mrowiem, z którego wynurzałem się dopiero, gdy

mnie musnęły pierwsze promienie, sączące się przez żaluzje.

Wtedy jednak zbudziłem się w środku nocy, jak zagubiony w tym nie moim łóżku, które

pachniało mamusią. Od razu uświadomiłem sobie, że dzieje się coś ważnego. Tak od razu

wiedziałem, że to sprawa wielkiej wagi. Ze schodów dochodziły spieszne kroki, których odgłosu

nikt nie myślał tłumić, trzaskały nie pozamykane drzwi. Nad moją głową rozgrywała się

tragedia. Laurenty? Dodawałem sobie otuchy: szczęknął dzbanek, miednica, pewno wymiotuje.

Obróciłem się do ściany. W tym momencie weszła mamusia, światło lampy, którą trzymała w

ręku, padało prosto na jej dużą, szarą twarz, potargane włosy. Zatrzymała się w progu:

- Słuchaj, lepiej, żebyś wiedział... Laurenty dostał krwotoku, dotąd jeszcze trwa. Są przy

nim doktor Dulac i dziekan.

Zrobiłem ruch, jakbym chciał wstać, błagała, ażebym już tu dotrwał do świtu.

- I natychmiast pojedziesz do panien z Jouanhaut. Trzeba uciekać, uciekać - powtarzała

półprzytomnie. - Odetchnę dopiero, gdy będę wiedziała, że jesteś daleko.

- Ale Laurenty...

- Nie chodzi już o Laurentego, chodzi o ciebie.

- Ale Laurenty, mamusiu? Co z Laurentym?

Stała jak skamieniała, wciąż z lampą w ręku, duży siwy kosmyk przecinał jej czoło.

Wpatrywała się we mnie gorączkowo.

- Módl się za twego biednego brata, ale naszym pierwszym obowiązkiem jest

odseparowanie ciebie. Oby Bóg pozwolił, żeby nie za póżno»

Kiedy pomyślę, że mieszkacie w jednym pokoju, i w Maltaverne, i w Bordeaux, od lat...

Jeszcze ubiegłej nocy oddychałeś tym samym powietrzem co on.

- Ale jak on, mamusiu, jak Lamenty?

- Zrobimy, co w ludzkiej mocy, chyba rozumiesz. Zaraz jutro odbędzie się konsylium.

Powinieneś jednak wiedzieć...

Zawahała się. - Lekarz sądzi... - Urwała, zaczęła znowu informować mnie szczegółowo,

co postanowiła, jeśli chodzi o mnie. Można by mniemać, że to nieszczęście dotyczyło tylko mnie

jednego, miało znaczenie i konsekwencje wyłącznie przez związek ze mną. Miałem wyjechać

bez bielizny, bez żadnych ubrań prócz tego, które włożę na siebie, ponieważ wszystkie moje

rzeczy są w zakażonym pokoju.

- Nawet cię nie pocałuję, i oczywiście ani się nie zbliżysz do pokoju Laurentego. Zresztą

nie byłby w stanie... Lepiej, żeby ci nie został taki obraz... SfeiłJ - Och, nie ostatni, mamusiu, nie

ostatni!

- Naturalnie. Dobrze wiesz, że ja zawsze przewiduję najgorsze. Przyniosę ci kawy. Połóż

się.

Pozwoliłem sobą kierować, zrobiłbym wszystko, co chciała. Nastraszyła

dziewiętnastoletniego chłopca, jak straszyła malca, żeby był posłuszny.

W Maltaverne był taki pokój i łóżko, w którym umarł dziadunio, a w Bordeaux pokój i

łóżko, w którym umarł tatuś. Teraz tu będzie pokój, łóżko, gdzie Laurenty... Nagle oddzielał się

on we mnie od tego zera, jakim był jako najgorszy uczeń w klasie, i zaczynał żyć swoim nowym

istnieniem. Nigdy nie powiedział słowa na inny fifi temat niż dzikie gołębie albo bekasy, albo

zające czy psy. Przygotowywał się do Grignon, lecz rolnictwo, którego uczą książki, było mu

równie obojętne jak łacina czy hebrajski. Stale mawiał;

„Ja zostanę chłopem naszej rodziny”. Ale w Maltaverne niczym się nie zajmował.

- Wy wszystko składacie na mnie - wyrzekała mamusia, aczkolwiek nie zniosłaby,

gdybyśmy choć w najmniejszym stopniu wścibiali nos w jej sprawy, które w rzeczywistości były

raczej naszymi, jako że Maltaverne należało do nas, ona była tylko prawną opiekunką.

Tak błąkały się moje myśli, aż raptem utknęły na tym: „Teraz będę już tylko ja, będę w

Maltaverne sam, sam jeden przeciw mamusi”. Tak, przyszło mi to do głowy, ale Bóg świadkiem,

nie jako powód do radości, ponieważ było wykluczone, by i mamusia, maniacko rozkochana w

ziemi, też o tym nie pomyślała, aby i jej podświadomie to nie poruszyło. Uwielbiała ziemię, ale

inaczej niż ja, nienawidziła działów... Donzacowi, dla którego to piszę, nie potrzebuję wyjaśniać,

że nic z tego wszystkiego nie krystalizowało się jeszcze we mnie w tę posępną noc, nic nie

zostało wyznane, uznane, nazwane. Dostosowuję do tamtych godzin, które wycisnęły na mnie

niezatarte piętno, zarys myśli w takiej postaci, w jakiej je wydzieliłem w ich powiązaniach i

układzie podczas następnego tygodnia u starych panien w Jouanhaut.

Czekając, aż się rozwidni, wyciągnąłem się w ubraniu na łóżku mamusi. Przyszła jeszcze

raz, nie przekraczając progu pokoju przyniosła kawę i powiedziała, że Maria Duberc prasuje

moją bieliznę, że będę miał to, co może mi być potrzebne.

Mnie pozostanie tylko zebrać książki i papierzyska, jak nazywała wszystko, co pisałem.

Zdrzemnąłem się. W półśnie usłyszałem turkot bryczuszki Duberca. Weszła Maria z tacą,

czarna chusteczka, jakie noszą staruszki, spłaszczała jej głowę - cała była czarna tą połyskliwą

czernią kur, miała też ich wystraszone oczy i kurzy kuperek. Od ucieczki Szymona, w której mu

potajemnie dopomogli, mamusia nie odzywała się do Duberców, chyba tylko wydając polecenia.

Maria zapewniała, że Laurenty teraz wypoczywa, pani od niego nie odchodzi. Doktor sprowadzi

zakonnicę z przytułku w Bazas. Ach, łon piaou moussu LaurentI - jęczała. On był ulubieńcom

Duberców. Och, lou praoul Tej ucieczki bez spojrzenia na konającego brata nigdy sobie nie

daruję. Mamusia stała na straży, aby mi wzbronić wstępu do pokoju, gdzie na mgnienie, przez

uchylone drzwi, dostrzegłem w chwiejnym świetle nocnej lampki poprzestawiane meble,

rozrzuconą bieliznę. Poddawałem się ulegle. Wszystko odbyło się tak, jak mamusia postanowiła.

Mając dziewiętnaście lat pozwalałem się Jej przenosić niby niemowlę. Protestowałem słabo, ona

nawet nie słuchała. Mówiła; „Jak tylko kryzys minie, zobaczysz go. Obiecuję ci. Przyślę po

ciebie. Będziecie rozmawiali z daleka, powrócą jeszcze piękae dni. Usadowimy go w parku na

słońcu. Las jest jeszcze najlepszym środkiem...”

Ach, mgła tego wrześniowego ranka, jej zapach... Ja nie umrę, ja będę żył. Mamusia

zdążyła przesłać starym pannom list, w którym donosiła o moim przyjeździe i naszym

nieszczęściu. Panna Luiza i panna Adiia czekały na mnie w zamęcie uczuć, niespodziewana

uciecha, jaką im sprawiało moje przybycie, mieszała się ze współczuciem i smutkiem. Ale

radość brała górę, zwłaszcza u panny Adiii, skazanej na współżycie z głuchą, która „rozumiała

wszystko po ruchu warg”, o siedem kilometrów od miasteczka, w owym zapadłym kącie, gdzie

kończyła się jedyna droga, a dalej były już tylko wielkie bezludne landy, aż do oceanu. I my

wywodzimy się z jednego z takich starodawnych folwarczków na skraju olbrzymiego pola prosa,

lubię o tym myśleć. Tego ranka nad polem dzwoniły skowronki, te skowronki, do których

Laurenty nie będzie już strzelał. O wschodzie słońca otworzono dla mnie przestronny pokój,

gdzie pachniało stęchlizną i gdzie, jak wiedziałem, ojciec starych panien popełnił samobójstwo,

kiedy zbankrutował, ale nikt nie wiedział, że ja o tym wiem. Położyłem na stole Pascala w

opracowaniu Brunschvicga, maszynowy odpis Action Maurycego Blondela pożyczony mi przez

Donzaca i Matiere et Memoire Bergsona, i natychmiast poszedłem myszkować w bibliotece

„bawialni”, która za dziecinnych czasów raczyła mnie takim szczęściem, iż wydaje mi się, że ci,

co go nie zaznali, nie wiedzą, czym jest cud czytania wtedy, gdy nic z zewnątrz nie mąci gładkiej

tafli dnia letnich wakacji, gdy krajobraz rzeczywisty harmonizuje z krajobrazem wymarzonym i

nawet zapach domu jest już w nas, taki sam, jaki zostanie na zawsze, kiedy od wielu już lat dom

przestanie istnieć.

Wcale nie czytałem Bergsona ani Pascala, ani Roczników filozofii chrześcijańskie), ale

Dzieci kapiptana Grania, Tajemniczą wyspę. Bez rodziny.

Pokój Laurentego, taki jak go ujrzałem przez uchylone drzwi w posępnym świetle nocnej

lampki, tkwił jednak we mnie. Jego obraz na sekundę nie opuszczał mojej świadomości,

podsycał trwogę i smutek, ale może i radość, że mam dziewiętnaście lat i tryskam życiem.

Posłyszałem, jak panna Adiia, która przy siostrze nabrała zwyczaju krzyczenia na całe

gardło, rozprawia z kucharką: - Jeżeli się to nieszczęście stanie, jakąże partią będzie pan Alain,

trzy tysiące hektarów!

- Ano pewnie, tylko póki jego mamusia żyje, to panią będzie ona...

- Nie gadaj, mądralo!krzyknęła panna Adila. - Jego mamusia ma własny majątek, prawie

tysiąc hektarów, kompletnie urządzony dom w Noaillan i Bóg wie ile pieniędzy w gotówce.

- No tak, ale...

Wyszedłem, żeby już nie słuchać. Laurenty nie umarł, żył. Mamusia kochała nas

obydwu. Po południu ksiądz dziekan przyniósł wiadomości:

- Twoja matka jest jak zawsze godna podziwu.

Siedzi przy Laurentym przez część nocy, żeby siostra miłosierdzia mogła się przespać.

Postanowiła nie widzieć się z tobą, nawet z daleka. Godzi się na to poświęcenie. Niestety długo

nie trzeba będzie czekać. - Po raz pierwszy tego dnia usłyszałem złowieszczą nazwę „galopujące

suchoty”. Usłyszałem w sobie echo tego galopu, który unosił mojego starszego brata na zawsze

w ciemność, gdzie i ja podążę za nim, może nie galopując, lecz stępa; a choć posuwam się tak

wolno, w końcu stanę się podobny do starego z Lassus z tymi moimi trzema tysiącami hektarów

i zgrają spadkobierców, którzy mnie będą napastowali, których będę nienawidził i trzymał od

siebie z daleka jak on. Potworność posiadania.

Posiadanie, to zło absolutne. W jaki sposób się odeń uwolnić? Chętnie zrzekłbym się

dóbr tego świata - nie samego świata, nie tej bezprzytomnej radości, co rozpierała mi piersi

wtedy pod dębami Jouanhaut, podczas gdy galop unosił mojego brata w noc, która się nie

skończy.

Już od następnego dnia miałem wrażenie, że w domu starych panien oglądam gołym

okiem jakby spadłego z nieba bakcyla posiadania: ohydną dziesięcioletnią dziewczynkę, Joankę

Seris, ich spadkobierczynię, która z tego tytułu co pewien czas spędzała tutaj parę dni i

przyjmowała hołdy dzierżawców. Co najdziwniejsze, ów potwór jako jedynaczka miał w

przyszłości posiadać jeden z najrozleglejszych majątków na landach, w którym folwarczek

starych panien zgubi się niby kropla w morzu. Ale dla tych zgłodniałych ziemi wilków liczył się

każdy hektar. Joanka budziła we mnie wstręt. Była blada i nakrapiana, odnosiło się wrażenie, że

w miejsce oczu ma także dwa fosforyzujące piegi, pozbawione brwi i rzęs. Półokrągły grzebień

ściągał jej z czoła rzadkie włosy. Sprowadzono dzieci dzierżawców, żeby się z nią bawiły. Que

diz a mamizelle? Okazywały jej uległość, jak małe muzyki małym bojarom w czasach

pańszczyzny. Nazajutrz rano zaraz po obudzeniu usłyszałem, jak panna Luiza krzyczy do panny

Adiii: „...przecież nawet nie o dziesięć lat jest od niej starszy. Zaczeka!” Panna Adiia

odpowiedziała widać samym ruchem warg, bo nie usłyszałem nic. Głucha upierała się przy

swoim: „Nie ożeni się bez pozwolenia matki. Zaczeka, jak długo będzie trzeba...” O Boże! To

chodziło o mnie i Joankę. Mówiło się o tym w okolicy, jak ongi o zaręczynach delfina Francji z

infantką hiszpańską. Ale teraz już tylko ja byłem wytypowany, Laurenty nie dzielił ze mną

obrzydłego niebezpieczeństwa. O tym, że w umyśle mamusi sprawa została przesądzona, nie

miałem wątpliwości. Na domiar mała szukała mego towarzystwa, ta ohyda wdzięczyła się do

mnie. I ona również o tym myślała. Tego właśnie tygodnia zawstydziłem się własnego nieuctwa,

obojętności w stosunku do wszystkiego, co odnosiło się do zagadnień społecznych.

Postanowiłem przeczytać Jauresa, Guesde, Proudhona, Marksa... Były to dla mnie tylko

nazwiska. W każdym jednak razie wiedziałem lepiej niż oni, co to jest posiadanie. Z tego, że jest

okradaniem, mógłbym sobie kpić, ale ono upadla, pomniejsza człowieka.

Rozdział IV

Po dwóch latach, w Bordeaux, zaczynam nowy zeszyt. O pierwszy błagał Donzac, chciał

wziąć go do Paryża, gdzie wstąpił do seminarium des Carmes. Dla niego też zabieram się znowu

do pisania dziennika. Dziennika? Nie, raczej opracowanej, uporządkowanej relacji z

wszystkiego, co dzień po dniu przynosiły nam nasze dzieje, mamusi i moje, w ciągu tych dwu lat

- głównie jednak po to, aby spróbować sobie uprzytomnić, kim się stałem od czasu śmierci

Laurentego.

Kim się stałem? Czyżbym się stał inny? Czy dwudziestojednoletni chłopak,

przygotowujący się do dyplomu z literatury w Bordeaux, różni się od młodzieniaszka, jakim

wtedy byłem? Jest taki sam, i skazany na to, by już takim zostać, jeżeli nie umrę jak Laurenty. W

sekretnych dziejach wielkich landów stary z Maltaverne, którego w sobie noszę, zajmie miejsce

starego z Lassus, i jako starzec osiemdziesięcioletni będzie taką samą istotą ludzką, jaką jestem

teraz, a gdy zasiądzie’na progu swego domu, nieruchomy i już jakby skamieniały, jakiś

młodziutki poeta z roku 1970 będzie mu się przyglądał z daleka.

Śmierć Laurentego nie zmieniła mnie, lecz zmieniła warunki mojego życia. Miesiące cale

byłem jak porażony. Mamusia wszystko wzięła na siebie, a jeśli chodzi o mnie, troszczyła się

tylko o moje zdrowie fizyczne. Miałem „zaciemnienie na lewym płucu”. Nie ustawała w

zabiegach, aby mnie zwolnić od służby wojskowej. Cieszyłem się z tego, i umierałem ze wstydy.

Zrobiłem się jeszcze bardziej dziki i miałem o to do niej żal. Kiedy już odpadł ów niepokój, z

każdym dniem bardziej pochłaniało ją Maltaverne, a ponieważ w tym roku kupiliśmy samochód

marki DionBouton, coraz tam zaglądała, chociażby na krótko. Odległość już nie istnieje. Jeszcze

zeszłego roku, żeby się dostać do Maltaverne, trzeba się było dwa razy przesiadać.

Transplantacja zaczynała się już w poczekalni dworca Południe. Wielkie landy, moja jedyna

ojczyzna, były równie dalekie jak któraś z gwiazd. Dzisiaj wiem, że zaczynają się tuż za

rogatkami Bordeaux, i jeśli nic się nie zepsuje w motorze albo nie pęknie opona, możemy w

niespełna trzy godziny przebyć te sto kilometrów dzielące Bordeaux od Maltaverne.

Piszę byle co, żeby tylko nie dotknąć rany jątrzącej się, odkąd Laurenty zasnął snem

wiecznym, Co właściwie zaszło między mamusią a mną? Co jej mam do zarzucenia? Wszystko

wzięła w swoje ręce, mnie z wszystkiego odciąża. Gdy jest w Maltaverne, jak właśnie teraz,

mogę korzystać w Bordeaux ze swobody, o jakiej mało który student mógłby marzyć, mając

przy tym do własnej dyspozycji kucharkę i lokaja. Jeżeli nie potrafię tego wyzyskać, trudno winę

przypisywać mamusi.

- Czemu ty nie masz przyjaciół? Czemu nie przyjmujesz zaproszeń albo podpierasz tylko

ściany i nie tańczysz?

Nie tańczę, tak jak i nie poluję. Zupełnie tak samo...

Nie, nic nie jest takie samo. To, co teraz powiem, należy już do przeszłości, a nie jest

historią, która dopiero się tworzy, aczkolwiek dzieje się nadal. Donzac będzie umiał rozróżnić,

co jest dokumentem skomentowanym, wyretuszowanym przeze mnie, a co z dnia na dzień i ze

stronicy na stronę kształtuje nieuchronny los. Donzac będzie umiał zinterpretować kłamstwa,

wynikające z przeoczenia, i bez mojej wiedzy wydobędzie z nich prawdę - tę prawdę, którą

chciałbym jednak z siebie wydrzeć, której szukam z pasją mnie samego przerażającą, nie ze

względu na siebie, ale dlatego, że tu chodzi o mamusię, że demaskuję ją powoli, a w miarę jak

odsłaniam jej prawdziwe oblicze, budzi we mnie lęk.

Lecz już nie jestem sam. Już nie jestem zdany wyłącznie na nią. Ktoś się pojawił. Ktoś...

Zaczęło się to u Barda, księgarza z pasażu łączącego ulicę SainteCatherine z placem de la

Comedie. Dość późno trafiłem do tej ponurej jaskini książek. Korzystałem stale z księgarni

Fereta w alei Intendance. U Barda pierwsze miejsca zajmują wydawnictwa Mercure de France.

Literaturę piękną otacza się tutaj miłością. Na wystawie figurują nowocześni poeci.

Zachodziłem tam wracając z uniwersytetu nieomal codziennie, od tego pierwszego dnia,

kiedy zacząłem przerzucać pewną książkę, Amoralista, i jej lektura tak mnie pochłonęła, że aż

podskoczyłem usłyszawszy nad uchem kobiecy głos: - Nawet jeżeli nie ma pan dużo pieniędzy,

radziłabym to nabyć. To pierwsze wydanie, a takie wydania Gide’a...

Podniosłem oczy i w półmroku jaskini zobaczyłem pannę Marię, która prowadzi tu

sprzedaż i zarządza całym sklepem (Bard, szef, prawie nie odchodzi od kasy, a garbaty subiekt

Balege wykonuje cięższe roboty). Panna Maria nosi czarny fartuch i stara się być niewidzialna

dla wszystkich, z wyjątkiem tych, na których spocznie jej wzrok, tak jak tego pierwszego dnia

spoczął na mnie. Jakiż on był... czuły i drwiący zarazem, straszliwie przenikliwy. Jak

wszystkich, którzy mnie kochają, przyciągnęło i wzruszyło ją we mnie to, co sprawia, że inni

uciekają. Mimo woli oszukałem ją jednak. Tak uwielbiam książki, a kupuję ich tak mało i tak

długo się waham, nim się na coś zdecyduję, i żeby już wszystko powiedzieć - tak trudno mi

wydać chociażby franka, co więcej jestem tak źle ubrany, zawsze noszę ten sam krawat podobny

do sznurka, że panna Maria wzięła mnie za biednego studenta. Zdziwiło ją tylko, o czym

dowiedziałem się później, że moje palto, mocno wprawdzie zniszczone, szyte było u krawca, a

na teczce z pięknej skóry widnieje monogram. Ale wyglądałem na to, że kieszeń mam pustą.

Pomyślała, że pochodzę pewno ze zrujnowanej albo skąpej ziemiańskiej rodziny, i odłożyła dla

mnie tomy pierwszych wydań. - Zapłaci pan w przyszłym miesiącu - powiedziała.

Od wyprowadzenia jej z błędu nie powstrzymało mnie jakieś niskie uczucie. Może rodzaj

wstydu? Nie, raczej wielka radość, że ja sam wzbudziłem jej sympatię, świadomość, że mogłem

spodobać się dziewczynie tej klasy, która nie wie, iż jestem dziedzicem Maltaverne. Na

nielicznych wieczorkach, do których zmusza mnie mamusia, żebym się przyglądał, jak inni

tańczą, wiem doskonale, że one wszystkie przypatrują mi się jednakowym wzrokiem; do

smokinga przypiętą mam niewidzialną etykietkę: tysiące hektarów landów, kamienice.

Wszystkie uśmiechają się w taki sam uległy sposób, robią taki sam wysiłek, żeby rozmawiać „o

tym, co się wydaje interesujące”. Och, koncepcja „intelektualisty”, jaką te idiotki sobie tworzą...

Nie, już nie chcę tego rozważać. Wystarczy, aby Donzac zrozumiał, jak nieoczekiwanie

szczęśliwy, od pierwszego dnia, poczułem się dzięki tej dziewczynie, patrzącej miłośnie na

biednego studenta, za jakiego mnie brała. Mój opór przed pokazywaniem się z nią na mieście

przypisywała obawie, by jej nie skompromitować, gdyż wydawałem się taki anielski, o czym

dowiedziałem się później i śmieliśmy się z tego razem. Prawdziwej przyczyny jednak Marii nie

wyjawiam, nie jestem zresztą pewien, czy sam ją znam. Niewątpliwie pewną rolę odegrała

świadomość, iż z chwilą gdy się znajdziemy za progiem mrocznej pieczary księgarni, nie da się

długo utrzymać mitu o biednym studencie, lecz najważniejsze było to, że nie oddzielałem jej od

księgarni, z którą mi się utożsamiała, tak samo jak nie oddzielałem panny Martineau od konia.

Stanowiło to moją obronę, równocześnie pozwalając mi się Marią cieszyć, jak gdyby dla mnie

niewyobrażalne były inne uciechy niż napawanie oczu w zaczarowanym półmroku księgarni; nie

nastręczał się też żaden problem ze świata zewnętrznego, który mógłby coś skalać i którego na

pewno nie umiałbym rozwiązać.

Taka sytuacja mogłaby trwać w nieskończoność, ponieważ i Maria się do niej

przystosowała, bo harmonizowała z moim obrazem w jej sercu, z tym, co zwała moją cechą

nietykalności: no7i me tangeze. Gdyby nie pewne przypadkowe spotkanie...

Ale ja nie wierzę w przypadek, a zbiegi okoliczności dowodzą chyba, że nasze życie

istotnie bywa przedmiotem machinacji, Choć była duszą księgarni Barda, szef i Balege nie

uważali za słuszne, że pozwala tylu klientom, a między nimi ja byłem najwytrwałszy,

przychodzić tutaj i miętosić książki, których nie kupowali. Wyobrażała sobie księgarnię w ten

sam sposób co Anatol France W Cieniu wiązów, gdzie opisuje codzienne spotkania pana

Bergeret z przyjaciółmi w księgarni Paillota. Zwierzyła mi się, że musi walczyć, zwłaszcza o

mnie, ale i o pewnego młodego nauczyciela z gimnazjum w Tałence, który spędzał u Barda

każde popołudnie we czwartek, jedyny swój dzień wolny od zajęć. A w te właśnie dni ja nie

przychodziłem, bo w czwartki zawsze panował tutaj tłok. „Taki sam z niego dzikus jak z pana,

nikogo nie zna...”

- Ale panią zna - odpowiedziałem gniewnie.

Ten gniew wywołał jej uśmiech, myślała, że jestem zazdrosny. Czy tak było naprawdę?

W każdym razie zrobiłem się zazdrosny natychmiast, wskutek bolesnej miny, jaką przybrałem:

wydawało mi się, że człowiek staje się zakochany tak samo, jak według Pascala staje się

religijny -

„przechylając automat”.

Zaniepokoił mnie wiek nieznajomego rywala.

Był o kilka lat ode mnie starszy. Budził w niej litość swą absolutną samotnością i

rozgoryczeniem nie do uleczenia, które zdradzały pewne jego wypowiedzi, jakby już za młodu

przeżył jakąś niepowetowaną klęskę. Mówiła o nim z lubością wzmagającą się, w miarę jak

okazywałem coraz większy smutek, smutek, którego teraz nie symulowałem, lecz odczuwałem

rzeczywiście, aż wkrótce i Maria już go nie mogła znieść. Byliśmy w tym momencie sami, za

półkami książek po zniżonych cenach. Po raz pierwszy ujęła moją rękę i chwilę przytrzymała w

swojej.

- Gdy pomyślę - rzekła - że nie znam nawet pańskiego imienia... Znam tylko inicjały,

zobaczyłam na pana teczce. Imię zaczyna się od A... Chyba przecież nie Artur albo Adolf? Może

August?

- Może Augustyn.

Zbliżyłem wargi do jej uszka, szepnąłem „Alain”, jakby chodziło o jakąś wielką

tajemnicę, ona zaś powtórzyła to „Alain”, jakby się bała zapomnieć. Spytałem: - Jak mnie pani

nazywa, myśląc o mnie?

- Wcale nie nazywam. W dnie, kiedy pan nie przychodził, mówiłam sobie: anioł dziś nie

przyszedł...

- Och - westchnąłem - i pani także?

Nagle przypomniałem sobie ten wieczór w Maltaverne, gdy Szymon do mnie powiedział:

„0, pan to jest anioł”. Że też pomyślałem o nim akurat w momencie, kiedy miał znowu pojawić

się w moim życiu! Mnie samemu wydaje się to takie dziwne, że aż podejrzane: może bezwiednie

komponuję znowu powieść, nadaję jej kształt. Lecz nie, z pewnością tak to się właśnie odbyło.

Przypominam sobie, że ruszyłem do drzwi bez pożegnania, a Maria szła za mną powtarzając

półgłosem: - Co się panu stało? Nie chciałam pana urazić...

- Dziewczyny nie lubią chłopców aniołów - powiedziałem. Staliśmy na progu, tuż przy

sobie. W księgarni nie było już ani jednego klienta. - I zresztą słusznie.

- Czy dlatego, że bywają źli aniołowie? - zapytała Maria. Zmuszała się do uśmiechu,

starała się rozproszyć chmurę.

- Nie, złego anioła by kochały, cierpiałyby przez niego...

- To zależy od dziewczyny - powiedziała.

- Mnie nigdy nie pociągali brutale, proszę pana.

Zawsze się ich bałam.

- Podczas gdy ze mną czuję się pani bezpieczna?

- Wszystko, co mówię, pana drażni.

- A tego belfra z Talence, który przyjeżdża co czwartek, też się pani boi?

- Ach, jeśli to z jego powodu pan się denerwuje... Biedny chłopak, tak mi przykro i boję

się, że nie zdołam przed nim ukryć wstrętu, jaki we mnie budzi. Zmuszam się czasem, żeby go

wziąć za rękę i nawet przez parę sekund ją potrzymać, co jest na pewno zasługą. Wręcz

niewiarogodne, ale on ma przy każdej dłoni sześć palców. Uczucie, jakiego doznaję w zetknięciu

z tym czymś miękkim, taką chrząstką...

Oparłem się o wystawę. - Szymon? - zapytałem. - Szymon jest w Bordeaux?

- Pan go zna? Skąd pan go zna?

- Czy pani wie, że on i u obydwu nóg ma o jeden palec więcej? No cóż, panno Mario,

proszę mu w czwartek powiedzieć, że jeden z pani klientów nazywa się Alain i jest aniołem,

wtenczas dowie się pani wszystkiego o mnie, o mojej matce, moim dzieciństwie, stronach

rodzinnych, które są również ziemią ojczystą Szymona Duberc. Nie będę pani dzisiaj o nim

mówił, bo jak to zrobić, nie odsłaniając pani całego mego smętnego życia, a na to bym się nie

zdobył. Niech on przetrze drogę... A ja już tylko skoryguję jego relację. Opierając się na tym, co

on pani powie, będzie mi łatwiej wprowadzić panią w te moje dzieje, dla nikogo zresztą nie

ciekawe.

Szepnęła: „Poza mną”. Zaraz też dowiedziałem się, jak mało wie o Szymonie, Nie mógł

wytrzymać Paryża i ledwie uzyskał dyplom, możni protektorzy, którymi się chełpił, dali mu

posadę w departamencie Bordeaux.

- Twierdzi jednak, że tutaj czułby się bardziej samotny niż w Paryżu, gdyby nie ja.

- Nie odwiedza rodziców?

Tego nie wiedziała. Nigdy o nich nie mówił, tak jakby się wstydził. Pomyślałem sobie, że

gdyby przyjechał do Maltaverne, moja matka musiałaby wiedzieć, że tam był. Powiedziałem:

„Zegnam”, pchnąłem drzwi. Raptem uprzytomniłem sobie, jaki mnie czeka wieczór, i zadrżałem.

Cokolwiek mnie odstręczało od wychodzenia z Marią, nagle przestało istnieć. Wkrótce i tak

dowie się wszystkiego o mnie i moich bliskich. Nawet nie spytałem, czy jest wolna,

powiedziałem: - Nie trzeba mnie zostawiać samego dziś wieczorem. Mamusia jest na wsi.

Opuściła mnie. Opowiem to pani. - Chciałem Marię zaniepokoić, ale w niej radość wzięła górę

nad niepokojem.

Powiedziała, żebym jej towarzyszył do domu: „Wskoczę tylko na chwilkę, żeby

uprzedzić matkę i zmienić suknię”. Sklep zamykało się za pół godziny. Umówiliśmy się, że się

spotkamy przed Teatrem Wielkim.

To było moje pierwsze spotkanie z kobietą, a miałem dwadzieścia jeden lat! Nie czekał

mnie samotny wieczór! Wszedłem do kawiarni Bordeaux i zatelefonowałem do Ludwika Larpe,

naszego kamerdynera, aby go uprzedzić, że przyprowadzę na kolację znajomą. Wyobrażałem

sobie jego osłupienie. - Jakąś panią, panie Alain?

- Tak, panią. - Zdaje mi się, że mamy tylko jeden befsztyk dla pana. - To niech Ludwik

otworży puszkę pasztetu sztrasburskiego i przygotuje wino, jakie uzna za stosowne.

Czekałem we mgle przed drzwiami parterowego domu, w którym mieszkała Maria przy

ulicy L’EgliseSaintSeurin, aż zmieni suknię. Kiedy się znów ukazała, oswobodzona z pracy i z

mrocznej księgarni, była to ona i nie ona. A ja po raz pierwszy w życiu, pełen dumy, podobny do

wszystkich innych chłopców, szedłem w ów listopadowy wieczór, którego zapach pozostanie we

mniei będę go czuł do końca moich dni, niecierpliwie chcąc znaleźć się już na placu Gambetty i

w alei Intendance, żeby - czy ośmielę się przyznać? - no tak, żeby mnie zobaczono u boku

młodej kobiety. Dlatego też zapytałem Marię: - Czy panią nie krępuje pokazywanie się w alejach

w asyście młodego człowieka? Bo moglibyśmy przejść bocznymi uliczkami... - Roześmiała się: -

Och, wie pan, dla mnie... To raczej pan mógłby uważać, że go kompromituję... - Powiedziałem

jej, że pochodzimy ze wsi, spod Bazadais, w Bordeaux mamy niewielu znajomych. Należało

jednak w ciągu dziesięciu minut, potrzebnych, aby dojść na ulicę de Cheverus, gdzie

mieszkałem, przygotować ją, że to komfortowe mieszkanie, kamerdyner... - Wie pani, my mamy

dwa tysiące hektarów sosen - powiedziałem głupio. Owa cyfra nie zdawała się robić na niej

wrażenia. A ja, idiota, dorzuciłem:

- Nie licząc innych rzeczy.

- Nie ma się czym chwalić.

- Wcale się nie chwalę, ale ukrywałem to przed panią. Teraz muszę jednak panią

uprzedzić...

- O, nie, drogi Alain, to zmienia wszystko.

Nie pójdę na kolację do domu pańskiej matki podczas jej nieobecności i kiedy ona o tym

nie wie. Znam pewną małą restauracyjkę w porcie, Eyrondo, tam pana zaprowadzę.

Zaoponowałem, że to niemożliwe, już telefonowałem przecież do domu, żeby kolacja

była jej godna.

- Więc pan odwoła, jak przyjdziemy do Eyrondo.

- Nie zna pani Ludwika Larpe, tego naszego kamerdynera. Nigdy się nie odważę...

Otworzył już pasztet sztrasburski. Dla niego to prawie świętość. A zresztą nienawidzę

telefonować. Zrobiłem to dla pani, ale nie mogę się przyzwyczaić. Nie telefonuję prawie nigdy.

- I nie wstyd panu?

- Owszem, wstyd. Mamusia mi powtarza: choć uważasz się za tak inteligentnego, jesteś

godny politowania.

- Czas był, żebym się pojawiła.

- Budzę w pani wstręt...

- Nie, bo mimo owych tysięcy hektarów pan nigdy nie będzie pasował do tego świata,

nigdy nie stanie się pan jednym z nich... Widuję ich kilku w mojej pracy, niewielu, bo niezbyt

lubią czytać. Ale jednak mam takich klientów, szukają rzadkich wydawnictw. Przyglądam im

się: lada sklepowa, cóż to za bariera! Słucham, co mówią, obserwuję z boku, znam ich.

- Ale mnie pani nie zna, Mario. Kiedy mnie pani pozna...

Zasiedliśmy w głębi restauracji, która musiała być dawniej gospodą marynarzy, a teraz

przychodziło się tutaj na małże, minogi, prawdziwki w sezonie grzybów. Maria podeszła do

kasy, żeby zatelefonować do mojego domu. Wróciła śmiejąc się tak, jak nie wiedziałem, że

potrafi się śmiać.

- Proszę się uspokoić. Słyszałam, jak kamerdyner wołał do kucharki: „Odwołuje kolację!

Dobrze zrobiłem, że nie otworzyłem pasztetu.” Uspokoił się pan?

- Jestem śmieszny - powiedziałem żałośnie.

Kiedy myślę o tym wieczorze, zdumiewa mnie moja zaciekła potrzeba zwierzeń, brak

dyskrecji, z jakim mówiłem o sobie, mówiłem i mówiłem bez końca, jakby ta młoda kobieta czy

dziewczyna, o której nic nie wiedziałem, nie miała co opowiadać o swoim życiu, jakby się samo

przez się rozumiało, że z nas dwojga tylko ja jestem interesujący. Tego wieczoru słuchała, nie

stawiając innych pytań prócz takich, jakich mi było potrzeba, abym się mógł wyzwolić z

wszystkiego, co mnie dławiło.

- Szymon Duberc powie pani więcej, niż ja bym się odważył...

- Ależ jeśli pan sobie życzy, wcale mu o panu nie powiem.

Zaprotestowałem, przeciwnie, zależało mi, aby ów wróg, gdyż stał się moim wrogiem,

namalował jej obraz Maltaverne jak najczarniejszymi barwami.

- Zresztą o mnie nie będzie mówił nic złego, chyba że się zupełnie odmienił: mnie lubił.

Po chwili milczenia zapytałem:

- Czy przyznał się pani, że kształcił się w seminarium, już nosił sutannę?

- Aha, teraz lepiej rozumiem, dlaczego ma taką minę, jakby był poza nawiasem... Księża

go urabiali i przerabiali, a potem przepędzili...

Zawahałem się, nim spytałem:

- A czy dla pani coś takiego jak religia istnieje, Mario?

- A dla pana, Alain? Pytam, chociaż wiem.

Skąd mogła wiedzieć? Powtórzyłem: - A dla pani, Mario? - Powiedziała: - Jeżeli o mnie

chodzi, to nie jest interesujące - i dodała:

- Dla mnie wszystko się już w życiu rozegrało, mam dwadzieścia osiem lat. Chcę, żeby

pan znał mój wiek, gdyby przypadkiem przyszło panu na myśl, że jestem zdolna do jakichś

marzeń w związku z panem.

Zapytałem: - Dlaczegóż by nie? - i nagle wstałem, jakby zdjęty przerażeniem: - Chodźmy

jużl - A rachunek, mój mały Alain?

Kiedy znaleźliśmy się na chodniku nabrzeża, prawie już opustoszałego, gdzie mijały nas

podejrzane typy, marzyłem, żeby jak najprędzej dojść na plac de la Comedie. Na tych ulicach po

ciemku często zdarzają się napady, tak po północy. Powiedziała ze śmiechem, że sam wypiłem

prawie butelkę Margaux, i niezbyt wierzy w to wszystko, co jej opowiadałem o Maltaverne.

- Trzeba mi wierzyć, panno Mario. Zresztą zorientuje się pani, że takiej historii nikt nie

mógłby wymyślić, no i Szymon ją pani potwierdzi. Do śmierci mojego brata byłem święcie

przekonany, a i wszyscy tak samo, ze ja jestem ulubieńcem matki. To przekonanie

uszczęśliwiało mnie. Kiedy Laurenty od nas odszedł, wstydziłem się tej myśli, a jednak

powracałem do niej z upodobaniem: teraz będziemy już tylko we dwoje z mamusią, tak,

potrafiłem myśleć o tym, że już nikt na świecie nie stanie między nami. Okazało się zupełnie

inaczej: bardzo szybko mogłem się przekonać, że nigdy, w żadnym momencie życia nie czułem

się tak od niej daleko, że nigdy nie byliśmy bardziej rozdzieleni. Ale nie stanął między nami

żaden człowiek. Pani nie uwierzy, jeśli powiem, że były to posiadłości.

- Jakie posiadłości? - zapytała Maria z nutą zmęczenia w głosie, nie tyle z

zainteresowania, co przez grzeczność.

- Nasze, chcę powiedzieć: moje, ponieważ Maltaverne jest spadkiem po ojcu i ja

odziedziczyłem część Laurentego. Ale mamusia, która tam wszystkim zarządza i której

przekazałem cale moje uprawnienia, uważa siebie za wszechwładną panią. Oczywiście

wiedziałem, jak bardzo kocha może nie samą ziemię w takim znaczeniu, jak ja ją kocham, ale

stan posiadania...

- Co za ohyda - powiedziała Maria.

- Nie, to nie jest tak niskie, jak pani sądzi.

To jest pociąg do władzy, do panowania nad rozległymi włościami.

- I nad ludem niewolników. Wy jeszcze ciągle żyjecie w czasach pańszczyźnianych. Och,

niech mnie pan odprowadzi. Boję się wracać sama...

- Ależ nie, Mario, ja w całej tej sprawie jestem po stronie pokrzywdzonych. Naturalnie,

odprowadzę panią, ale proszę mnie jeszcze wysłuchać: do śmierci Laurentego, i dopóki byliśmy

dziećmi, namiętność mamusi przejawiała się tylko w rzadkich okolicznościach. Była naszą

prawną opiekunką. Zarząd majątkiem uważała po prostu za obowiązek stanu. Wszystko, mam

wrażenie, zmieniło się od śmierci mojego brata, odkąd nabrała pewności, że nie będzie działów,

że królestwo nie będzie podzielone.

- To potworne.

- Bardziej, niż sobie pani może wyobrazić.

Jeden z sąsiadów Maltaverne, Numa Seris, trochę z nami spokrewniony, posiada majątek

drugi co do obszaru po naszym; jest wdowcem, zadręczył swoją żonę, umarła ze zmartwień...

- Ze zmartwień się nie umiera - powiedziała Maria z rozdrażnieniem.

- Jak Numa wytrzymuje te aperitify, kieliszki koniaku, czerwone wino, które wchłania

całymi dniami, uważając je za jedyne swe szczęście na tym świecie, to jest tajemnica, która

nigdy nie budziła we mnie ciekawości. Dziwiłem się natomiast, że moja matka u niego bywa.

Twierdziła, że musi zasięgać jego rady w sprawach sprzedaży drzewa lub nieporozumień z

dzierżawcami, ale dość prędko wykryłem, co ją łączy z tym ohydnym typem. Ma on wstrętną

córkę, której nie cierpieliśmy obydwaj z Laurentym. Na imię jej Joanka, ale my nazywaliśmy ją

Weszką. Pamiętam, co mi Laurenty powiedział na krótko przed śmiercią: „Mam szczęście, że

jestem za stary, żeby się żenić z Weszką. To ty ją poślubisz”. Potworny żart nagle stał się

groźbą, która nade mną zawisła...

- Dlaczego groźbą? Przecież pan nie jest młodym dziewczątkiem, które się zmusza do

małżeństwa; proszę przyznać, że pańska matka ma w panu utajonego sprzymierzeńca, który

marzy o tym obrzydliwym związku, i tego właśnie sprzymierzeńca pan się boi.

Stanęliśmy przed jej drzwiami. Trzymała już klucz w ręku. Powiedziała: - Zegnam pana,

Alain. Proszę nie przychodzić do księgarni przed piątkiem. Najpierw zobaczę się z Szymonem

Duberc.

Może potem wszystko wyda mi się inne. - Trzasnęły drzwi. Zostałem sam na chodniku

wąskiej uliczki dzielnicy SaintSeurin. Przysiadłem na schodku u wejścia, łokcie oparłem na

kolanach i rozpłakałem się. Moja rozpacz nie była udawana, a jednak w ścisłym znaczeniu była.

Mój ból sam się sobą upajał. Niemniej prawdziwe łzy spływały mi przez palce, prawdziwe

łkania daremnie usiłowałem powstrzymać.

Drzwi za moimi plecami znowu się otworzyły. Wyprostowałem się, ukazała się Maria z

lampą w ręku. Jeszcze nie zdjęła kapelusza. Powiedziała:

- Na szczęście zobaczyłam pana przez judasza. - Wpuściła mnie przykazując, żebym się

zachowywał jak najciszej, mimo że sypialnia matki była od podwórza, i wprowadziła do

wąskiego pokoju, zapewne salonu. Był zimny i, sądząc po zapachu, nie używany. Parę foteli,

przesłoniętych pokrowcami. Nawet świecznik miał na sobie osłonę. Maria kazała mi siąść obok

siebie na kanapie. Wciąż jeszcze płakałem, więc powiedziała:

- Jakiż z pana dzieciuch! I to nawet nie chłopak piętnastoletni. Najwyżej dziesięć lat. Aż

ma się ochotę zapytać; no i co, już po tym wielkim smutku?

To ona wzięła mnie w ramiona. Przytuliłem twarz do jej szyi. Znieruchomiała, jak gdyby

ptak przysiadł jej na palcu, a mnie zdumiewał ów błogi spokój, szczęście. Stawiałem pierwsze

kroki. Nareszcie pozwoliłem się „dotknąć”, w zupełnie dosłownym znaczeniu. Godziłem się na

to, że nie będę już „nietykalny”. Najpierw otarła mi oczy swoją chusteczką, potem na mgnienie

przycisnęła do nich usta, i dłużej już rękę, ręka była chłodna. W pewnej chwili pogłaskała mój

policzek: nic więcej. Znowu zacząłem mówić, a ona z cierpliwością słuchała.

- Wstyd mi - rzekłem - że przedstawiłem pani tak okrutny obraz mojej biednej mamusi.

Dobrze wiem, co w historii, którą pani opowiedziałem, nie wytrzymuje krytyki. Jak pani

wytłumaczyć, kim jest moja matka? Kiedy jedyny raz odważyłem się sam wszcząć z nią

rozmowę o jej planach związanych z małą Seris, wyjaśnić przyczyny mojej odrazy, wcale nie

próbowała w nie wnikać, ponieważ, choć może się to pani wydać zupełnie niewiarogodne, w

najlepszej wierze przekonana jest, że to, co nazywam miłością fizyczną, nie istnieje dla ludzi

pewnego pokroju, do jakich my oboje, ona i ja, należymy, że to jest wymysł powieściopisarzy,

że istnieje obowiązek, którego spełnienia Bóg wymaga od kobiety dla przedłużania gatunku i

jako rodzaju środka na bestialstwo mężczyzn; nie kryła przede mną, że z tym właśnie najtrudniej

jej się pogodzić w całym dziele stworzenia. Przyznałem, że tak ścisłe związanie duszy, zdolnej

pojąć Boga, z ciałem o zwierzęcych popędach istotnie rozwiera przed duchem ludzkim otchłań.

Obruszyła się gwałtownie: to jest próba, z której chrześcijanin winien wyjść zwycięsko, przede

wszystkim nie dając się zwieść temu, co opowiadają książki, które dla mnie są treścią życia...

„Ale ty jesteś moim synem - dodała - i znam cię, i doskonale wiem, że będziesz tak samo

brzydził się tymi rzeczami, tym... Nie możesz wiedzieć...”

W tym momencie pomyślałem o moim ojcu, którego wcale nie znałem, najłagodniejszym

i najbardziej tkliwym z ludzi. Szepnąłem: - Biedny tatuś... - Powiedziała z urazą, prawie

szeptem:-

O, przysięgam ci, że niczego mi nie oszczędził. Nigdy się nie opierałam. - Powtórzyłem:

- Biedny tatuś. - Po chwili milczenia spytałem, pamiętam, matkę, czy nie miałaby wyrzutów

sumienia wydając nieszczęsną Joankę w ręce takiego męża jak ja, który na pewno by od niej

uciekał. - Ależ chłopcze kochany, to byłoby dla niej szczęście. Kiedy ci już da syna, zostawisz ją

w spokoju, a ona będzie czuła się dumna, że przyczyniła się do powstania włości, które swoim

obszarem i jakością ziemi będą przewyższały wszystkie inne w okolicach Bazadais i pozwolą jej

właśnie, malutkiej Seris, działać dla dobra całej zależnej od niej ludności: jedyna prawowita

radość, jaka na tym świecie przypada w udziale kobietom naszych rodzin...

Biedna moja matka; Maria wyraziła zdziwienie, że nie wytknąłem jej wyraźnie tego

bałwochwalczego uwielbienia dla ziemi, tak gorszącego u katoliczki równie się afiszującej jak

ona.

- O, od tej strony może się oprzeć na wielu argumentach, na bardzo konkretnych

obowiązkach wobec swego stanu. Dla mamusi zło zawarte jest w owej pożądliwości, której

wcale nie odczuwa i która u niej łączy się z odrazą. Nie pojmuje, aby duma z posiadania i

panowania mogła wiązać się z grzechem. Czy kiedykolwiek czytała - chcę oczywiście

powiedzieć: rozważała - niektóre słowa Chrystusa, we mnie budzące drżenie?... Nie, to

nieprawda: ja nie drżę bardziej niż ona.

Zamilkliśmy.

Trochę później szepnąłem:

- Co by mamusia powiedziała, gdyby nas tutaj ujrzała?

- Nie zimno ci?

- Nie, jesteś ciepła jak gniazdo.

Maria powiedziała cicho; - „Pierwsze ty z ukochanych ust”. - Poprawiłem: - „Pierwsze

tak”...

Jeszcze trochę później odgarnęła mi włosy, przytuliła do nich usta, i teraz ja z kolei

zacytowałem Verlaine’a:”. „a niekiedy całuje cię w czoło, jakby dziecię”.

Trwaliśmy tak przez pewien czas, w zupełnym bezruchu. Nagle wyprostowała się, ujęła

moją głowę w dłonie.

- Rozstań się z nią! Tak, z twoją matką. Odejdź od niej, zostaw jej wszystko i zacznij żyć

sam.

Powiedziałem smutno:

- Nic nie może sprawić, żeby to wszystko nie należało do mnie.

- Jesteś we władaniu swoich włości. Zostaniesz mężem Weszki.

Przytuliłem się do niej. Chwilę milczałem i powiedziałem:

- Jak mam opuścić mamusię? Była dla mnie wszystkim w życiu. Zrozum, moją tragedią

jest nie to, że sobie przywłaszcza te posiadłości, tylko że je woli ode mnie.

- Czyli, że cię z nimi zdradza!

- To jest tak prawdziwe, że może z twoją pomocą w końcu się jej wymknę.

- Cóż ja dla ciebie mogę, biedny chłopcze?

Mogę uczynić cię bardziej świadomym, a więc i bardziej nieszczęśliwym, ale nie mogę

natchnąć cię wolą, której nie posiadasz..

Zaprzeczyłem, przecież już zmieniła mnie więcej, niż mógłbym sobie wyobrazić przed

paroma tygodniami. Teraz pojmuję, że szczęście polegałoby na ucieczce od matki, ale nie widzę,

jak zdołałbym się bez niej obejść, nie będąc w stanie sam zająć się majątkiem. Oczywiście,

zależało mi na nim, wcale się tego nie wstydziłem, zależało bardziej niż na czymkolwiek w

świecie. Maltaverne było wszystkim, co kochałem. Natomiast ziemie Numy Serisa nie znaczyły

nic w moich oczach. Weszka jednak budziła we mnie lęk. Przez całe życie słyszałem, jak matka

chełpi się, że zawsze osiąga to, co sobie zamierzy. Kiedy miała ochotę na jakieś sosny, nieraz

czekała latami, ale w końcu zawsze je nabyła. O najmniejszej działce do kupienia notariusz

zawiadamiał albo ją, albo Numę Serisa. Prowadzili grę we dwoje, kolejno jedno ustępowało

drugiemu. Czułem się najważniejszą kartą w ich ostatecznej rozgrywce - kartą, na której od

śmierci Laurentego matce zależało namiętnie, czego już nie ukrywała, lecz nieraz wybuchało to

tak gwałtownie, iż wydawało mi się niepodobieństwem, bym się kiedykolwiek zdołał jej

wymknąć.

Maria zapytała, ile Weszka ma lat, i uspokoiła się na wiadomość, ze dopiero dwanaście.

- Zatem, biedaku mój mały, masz co najmniej siedem, może nawet osiem lat, żeby temu

zapobiec, w pierwszym rzędzie przez ożenek z inną. Weszce wcale by nie zależało, żebyś choć

przez chwilę o niej myślał, gdybyś nie był synem swojej matki i równocześnie synem tej ziemi,

Maltaverne: to one cię trzymają.

- Tak, ale teraz tyś się pojawiła.

Odsunęła się trochę i zanuciła: „Musimy się rozstać. Godzina snu nadeszła”, po czym

otworzyła mi drzwi.

Szedłem wielkimi krokami środkiem opustoszałej ulicy.

Ofiarą radości i siły, jaką w sobie czułem, stawała się matka. W gruncie rzeczy wyrok,

jaki na nią wydałem, ukształtował się już we mnie dużo wcześniej. A oto teraz, wieczorem,

wszystko się połączyło: i ja podzielałem odrazę, od której przejawienia Maria nie zdołała się

powstrzymać, a co więcej, kiedy już moje kroki rozbrzmiewały na naszych starych dostojnych

schodach, czułem też niewspółmierny żal do mamusi, że mnie opuściła; żal za to przestępstwo,

że nie jestem jej milszy nad wszystko... Ale było coś jeszcze gorszego. Nieskończenie wyżej niż

mnie ceniła rozkosz panowania, stara regentka królestwa swego syna - a tego syna z góry

składała w ofierze, już go w myślach poświęciła kojarząc z Weszką, bez żadnego

usprawiedliwienia, nawet tego, iż nie wie, czym jest miłość fizyczna. Widziała, jak cierpiał mój

ojciec. Mój ojciec! Ojcze! Ukochany, chociaż nieznany. Kiedyś, pamiętam, miałem może

dziesięć czy dwanaście lat, gdy wracałem wieczorem z gimnazjum, wpadło mi nagle do głowy,

dosłownie opętała mnie myśl, żeś ty nie umarł. Ułożyłem sobie nie wiem już jaką historię, żeś

wrócił z dalekiej podróży, że zastanę cię w domu. Pędziłem jak szalony roztrącając

przechodniów. Przeskakując stopnie wbiegłem tymi samymi schodami, po których teraz

szedłem. Mamusia pod chińską lampą przesłuchiwała Laurentego z katechizmu. Fotel biednego

tatusia naprzeciw niej był pusty. Ojcze, pozostała z ciebie tylko zawieszona nad łóżkiem mamusi

fotografia, powiększenie Nadara...

Rozdział V

O piątej byłem w księgarni, a chociaż Maria zmarszczyła brwi, od pierwszego wejrzenia

zorientowałem się, że zadowolona jest, iż jej nie posłuchałem; lecz ostatni klienci jeszcze ją

nudzili.

Powiedziała, żebym przyszedł po nią za pół godziny. Padało, pod osłoną parasola

obnosiłem moje szczęście i dumę. Oglądałem się w szybach wystawowych. Już nie byłem

podobny do anioła, ale do chłopca, którego kocha dziewczyna. I to nie byle jaka. Miłość mnie

nie zaślepiała: Maria o wiele przerastała swoją pozycję społeczną (to burżuazyjne pojęcie

pozycji, jak gdyby było dziwne, że Maria góruje nad idiotkami z mojego środowiska!). Była

bardziej oczytana, niż myślałem, że może być oczytana kobieta: kobiety z mojej rodziny poza

powieściami z Wydawnictwa Dobrej Książki nie czytały prawie nic. Nade wszystko jednak

uderzała w niej trafność sądu i to, co miała wspólnego z moją matką: chęć, wola kierowania, a

nawet dominowania. Subiekt Balege mawiał; „Zęby szef jej nie miał...”

Tego właśnie dnia, kiedy się spotkaliśmy pod filarami Teatru Wielkiego, gdzie na nią

czekałem z powodu deszczu, i potem zasiedliśmy w kawiarni na rogu EspritdesLois, w oparach

absyntu, których nienawidzę, wyznała mi w swój przejrzysty, nieomal brutalny sposób to, co

uważała, że powinienem o niej wiedzieć; - ... co ci już mówiłam: nie mogłabym żywić żadnej

skrytej myśli na twój temat, i nigdy nie będę marzyła o tym, o czym marzą wszystkie młode

dziewczyny, kiedy są kochane i zakochane... - Jej ojciec, poborca podatkowy z Medoc

(przypomniałem sobie o tej historii) porzucił żonę, zgrał się, sprzeniewierzył parę milionów i

powiesił się w jakiejś stodole.

Co robić? Co mówić? Nieporadnie ująłem jej rękę, ale ją cofnęła. I dodała rzeczowo:

- Ale to jeszcze nie koniec (głosem bezbarwnym, jakby zeznawała przed sądem,

bezpośrednio po tragedii).

Pewien przyjaciel rodziców umieścił ją’u Barda.

- Ten przyjaciel był w wieku mojego ojca, znali się od dziecka. W pierwszym okresie

pozostał wiernym przyjacielem. Ale okazało się to ponad jego siły, i w końcu musiałam mu

zapłacić.

Napastował mnie; matka przymykała oczy, a mnie wtedy było wszystko jedno. Nie

wyobrażałam sobie, czym to później będzie. Zdziwisz się; rozumiem twoją matkę bardziej, niż

mógłbyś przypuszczać, nie ów bałwochwalczy stosunek do ziemi, ale jej wstręt do spraw

cielesnych. Błogosławię cię, ciebie przede wszystkim, że nie jesteś podobny do tej sfory psów,

co mnie napastowały. Nawet Balege! Tak, ten garbus. Chełpi się podbojami i naprawdę je

miewa.

Należała do starego mężczyzny. Przyzwoliła na to. Nie śmiałem podnieść oczu na Marię.

Zapytałem prawie szeptem: - Kto panią od niego wyzwolił?

- Angina pectoris. Bał się, że umrze.

Może płakała, ale nie widziałem jej oczu. Przede wszystkim czułem się zażenowany,

byłem wstrząśnięty. Powtarzałem z zakłopotaniem: - Niech pani nie płacze.

- Ja nie płaczę z powodu tego, co zrobiłam, ale dlatego, że pan znowu mówi do mnie

„pani”.

- O, to nieumyślnie. Słuchaj, Mario, teraz lepiej rozumiem, dlaczego wolisz mnie od

innych. Jesteś dziewczyną, która wydana została bestiom, wyrwała im się i teraz już zawsze

będzie się ich bała.

Nie odpowiedziała, chciała, czułem, powiedzieć mi coś innego. Po dość długim

milczeniu odważyła się wreszcie:

- Niepokoi mnie także, że jesteś chłopcem katolickim. Alain, czy mam cię odciąć od

tego, co jest twoim życiem?

Powtórzyłem: - Moim życiem? - Te słowa mnie zdumiały: nie skrupuły, o jakich

świadczyły, ale ich trudno uchwytny patos, pewna nuta w głosie. Nie uświadomiłem sobie tego

w pierwszej chwili, dopiero po godzinie, kiedy wolno wchodziłem na schody przy ulicy de

Cheverus, poraził mnie, a później do głębi przejął popłoch, jaki Maria we mnte wznieciła. Nie

wiązał się on z ‘trudnościami natury religijnej, o jakich napomknęła, ale z tym, ze o nich

przypomniała, zasugerowała; i raptem, na podeście pierwszego piętra, gdzie pachniało gazem i

gdzie nabierałem tchu, powiedziałem głośno: - Nie mówiła szczerze. - Błysnął nagle płomień

intuicji.

Zacząłem się szamotać. Czy ów dar, którym się chlubiłem, nie był tworem mojej

wyobraźni? Albo raczej może Donzac mi go wmówił? Szaleństwem było oszukiwać samego

siebie. Próbowałem nabrać otuchy. Przypomniałem sobie słowo po słowie wszystko, co Maria

mówiła w kawiarni, i jej motywy, powody, ukazały mi się w bezlitosnym świetle: rozmowa

przygotowana, to zupełnie oczywiste, żebym z jej własnych ust dowiedział się o kradzieży

popełnionej przez ojca, o całej tej ponurej sprawie, i jakie miało to dla niej skutki. Teraz już

żadna plotka nie mogła jej zagrażać. Zabezpieczyła się. Prawdopodobnie oczekiwała innej

reakcji z mojej strony w chwili, gdy mnie tym zastrzeli. Czemu dorzuciła zdanie, takie

niespodziewane: „Jesteś chłopcem katolickim...”

„Jesteś chłopcem katolickim, chłopcem katolickim...” Do licha! Oznaczało to, że poza

małżeństwem, z czego, jak zapewniała, oczywiście ona rezygnuje, albo raczej: co rzekomo nie

przychodzi jej w ogóle do głowy, między nami nic nie będzie możliwe. O tym właśnie należało

mnie koniecznie przekonać. Odpowiedziałem jej lekko, żeby się nie troskała o katolickiego

chłopca, pogodzi się on z sytuacją grzesznika, do której na swój sposób już się przyzwyczaił.

- Tak, Mario, możesz być spokojna: felix culpa! Jeżeli kiedykolwiek wina może być winą

szczęśliwą...

A jednak Maria nie myliła się: nigdy się nie odciąłem od życia sakramentalnego. Myśl o

tym była mi nie do zniesienia. Dziwne, że to odgadła. Skąd mogła wiedzieć? Jak tu uwierzyć,

aby kobieta z jej środowiska, robiąca wrażenie tak obojętnej na sprawy religijne jak ona, mogła z

nielicznych moich wypowiedzi na ten temat wywnioskować, że udział w sakramentach jest mi

bardziej potrzebny niżeli chleb i wino nie konsekrowane? Ona musiała wiedzieć. Od kogoś się

dowiedziała. Od kogo?

O Boże, Boże! Na ponurym podeście schodów zrozumiałem to nagle, doznałem

olśnienia. Okłamała mnie. Szymon Duberc musiał zobaczyć mnie W księgarni, o czym nie

wiedziałem, i powiedział Marii: „Ja go znam, tego pani biednego studenta, znam go, pani

anioła”. Są w zmowie. Ostatecznie nic nie uzasadniało, by mogła wiedzieć, że cierpię na chorobę

chłopców przeświadczonych, iż żadna kobieta nie może ich pokochać dla nich samych. Czy

Szymonowi zwierzałem się z tego kiedy? Chyba nie... Ależ tak! Zwierzałem mu się, gdy

rozmawialiśmy o jarmarku w Bordeaux, o tych woskowych częściach ludzkiego ciała. „On jej

powtórzył. A ona natychmiast ze szczególnym naciskiem zaczęła mówić o swoim wstręcie. Gra

w stosunku do mnie na upatrzonego”. Powtarzałem sobie: „Nie masz żadnego dowodu! Padasz

ofiarą arabskiego bajarza, który siedzi w tobie i w nieskończoność wymyśla różne historie, aby

zapełniać nimi puste miejsca między książkami, jakie czytasz, aby mur bez żadnych szczelin

bronił cię przed życiem. Tym razem jednak historia, którą sobie opowiadasz, naprawdę dotyczy

ciebie.

Prawdziwa jest czy zmyślona? Jaki w niej udział wyobraźni? W którym dokładnie

miejscu odtwarza rzeczywistość?”

Przeszedłem przez salonik mamusi, dzielący nasze sypialnie. Mimo że od dwóch lat

mieliśmy elektryczność, potarłem zapałkę i zapaliłem lampę naftową, tę samą, która w

dzieciństwie oświetlała moje ówczesne lektury, odrabianie lekcji, przygotowania do egzaminów.

Usiadłem na łóżku, nie odrywając wzroku wewnętrznego od zespołu faktów, przy których

kolejno sobie powtarzałem: „To niczego nie dowodzi...” - nie mogąc się jednak przekonać: tak,

Maria starannie przygotowała dzisiejsze wyznania w kawiarni; tak, miała nadzieję, że upiecze

dwie, a raczej trzy pieczenie przez swoje zwierzenia: zawczasu storpeduje wszystko, co

mógłbym usłyszeć na temat jej przeszłości; przybierała postawę, mającą sprawiać wrażenie, że

nie żywi żadnych skrytych myśli o małżeństwie; ale jednocześnie przypomniała mi o życiu

sakramentalnym i zakomunikowała, że postanowiła go nie burzyć, tak więc, gdybym nie mógł

obejść się bez Marii, trzeba by jednak powrócić do myśli o małżeństwie... No tak, mało jednak

prawdopodobne, by mogła mieć jakieś nadzieje.

A poza tym istniała przecież jej sympatia do mnie.

Tego, wydawało mi się, mogłem być zupełnie pewny. Nieczęsto się podobałem, ale gdy

się podobałem, wiedziałem o tym. Cudze pragnienia odgaduję nieomylnie.

Zauważyłem, że na łóżku leży poczta: gazety, jeden tylko list, od mamusi. Podsunąłem

list pod lampę. Nie mam odwagi go przepisać. Po co narzucać Donzacowi tę lekturę? Nie

interesuje się tego rodzaju spekulacjami. Mamusia opóźniała powrót o parę dni. Pisała mi, że gra

warta jest świeczki. Numa Sens zrezygnował z kupna Tolose, które klasą ziemi przewyższa

wszystko w naszym powiecie (teraz na niego przypadała kolej dokonania transakcji).

„Utrzymuje, że nie posiada potrzebnego kapitału. Ma go, oczywiście, ale myśli sobie, że w

rezultacie Tolose i tak jemu przypadnie bez sięgania do kasy, jak Ty poślubisz jego córkę. Nie

przywiązuje absolutnie wagi do tego, co mu dałam do zrozumienia na temat Twojej niechęci do

małżeństwa. Oczywiście nie domyśla się, jak gwałtowną czujesz antypatię. Po cóż go

uprzedzać? Mamy przed sobą najmniej dziesięć lat. Możesz się zmienić. Zmienisz się...”

Nie istniało nic innego - nawet jej religijność faryzejska i bałwochwalcza, z której

zachował się tylko naskórek. Wszystko przeżarte zostało od wewnątrz. Ale wewnątrz nigdy nic

nie było. Patrzałem na ten pokój, który należał do mnie i w którym moja osobowość nie

zaznaczała się niczym poza książkami i pismami. Brązowa tapeta, zawsze królująca w naszej

rodzinie: „Wasza babka uwielbia brązowy kolor”. Wszystkie sprzęty w guście SaintSulpice:

najgorsza brzydota, zrodzona z braku kultury.

Wziąłem z biurka ostatnie fotografie współczesnego malarstwa, które Donzac przysłał mi

z Paryża, „żeby kształcić moje oko”. Jak jednak wytworzyć sobie pojęcie o obrazie, jeśli nie ma

kolorów? Nigdy nie oglądałem innych malowideł niż „Tintoretto malujący zmarłą córkę” albo

„Każdy ma swoją chimerę” Henn Martina z muzeum w Bordeaux, gdzie chroniliśmy się, gdy

padało.

Nie wiem dlaczego owe błahostki przyszły mi na myśl w tym właśnie momencie, w

zamarłym domu, gdzie życie istniało już tylko dzięki dwojgu starym służącym, śpiącym teraz w

pokoju na poddaszu.

Jak za każdym razem, gdy jestem tak nieszczęśliwy, że bliski śmierci - mówię to

dosłownie (bo Donzac wie, że w naszej rodzinie dużo było samobójstw) - ukląkłem przy łóżku i

znów się rozpłakałem, ale tym razem wspierając czoło o niewidzialne ramię. Cała moja

religijność zawierała się w tym geście nieszczęśliwego dziecka, tylu innym ludziom wydającym

się pewno niedorzecznością i przejawem tchórzostwa: zupełnie tak, jakby osaczony jeleń

okazywał tchórzostwo, kiedy wpada do jeziora, uchodząc przed psami. A ja wiedziałem, że

nastąpi głęboki spokój i że chociażbym żył cały wiek, i gdyby nawet wszyscy filozofowie i

wszyscy uczeni wyparli się Chrystusa, i gdyby nawet nikt przy Nim nie został, ja trwałbym

nadal, nie po to, żeby służyć bliźnim, jak prawdziwi chrześcijanie, nie dlatego, że kocham

bliźnich jak siebie samego: tylko dlatego, że potrzebne mi jest to koło ratunkowe, bym mógł

unosić się na fali, utrzymać się na powierzchni tego okrutnego świata - abym nie zatonął.

W takim oto kierunku biegły moje myśli owego wieczoru, dopóki klęczałem z twarzą

ukrytą w pościeli. Rozczuliłem się. Wróciłem do koncepcji, która błyskała mi niezliczone razy, a

nawet w pewnym okresie, zaraz po pierwszej komunii, zupełnie mnie opętała: wstąpię do

seminarium.

Ale mamusia bezapelacyjnie orzekła, że nie mam powołania, i zmobilizowała przeciw

tym pomysłom wszystkich księży, z jakimi mogłem się zetknąć. Dziś mam dwadzieścia jeden

lat, nikt nie ma nade mną władzy. Pozbędę się wszystkiego, i to od razu. Oderwę od siebie

majątki, zostawię mamusi. Niechże je sobie zabierze; ale by od tego umarła. Bo jej opętaniem

było wieczne dziedziczenie, przezwyciężanie śmierci drogą dziedziczenia. Gdybym się usunął,

zostawali nam tylko kuzyni... Państwo pożarłoby wszystko. „A poza tym - kończyła zwykle

dyskusję - ten problem się w ogóle nie nasuwa. Nie masz powołania, to przecież bije w oczy.”

Cokolwiek służyło jej namiętności, nie podlegało dyskusji, biło w oczy. Ale cóż! Należało po

prostu odejść, nie oglądając się za siebie...

Boże mój, choć tak bardzo ją kochałem, a kochałem ją do szaleństwa, to nie matkę

kocham bardziej niż Ciebie. Czuję do niej głęboki żal, który się już nigdy nie da załagodzić.

Prawda wygląda tak, że i ja również, tak samo jak ona, wolę od Ciebie Maltaverne, tylko z

innych powodów niż mamusia: nie chodzi o posiadłości jako posiadłości, o posiadanie w

znaczeniu takim, jak ona je rozumie; nie odważyłbym się wyznać tego nikomu poza Donzakiem.

Nie mogę odejść od tej ziemi, drzew, od tego strumienia, nieba między wierzchołkami sosen, od

tych ukochanych olbrzymów, zapachu żywicy i bagien, który dla mnie (to szaleństwo!) jest

zapachem moich rozpaczy.

Tak sobie myślałem tego wieczoru. Ściągnąłem z siebie ubranie, wcale się nie myłem,

zapadłem się w sen, zatonąłem.

Rozdział VI

Taca ze śniadaniem, rozsunięte zasłony, zza których wyjrzało blade, ale jakby letnie

słońce z dnia świętego Marcina, obudziły mnie - odmienionego, już nie zrozpaczonego chłopca.

Czułem w sobie jasność umysłu i oschłość, myśl działała sprawnie, wolna od snu i nocy:

wiedziałem, co należy zrobić, czy w każdym razie spróbować. Maria umówiła się ze mną na

chwilę przed zamknięciem księgarni: około szóstej miałem tam spotkać Szymona, który

również, jak zapewniała, przychodził mniej więcej o tej porze. Zapomniała jednak, co

powiedziała mi dawniej, że Szymon spędza w księgarni całe czwartkowe popołudnia, przyjeżdża

bezpośrednio z Talence, zaraz po obiedzie. Powinienem tedy na niego czyhać i zatrzymać go,

zanim wejdzie do sklepu.

To była jedyna szansa dowiedzenia się, czy istniał spisek pomiędzy nim a Marią, i to taki

spisek, jaki sobie wyobraziłem. Na pewno będzie się starał mnie okłamać, ale wiedziałem, że nie

zdoła. Należał do nikłego grona istot, nad którymi dana mi została władza - władza w sensie

absolutnym. To zupełne szaleństwo, co tutaj piszę; lecz piszę wyłącznie dla Donzaca, który wie,

o czym mówię: „Jest jednym z tych, których fascynujesz” - twierdzi. Bardzo szybko dowiem się

wszystkiego, jeżeli uda mi się spędzić z nim pół godziny gdziekolwiek, byle nie na ulicy. Ale

jakże go spotkać bez pudła? Przyjechawszy z Talence tramwajem będzie szedł piechotą ulicą

SainteCatherine. Nie mogę się z nim minąć, jeśli będę czatował od drugiej na rogu

SainteCatherine i Galeries, chyba że dziś dla przygotowania wspólnego planu bitwy postanowili

razem zjeść obiad... Ale nie, ona poza domem może jadać tylko wieczorami, w południe nie, ze

względu na matkę.

Mówiła mi o tym, tak już to między sobą ustaliły. Matka przygotowuje wspólny posiłek...

Więc Szymon spotka się z nią dopiero w księgarni, o drugiej. Wystarczy dość wcześnie stanąć

na czatach.

Byłem tam już o wpół do drugiej, przy wejściu do Galeries od ulicy SainteCatherine.

Bardzo trudno, mimo tłumu przechodniów, nie zwracać na siebie uwagi. Robiłem wrażenie, że

czekam na kogoś, ale także, że czekam na byle kogo: młody człowiek, stojący bez ruchu na

chodniku, zawsze jest przynętą. Mógłbym, oczywiście, oglądać wystawy, bałem się jednak

ryzykować, że przeoczę Szymona. Opanowała mnie jakaś przesadna, namiętna chęć zobaczenia

go, a równocześnie broniłem się przed tą nadzieją z powodu przesądu, jaki mam od dzieciństwa,

że nigdy nic nie dzieje się tak, jak się spodziewamy, nie należy niczego układać sobie z góry tak,

jak sobie życzymy.

A jednak się spełniło; około trzeciej Szymon ukazał się nagle w polu mojego widzenia

(on mnie nie widział), sztywny jak zwykle, wyprostowany, napuszony, z tą postawą, która

imponuje, a której wyuczył się w seminarium, w wysokim kołnierzyku podejrzanej jakości,

może celuloidowym, w miękkim czarnym kapeluszu z szerokim rondem - pedagog od stóp do

głów, niewiarogodnie postarzały. Ileż on miał lat? O cztery starszy ode mnie: dwadzieścia pięć,

czy to możliwe? Niewątpliwie wyrażenie „człowiek bez określonego wieku” w jego wypadku

nabierało pełnego sensu. Przedwcześnie postarzały przez udręki, nękające go od dzieciństwa,

cierpienia, w których zawsze był pogrążony, a teraz wyraźnie w nich zatonął. Czy spostrzegłem

to wszystko w tym właśnie momencie, na pierwszy rzut oka? Nie, zmyślam, zmyślam, a jednak

musiało to być prawdą.

Odkąd go znałem, wydawał się jakby zanurzony w płynie, który go parzył. Na pewno nie

jest moim wymysłem osobliwe, kamienne tworzywo, w którym zdawały się rzeźbione jego rysy.

I nie jest wymysłem młoda krew, od której, gdy mnie zobaczył, raptownie, na mgnienie

zapłonęła ta spopielała twarz, ani uśmiech trwający parę sekund, a potem nagła panika; - Nie, nie

teraz, panie Alain, jeszcze nie teraz - bronił się, gdy wziąłem go za rękę. Domyśliłem się trafnie:

nie miał widzieć się ze mną przed spotkaniem w księgarni.

- Chwileczkę, Szymonie, musimy porozmawiać - Nie, ja obiecałem.

- Ale Szymon nie wiedział, że mnie spotka.

To spotkanie było niezależne od Szymona, ale wynikło z...

- Chce pan powiedzieć; z woli Bożej? Nic się pan nie zmienił, panie Alain... Dość na

pana spojrzeć.

- Bożej? Nie wiem. W każdym razie ja tego chciałem. Czatuję tu od godziny i już

Szymona nie puszczę, Marii powie Szymon, co zechce, albo nie powie nic...

I nagle, w tej właśnie chwili, natchnienie podsunęło mi słowa, na które czekał:

- Co nas to obchodzi, Szymona i mnie? Jej sprawa jest czymś zupełnie odrębnym. Chodzi

o naszą sprawę, Szymonie, o sprawę Maltaverne, o naszą tajemnicę...

Krew znowu zabarwiła jego skamieniałą twarz. Powtórzył: - O naszą tajemnicę, naszą

żałosną tajemnicot panie Alain...

- Szymonie, zna Szymon może cukiernię Prevosta, gdzie się pija czekoladę, o parę

kroków stąd, w alei Tournay? O tej porze nie ma w niej nikogo. Zajdziemy tam na chwilę, na jak

długo Szymon będzie chciał.

Nie opierał się. Doszliśmy do placu Comedie.

Odwraca? ku mnie sztywno osadzoną głowę i mówił. Opowiedział, że nie ma nic do

zarzucenia panu Duport, dzięki niemu mógł przebyć w Paryżu drugi rok studiów, a dzięki panu

Gastonowi Doumergue dostał nominację na nauczyciela drugiej klasy w gimnazjum

departamentu SeineetOise. - Ale nie brali pod uwagę mojej wymowy. Nigdy by mi na myśl nie

przyszło, jakie wrażenie zrobi mój akcent w Paryżu, zwłaszcza w klasie dwunastoletnich

chłopców. Nieraz pan przy mnie mawiał: „Lubię tylko drzewa, zwierzęta i dzieci”, więc radzę,

żeby pan wykreślił ten ostatni rodzaj. Nie ma pan pojęcia, do czego są zdolne. - Dostał okrutne

cięgi. - My z Gironde nią zdajemy sobie wcale sprawy, jakie wrażenie robimy w Paryżu, ledwie

otworzymy usta. - Przeniesiono go tedy do Talence. - Ale nawet w Talence... - Maria obiecała

mu pomóc. Znała metodę poprawiania wymowy. Pocieszyłem go, że już jest wielka zmiana i

jego akcent nie razi. Czy jeździ czasem do Maltayerne?

- Gdzie tam! To drogo kosztuje... Ale właściwie nie, nie o to chodzi. Naprawdę to

dlatego, że pani wciąż tam teraz przebywa, zresztą pan sam wie. O mnie nawet nie można przy

niej wspomnieć. I zresztą ja też, przepraszam za szczerość, dosłownie nie mogę na nią patrzeć...

Już nie mówiąc o pani Duport. Ta jest bez przerwy pijana, po prostu się boję. Rodzice

przyjeżdżali dwa razy do Talence. Opłaciłem im drogę. Prudenty był raz, spał w moim pokoju, w

moim łóżku... Wyobraża pan sobie...

Weszliśmy do Prevosta. Rzeczywiście o tej porze była tu tylko jedna para popijająca

czekoladę. - Przypomną się Szymonowi podwieczorki u pani Duport - powiedziałem ze

śmiechem. Ale on się nie zaśmiał, żarty się go nie imały, już był 106. nieufny i zjeżony.

Pedantycznie smarował chleb masłem, maczał go w czekoladzie, jadł żarłocznie, nic nie mówił.

Nie mieliśmy już dużo czasu.

- Dziwne, że Maria chciała mnie oszukać - powiedziałem. - Dlaczego ukrywała, że

Szymon jej o mnie mówił, że wszystko od Szymona wie...

- To dziewczyna, która mówi tylko to, co chce powiedzieć...

- I która w stosunku do mnie ma pewne dobrze ukryte zamiary. Cóż, w rezultacie jestem

niezłym kandydatem na męża.

- O! Co pan też... Przecież nie jest wariatka.

Za młodego Gajaca, ekspedientka z księgarni?

Nawet już pomijając wszystko, co się o niej wie. Zbyt jest na to inteligentna... A poza

tym ona pana zna, chociaż raz wyrwało jej się przy mnie (pan jej aby nie powie, że ja

powtórzyłem): „Jakbym zechciała tego pańskiego anioła, jakbym go naprawdę chciała, tobym go

miała...” Nawet, zdaje mi się, powiedziała tak: „Jak zechcę, to go będę miała”. Ale również

dobrze mogło to znaczyć...

Mówił z ustami zapchanymi chlebem i czekoladą. Powiedziałem: - No, ale wydostałem

się z sieci.

- Z jakiej sieci? Nie ma tu żadnej sieci. Ona pana kocha, wie pan? To w każdym razie jest

pewne. Byłem nawet dosyć zazdrosny, miałem do pana żal... Nie, nieprawda, nie miałem żalu.

W gruncie rzeczy zawsze byłem przekonany, że panu wszystko się należy. Więc zgoda,

umówione, spotkaliśmy się w Galeries przy ulicy SainteCatherine, zresztą to i prawda. Tylko o

jednym jej nie powiemy, o tej rozmowie u Prevosta...

Zapłaciłem, wstałem. Do księgarni szło się najwyżej pięć minut.

- Nie uwierzy nam - powiedziałem nagle - tak samo, jak i ja nie wierzyłem. Szymon

kłamie na dwie strony. To, że Szymon ją okłamuje, mogę jeszcze zrozumieć. Ale mnie!

Mruknął: „A kto ja dla pana jestem?” Nie odpowiedziałem. Ponieważ wchodziliśmy już

do Galeries, w ostatniej chwili postanowiliśmy nie bawić się w żadne komedie i powiedzieć

Marii, w jakich okolicznościach naprawdę się spotkaliśmy. Zobaczyła nas zaraz na progu

księgarni, pełnej czwartkowych klientów, obrzuciła szybkim i przenikliwym spojrzeniem, nie

odwzajemniając naszego uśmiechu, i znowu zajęła się nudzącymi ją klientami. Szymon

powiedział: - Ona mi tego nie przebaczy. Tak samo jak nie może sobie przebaczyć ukrywania

przed panem, że dzięki mnie wszystko o panu wiedziała. Ale jednak prawda, że spodobał się pan

jej wtedy, kiedy myślała, że pan jest biedny.

Miała właśnie wolną chwilę i podeszła do nas. Teraz już uśmiechnęła się i zrobiła gest,

jakby nas wypychała za drzwi.

- Skoro się już spotkaliście, nie macie tu nic do roboty. Ja bym was krępowała.

Ponieważ zaprotestowałem i powiedziałem, że wrócimy po nią, gdy zamkną księgarnię,

oschle nam zabroniła. Mówiła do nas obydwu, ale naprawdę patrzyła tylko na mnie. Tylko ja

istniałem. Dotknęła wskazującym palcem mojego czoła: - Jeden Bóg wie, co się tutaj dzieje -

powiedziała - co też znowu pan sobie umyśli... Trudno! Tak czy inaczej pan Duberc nic panu o

mnie nie powie, nic o mnie nie wie.

Odwołał ją jakiś klient. Myślałem, że Szymon niedosłyszał, ale wybuchnął gniewem,

ledwie znaleźliśmy się za progiem:

- Aha! Nic o niej nie wiem?’ Wiem dużo więcej, niż przypuszcza, i o tym, co najbardziej

w świecie chciałaby przed panem ukryć i od czego sądzi, że jestem bardzo daleki.

Znacznie częściej, niżby się wydawało, przeżywałem sytuację tego z dwóch, na którego

kobieta nie patrzy, i budziło to we mnie najwyżej jakąś mglistą zazdrość - wcale nie podobną do

goryczy, jaka wezbrała w Szymonie, nieomal rozpaczy, bo miał przekonanie, że jego to już

zawsze będzie spotykało; - Moja dola to stara Duport. No, żegnam... - Przytrzymałem go za rękę

i poprosiłem, żeby wstąpił ze mną na ulicę de Cheverus: „Odpocznie Szymon chwilę w moim

pokoju...” Poszedł, ale niechętnie, ze zwieszoną głową. Co on wiedział o Marii? Co insynuował?

Nie odczuwałem bólu. Chciałem po prostu wiedzieć. Tak, żeby się wszystko o niej wyjaśniło.

Była to tylko ciekawość, jakby oderwana, obojętna. Ale przepuściłem moment, kiedy Szymon

mówiłby przez mściwość. Teraz nie wolno już było niczego ryzykować. Wchodził na nasze

schody niemal z namaszczeniem. Zrobiły na nim ogromne wrażenie.

- Owszem - powiedziałem - schody są niczego. Przed dwustu laty umieli w Bordeaux

budować... Ale te wnętrza! Co myśmy z nich zrobili!

Wprowadziłem go do salonu, w którym Mounestet, tapicer mojej matki, przystroił, jak

mówił, okna mnogością fałdów, chwostów, frędzli i pomponów, które Szymona olśniły;

- Ależ to wspaniałe!

- Ohydne. Niech Szymon sobie przypomni, jak wygląda kuchnia Szymona rodziców,’ ta

wasza kuchnia z szynkami zawieszonymi u pułapu, duży wiejski zegar, bijący jak serce, kredens,

uboga prostota glinianych misek, cynowe talerze, zapach mąki i smażonego tłuszczu, lecz przede

wszystkim ten święty półmrok, w którym przebywa Bóg, półmrok z obrazu „Uczniowie idący do

Emmaus”.

- Też coś! Zupełnie, jakby pan naprawdę wierzył w to, co mówi.

- Wnętrze domu mieszczańskiego, takiego jak nasz, to szczyt brzydoty. Jak tylko

człowiek ze wsi zaczyna awansować i też chciałby mieć salon, przechodzi do mieszczaństwa,

czyli do brzydoty.

Szymon powtarzał; - Też coś!

Wprowadziłem go do buduarku mamusi.

- To tutaj przebywa nasza pani - powiedział z nutą szacunku i nienawiści.

- Dużo nie przebywa. Niech Szymon pomyśli, czym jest moje życie w tym zamarłym

domu. My sami zajmujemy całe jedno skrzydło. Ale przyznaję, że to ja tworzę pustynię. Zawsze

bałem się ludzi...

- Zwłaszcza dziewczyn?

- Nie więcej niż chłopców.

- Ale nie Marii? Bo ona mówi: „Oswajam go...”

Po jego wąskich wargach przemknął uśmiech, znany mi od dzieciństwa.

- Co takiego Szymon o niej wie, czego Maria się nie domyśla, że Szymon wie?

- O, panie Alain, proszę zapomnieć, co mi się przed chwilą w złości wyrwało. Nie byłoby

ładnie, żebym panu opowiadał... Chociaż - dodał - pomogłoby to panu ją zrozumieć. Ona panu

nie powiedziała wszystkiego o sobie, ale przez to, co zataiła, mogłaby stać się panu droższa, albo

wstrętna... Bo z panem co można wiedzieć?

- Kto mógł Szymonowi mówić o niej w Ta” lence? A tu nikogo Szymon nie zna. Nie

wierze Szymonowi.

- Ano zgoda, dobrze. Niechże pan nie wierzy.

Ja pana o nic nie pytam.

Zesztywniał.

- Ale ja Szymona pytam o wszystko. Niech mnie Szymon poratuje, skoro wie, przez co

stałaby mi się droższa albo wstrętna. Nie można zostawić mnie w takiej niepewności. Co ja będę

teraz sobie wyobrażał?

Trwogę odczuwałem rzeczywiście, ale równocześnie grałem po to, żeby przełamać jego

ostatnie wahania. I na moich policzkach zobaczył prawdziwe łzy, które może by nie popłynęły,

gdybym był sam. Taki już jestem. Niech mi Bóg wybaczy.

Przypadek, dzięki któremu Szymon zdobył to, co wiedział, nie miał w sobie nic

nadzwyczajnego. Garbaty subiekt Balege mieszkał w dzielnicy SaintGenes. W czwartkowe

wieczory, jak zawsze po zamknięciu księgarni, wracał tramwajem do SaintGenes, tym samym,

który dochodzi do Talence i którym jeździł Szymon. Na początku zamieniali tylko parę słów.

- Ale i jego, tego Ouasimodo, Maria także interesuje, opętała go. Mieszka samotnie, bez

rodziny ani przyjaciół, jestem pierwszą żywą istotą, która słucha z zaciekawieniem, a nawet, co

odgadł, z nie mniejszym niż jego własne przejęciem, kiedy mówi o Marii, a jest w tym

niewyczerpany.

Nie będę tutaj na użytek Donzaca odtwarzał całego opowiadania Szymona. Nie będę

rekonstruował tej sceny z kłamliwą prawdą „narracji”. Dla Donzaca istotna jest tylko informacja,

że odkąd się dowiedziałem o nieszczęściach, które zwaliły się na tę dziewczynę i nadal ją

przytłaczają, odczułem ulgę, zrobiło mi się lżej, łatwiej mi jest oddychać. Obecnie, w świetle

tego, co Balege zdradził Szymonowi, rozumiem, dlaczego Maria zdawała się przejawiać

wyczucie skrupułów praktykującego katolika, jakim jestem, i jego zobowiązań. Kiedy mi

przypominała o praktykach religijnych i o moim przyzwyczajeniu do życia sakramentalnego,

przynajmniej na początku nie było w tym żadnego wyrachowania, żadnego zamysłu wymuszenia

małżeństwa. Starczyło, że Szymon nakreślił jej obraz mego dzieciństwa pełnego skrupułów,

mojej matki i jej hiszpańskiej religijności, przytłaczającej atmosfery Maltaverne, aby ta

dziewczyna, która wszystko rozumie, wszystko umie wyczuć, pojęła mój dramat, gdyż w jakimś

sensie bardzo był bliski jej własnego. Córka rozpustnego poborcy podatkowego, była zarazem

córką niezwykle pobożnej matki, religijnej jednak w sposób bardziej chyba światły niż mamusia.

A to dlatego, że pewien wybitny zakonnik, o którym nie powiem nic, co pozwoliłoby Donzacowi

ustalić jego tożsamość, co roku spędzał letnie miesiące w SoulacsurMer, gdzie mieszkała rodzina

Marii. Był kierownikiem duchowym zarówno matki, jak córki. Maria własnowolnie została jego

sekretarką i czymś jeszcze więcej: ulubioną uczennicą. Jemu zawdzięcza swoje zainteresowania

intelektualne, kulturę, tak zaskakującą u dziewczyny z prowincji, ale również, zdaniem Balege’a,

całkowite w tym okresie życia oddaniew jej mniemaniu Kościołowi, a w rzeczywistości

człowiekowi.

Nie mam oczywiście żadnych podstaw, aby wierzyć temu, co może zniekształcając

przekazał mi Szymon z gadaniny Balege’a. Dość że wyczułem, iż ów tragiczny odpływ wiary,

raptowny odpływ z duszy, którą całkowicie wypełniała, musiał być w wypadku Marii związany

z odkryciem (iluż młodych katolików to przeżyło!), że święty, któremu w swym mniemaniu

zaufali, w rzeczywistości sam był również tylko biedną istotą z ciała i krwi, podobną do innych,

gorszą od innych przez tę maskę na twarzy, na którą był skazany i nie mógł jej zerwać.

Odwróceni od Boga przez tego, kto ich nawracał... Tak, znałem niejeden taki przypadek. Ale

zaczynam puszczać sobie wodze. Imaginuję tutaj to, co tylko podejrzewam. Cóż ja wiem

pewnego z całej tej historii? Ze po skandalu ojcowskiego samobójstwa Maria musiała wycofać

się z pewnych stanowisk, zajmowanych w organizacjach młodzieżowych, którym patronował

zakonnik, i że przeżyła to boleśnie; że przyjaciel, który również był penitentem ojca X i jego

fanatycznym wielbicielem, umieścił ją u Barda i poróżnił się z ojcem X z jej powodu. Jak to

naprawdę było, Balege nie może wiedzieć nic pewnego. Choćby między tymi dwoma

pięćdziesięcioletnimi mężczyznami, z których jeden całkowicie ulegał drugiemu, nie zdarzyło

się nic ponad to, co wybucha między dwoma chłopakami w barze czy na ulicy z powodu

dziewczyny, wyobrażam sobie, że nie trzeba nic więcej sobie wyobrażać, aby zrozumieć obecną

areligijność Marii, równocześnie zaś, jak dalece, w oparciu o własne doświadczenia, pojmuje

ona mój dramat osobisty...

- I Szymon, i ja - powiedziałem - jesteśmy tak samo jak ona ofiarami faktu, że słowo

Syna Człowieczego, Syna Bożego, nie może nam być przekazane inaczej niż przez grzeszników.

Ale nie tylko Jego słowo. On się z nimi utożsamia. To jest przyczyną owych niepowodzeń, które

trwają od dwóch tysięcy lat.

- Pan, panie Alain, ocalił swoją wiarę.

- A Szymon? Więc Szymon sądzi, że ją stracił?

Nie odpowiedział, na chwilę przesłonił twarz swymi obiema potwornymi dłońmi.

Westchnął:

- Co to znaczy wierzyć? Co znaczy wiarę utracić? Myślałem, że ją straciłem. Pan Duport

za pośrednictwem jednego ze swoich przyjaciół, profesora Sorbony, kazał mi zrobić zestawienie

wszystkich dowodów, dla których istnienie Boga jest niemożliwością. Proszę się nie śmiać: nic

się pan nie orientuje w naukach współczesnych, panie Alain, ani ja również...

- Lecz dla nas dwóch istnieje inna niemożliwość: żeby w pewnym danym momencie nie

zjawił się ktoś, kto wypowiedział pewne słowa...

- Komu się pewne słowa przypisuje.

- Tak, i pewne gesty.

- My należymy już do ostatnich, którzy przywiązują do tego wagę. Pan nigdy nie

wychynął ze swojej nory, panie Alain. Gdyby pan wiedział, jak dalece w Paryżu to wszystko

przestało już istnieć, jak dalece jest to już sprawa przebrzmiała...

- Ale my dwaj wiemy, że to istnieje...

- Co pan ma na myśli mówiąc „to”? To, co panu wpajali od wczesnego dzieciństwa, a

mnie pakowali do głowy, odkąd wstąpiłem do seminarium?

- Nie, Szymonie: to, co, przeciwnie, ostaje się pomimo owych formuł, owych

mechanicznych frazesów, tresury, i co nie podlega automatowi, jaki jest w nas... Ale Szymon

mnie rozumie. Tylko jeden Szymon może mnie zrozumieć!

Zapytał ściszonym głosem, z Ramowanym napięciem: - Co sprawia, że pan w to wierzy?

Po cóż jednak przedkładać Donzacowi rozmowę uporządkowaną i wycieniowaną, w

której zresztą wszystko, co istotne, pochodzi od niego? Chciałbym odgraniczyć, wyodrębnić z

kontekstu to, co miało wagę podczas spotkania z tamtego wieczoru i może odmieniło moje życie,

co sprawiło, że to życie na zawsze stało się już różne od tego, jakim byłoby, gdyby ów upiór,

Szymon, na nowo się w nim nie pojawił... albo raczej nie! Należałoby napisać: co nie dozwoliło,

by moje życie przeobraziło się w chwili, kiedy Maria miała zmienić jego bieg, coś, co sprawiło,

że strumyk landyjski wrócił w swoje koryto, między olchy podobne do nieprzedajnych

strażników... Jestem pewien, ze tego właśnie wieczoru, nie później, za sprawą Szymona stałem

się zdolny traktować moją matkę jak wroga, bo wtedy, w małym saloniku przy ulicy de

Cheverus, Szymon otworzył mi oczy: a już nigdy nie przekroczył jego progu, ponieważ matka

nazajutrz wróciła z Maltaverne po nabyciu Tolose.

Odtąd co czwartek około czwartej chodziłem do Barda, gdzie Szymon na mnie czekał.

Maria w niewoli klientów uśmiechała się do mnie z daleka. Wychodziliśmy obydwaj z

Szymonem, Zabierałem go do Prevosta. Nie siadałem naprzeciwko, żeby nie widzieć, jak macza

posmarowany masłem rogalik w czekoladzie. Z Marią spotykaliśmy się po zamknięciu księgarni,

już nie w jej ulubionej kawiarni na rogu ulicy EspritdesLois (od kiedy moja matka wróciła,

staliśmy się ostrożni), ale w lodowatym salonie przy ulicy 1’Ćglise SaintSeurin.

Najpierw jednak trzeba, by Donzac wiedział, co wyznał mi Szymon w ów wieczór, gdy

przyszedł na ulicę de Cheverus. Tajemnicę tę jemu powierzył brat, Prudenty, opowiedział ją

podczas swoich jedynych odwiedzin w Talence. Moja matka wcale nie była tak bardzo, jak

sądziłem, przeświadczona o mojej uległości i o własnym ostatecznym zwycięstwie. W wieku

dwudziestu jeden lat mogłem stać się łupem pierwszego spotkanego człowieka, pierwszej

spotkanej kobiety. Niebezpieczeństwo kryło się w tym, że ktoś, zwabiony moim majątkiem,

mógł zagiąć na mnie parol. Mój wrogi stosunek do małżeństwa bynajmniej jej nie uspokajał, bo

dobrze rozumiała, że małżeństwo stanowiło dla mnie jedyną pewną obronę przed Weszką.

Niebezpieczne lata w mniemaniu mamusi, to były moje studenckie lata w Bordeaux. Wiedziała,

że nie byłbym zdobyczą łatwą. Znała siłę bezwładności, jaką przeciwstawiałem wszelkim

próbom usidlenia. Ale starczyć mogło jedno spotkanie, aby zbudził się we mnie mężczyzna

podobny do innych, gorszy od innych. Dopóki nie wrócę do Maltaverne, nie powrócę na zawsze,

nie można było mówić o wygranej. Dopiero gdyby mnie tam wreszcie sprowadziła, gdybym

zarzucił tam już kotwicę, spełniłoby się wszystko, co sobie postanowiła.

Najważniejsze, jak wyjaśniła staremu Dubercowi (od niego to Prudenty dowiedział się

wszystkiego, co przekazał bratu), nie dać się zaskoczyć.

„Już nie trzymam go w ręku, powtarzała, czuję, że mi się wymyka.” Jeżelibym

postanowił się ożenić, według mamusi byłoby najgorzej, gdybym uczynił wybór odpowiedni, nie

budzący żadnych zastrzeżeń. Ale nawet wtedy potrafiłaby wynaleźć jakieś przeszkody nie do

pokonania; zawsze się takie przeszkody znajdą. Musiałbym uznać jej veto jako bezapelacyjne.

Mimo moich sukcesów w nauce, którymi się pyszniła w dniu rozdania nagród, oceniała mnie

według skali wartości, przyjętej w jej środowisku, identycznej jak ojca Grandet. We Francji nic

się nie zmieniło od czasów Balzaka. „Biedne stworzenie” - oto czym byłem dla matki, mimo

wszystkiego, co przeczytałem.

Jeślibym się zatem upierał, wycofa się do swoich posiadłości w Noaillan i zostawi mnie

samego z dwoma tysiącami hektarów na głowie. To jeszcze nie najgorsze: abym nie miał żadnej

odsieczy, uzyskała od Duberców obietnicę, że wyprowadzą się w ślad za nią do Noaillan, tak że

nie miałbym innego wyjścia jak poddać się, nie mogąc równocześnie obejść się i bez matki, i bez

naszego rządcy. Byłoby to dla mojego dobra, ocaliłaby mnie wbrew mojej woli. Jakbym ją

słyszał: „Nosiłam cię w moim łonie i będę cię nosić do końca życia”.

Szymon początkowo mówił tonem obojętnym i jakby z obowiązku: „Powinien pan

wiedzieć, panie Alain...” Ale nagromadzona w nim od wczesnego dzieciństwa uraza do „pani”

jęła powoli przebijać z każdego słowa. A jeśli chodzi o moje uczucia... Mamusia wcale nie

musiała tu być, żeby wprowadzić mnie w rodzaj osłupienia. Trzymała mnie w ręku, miała rację,

będąc o tym przekonana. Wzdychałem: „Nie ma na to żadnego lekarstwa”.

- Ależ jest, panie Alain, jest lekarstwo. To Maria wpadła na pomysł. Ona pana

wyswobodzi, byle się pan zgodził.

Uparł się, nie chciał mi nic więcej powiedzieć.

To do niej, nie do niego należało wyłożenie mi planu, jaki wymyśliła. Raptem, po chwili

milczenia, powiedział z nagłą pasją, jakby półprzytomny: - Co do mnie, przysięgam, panie

Alain, jakby się pan kiedy znalazł bez rządcy, bez nikogo, no cóż, dobrze pan wie, że znam

granice tak samo jak mój ojciec. Niech pan tylko da znak, ja zaraz przylecę. O, tylko niech pan

nie myśli, że wszystko rzucę dla pana. Nie, ale zrezygnuję z piekła, jakim jest dla mnie życie w

Talence, żeby znowu być w Maltaverne...

- A Maltaverne to ja.

Odwrócił głowę, wstał.

- Do czwartku, w księgarni.

Słuchałem, jak cichną kroki Szymona na schodach, potem jak zamykają się ciężkie

drzwi. Otrząsałem się z osłupienia, które było na wpół odegrane, czy raczej jakie okazywałem

zawsze, kiedy mamusia pojawiała się na scenie. Ale tego wieczoru, gdy znalazłem się sam,

owładnęła mną zimna wściekłość nie tylko na nią, ale i na Marię, że pozwalała sobie na robienie

jakowychś planów: wściekłość człowieka, który uchodzi za najsłabszego i budzi w kobietach

litość, podczas gdy wewnętrznie przepełniony jest siłą bez granic. „Jeszcze zobaczą! Zobaczą!”

Co one miały zobaczyć? Najważniejsze - zachować zimną krew. Jednej radosnej rzeczy

dowiedziałem się tego wieczoru: że Szymon wszystko rzuci na moje pierwsze wezwanie. „Aby

uciec z piekła”, powiedział. Możliwe... Lecz nie zrobiłby tego dla nikogo innego. Co by się nie

zdarzyło, nie będę sam.

Rozdział VII

Matka moja wróciła z Maltaverne na trzeci dzień, jeszcze rozogniona batalią, jaką

stoczyła, żeby nabyć Tolose; sto hektarów sosen i stuletnich dębów, o pięć kilometrów od

miasteczka. Numa Seris uznał cenę za zbyt wygórowaną. Ona natomiast przekonana była, że jest

to znakomita lokata. Po obiedzie zasiedliśmy przy jej ulubionym kominku w małym saloniku.

Zapytałem roztargnionym tonem, jaki przybieram, gdy w grę wchodzą kwestie tego rodzaju,

skąd się wzięły pieniądze, które jej pozwoliły na kupno Tolose.

- Och, sięgnęłam do rezerw, zawsze je posiadam.

- No tak: z kopalniaków i tegorocznego zbioru żywicy. Nie licząc wyrębu sosen w

Brousse...

Spojrzała na mnie. Miałem obojętny wyraz twarzy, dobrze jej znany, co ją zapewne

uspokoiło.

- Najważniejsze jest - powiedziała - mieć pieniądze, a nie wiedzieć, skąd pochodzą...

- Dla mnie to jest ważne. Jeżeli zapłaciłaś za Tolose ze swoich dochodów osobistych z

Noaillan, Tolose należy do ciebie. Jeżeli zaś z dochodów Maltaverne...

„Krew jej uderzyła.”

- Co tobie chodzi po głowie? Nasze interesy są przecież wspólne, dobrze o tym wiesz.

- Ale nie są wspólne z interesami państwa.

Przyznaj, że byłoby niemiło, gdyby kiedyś przyszło płacić podatek spadkowy z Tolose,

która w rzeczywistości należy do mnie. A poza tym nasze interesy nie zawsze będą połączone:

nie ślubowałem celibatu.

Nie kwapiłem się przerywać milczenia, jakie po tym zapadło. Trwało długo, tak mi się

przynajmniej zdaje. Wreszcie mamusia powiedziała półgłosem: - Ktoś cię chyba buntuje. Kto

ciebie buntuje?

Zrobiłem najbardziej zdumioną minę, na jaką się mogłem zdobyć. Przypomniałem

mamusi, że skończyłem właśnie dwadzieścia jeden lat, i nie potrzebuję niczyjej pomocy, aby się

nad pewnymi sprawami zastanawiać. Tutaj już wybuchnęła, zarzuciła mi niewdzięczność:

zarządzała naszym majątkiem ostrożnie i wyjątkowo szczęśliwie, co wszędzie stawiano za wzór,

powiększyła go w sposób niewiarygodny; jeżeli sobie życzę, może wycofać się do Noaiłłan i nie

będzie się do niczego mieszała. Zachowałem chłód słuchając tej groźby. Pokiwałem głową i

nawet się uśmiechnąłem. Mamusia wyszła z saloniku, przeszła do swojego pokoju i zamknęła się

na zasuwę, zgodnie z niezmiennym rytuałem, którego przebieg postanowiłem tego wieczoru

przełamać: nie pójdę, jak zwykle, stukać do jej drzwi i błagać: „Mamusiu, otwórz.”

Dorzuciłem polano do ognia i siedziałem bez ruchu, w stanie spokojnej desperacji,

będącej przeciwieństwem pokoju, jaki daje Bóg i jakiego istnienie już w pewnych momentach

życia przeczuwałem. Lecz co dnia stawał mi się dalszy; albo raczej „dobra tego świata” otaczały

mnie coraz grubszą powłoką, a ja zmieniałem się w nieubłaganego sędziego mojej matki, choć

przecież oboje byliśmy zaangażowani w tę rozgrywkę o posiadanie ziemi, która należy do

wszystkich i do nikogo, i która nas posiądzie.

Tym razem już nie wygra. Mamusia już nigdy nie wygra. Może to przeczuwała.

Pamiętam jej okrzyk; - Ktoś ciebie buntuje! - Zaledwie tu zjechała, musiała widać, jak czyniła

zawsze, pytać Ludwika Larpe i jego żonę o moje zachowanie. Kolacja zamówiona dla jakiejś

pani, a potem, w godzinę później, przez samą tę panią odwołana telefonicznie - to aż nadto, aby

mamusię zbulwersować. Po chwili to się zresztą potwierdziło.

Usłyszałem odgłos zasuwy i drzwi się otworzyły. Nie czekała, aż przyjdę ją przeprosić,

robiła pierwszy krok. Usiadła znowu na zwykłym miejscu na - przeciw mnie, jak gdyby nic

między nami nie zaszło.

- Zastanowiłam się, Alain. To prawda, że zapominam, ile ty masz lat, i wciąż cię traktuję

jak małego chłopca, którym już nie jesteś. Przejmowałam na siebie wszystkie ciężary, ciebie w

nic nie włączając. Tyś tego chciał. Ale cóż za szczęście, jeżeli wreszcie zechcesz zainteresować

się tym, co będzie twoim obowiązkiem stanu. Nie zawsze będę przy tobie.

Umilkła sądząc, że wstanę, by ją ucałować, ale siedziałem nieruchomy i milczący.

Wówczas przypomniała mi, że do śmierci Laurentego nie zakupiła ani jednego hektara, ani też

nie dokonała najmniejszej lokaty inaczej niż jako nasza prawna opiekunka i w imieniu nas

obydwu. Odkąd Laurentego nie ma, do nabycia Tolose, chodziło jedynie o drobne skrawki

ziemi, zupełnie bez znaczenia. W wypadku Tolose trzeba było działać szybko, ponieważ

sprzedawca groził, że się cofnie. Musiała podpisać akt i tegoż samego dnia przelać pieniądze,

przyznaje jednak, że popełniła błąd działając tak pośpiesznie. Zrobi, co należy, i zwróci z

własnych posiadłości do kasy Maltaverne sumę zapłaconą za Tolose.

- A gdybyś się żenił, Tolose będzie moim prezentem osobistym. Ale któż się żeni w

wieku dwudziestu jeden lat?

- Bo to jest wiek służby wojskowej. To również zostaje mi oszczędzone: wymigam się od

wszystkiego. Może nie od małżeństwa.

- Mam nadzieję, że nie.

Ani jednym słowem czy gestem nie okazałem, że się zgadzam; nasze milczenie zrobiło

się nie do zniesienia. Wstaliśmy i powiedzieliśmy sobie dobranoc.

Jeszcze nie wybiła dziesiąta. Przyszło mi na myśl, że oboje, każde w swoim pokoju,

będziemy mieli głowę zajętą tą samą istotą; dla mamusi była to nieznana kreatura, którą

zaprosiłem wieczorem, podczas jej nieobecności, i która zmieniła mnie do tego stopnia, że

zażądałem oto rozliczeń w związku z Tolose; ale dla mnie ta kobieta również była nieznana,

chociaż przez parę chwil trzymałem ją w ramionach, choć sądziłem, że mnie kocha: okłamała

mnie, wiedziała, że o tym wiem, i nie podjęła dotąd żadnej próby, by się dowiedzieć, co się we

mnie dzieje...

Od spotkania z Szymonem nie byłem jeszcze w księgarni: już całe trzy dni! Maria

musiała dojrzeć w tym znak jej potępienia i nie usiłowała walczyć. Dziki gołąb, którego oswoiła,

przestraszył się, odleciał; postara się o mnie zapomnieć. O taką reakcję ją posądzałem. A potem

przypomniałem sobie, co Szymon mówił o planie Marii, żebym nie był skazany na poślubienie

Weszki. O planie Marii, ułożonym przez Marię.

Postanowiłem milczeć jak grób do czwartku, dnia umówionego spotkania z Szymonem.

Ale nazajutrz wracając z Uniwersytetu już nie mogłem wytrzymać. Próbowałem się oprzeć.

Wstąpiłem, jak niemal co dzień, do katedry, która znajduje się na mojej drodze; jest nawet

krócej, gdy się przez nią przejdzie. Zwykle zatrzymywałem się dłużej. Nigdzie indziej na świecie

nie czułem się tak jak tutaj, bezpieczny od ludzi i jakby spowity ową miłością bezbrzeżną, od

której byłem odcięty na wieki, ja, bogaty młodzieniec, który „odszedł zasmucony, posiadał

bowiem bardzo duży majątek”.

Tym razem nie przebywałem tam długo. Poszedłem ulicą SainteCatherine do Galeries

Bordelaises. Jeszcze nie przestąpiłem progu księgarni, gdy Maria mnie zobaczyła; od pierwszego

wejrzenia spostrzegłem, że cierpiała. Cierpienie ją postarzało. To już nie była młoda dziewczyna,

ani też młoda kobieta: istota, która cierpiała od lat, ale teraz cierpiała przeze mnie. Dobrze znam,

i Donzac rcrwnież, tę cechę mojej natury, nie wiem, czy bardzo osobliwą, czy wspólną wielu

ludziom, że gdy mi na kimś zależy, pragnę jego cierpienia po to, aby siebie upewnić.

Natychmiast odczułem wielki spokój, jeszcze nim zamieniliśmy choć słowo. Tylko ukradkiem

uścisnęliśmy sobie dłonie. Powiedziałem jej, żeby przyszła do Prevosta, jak tylko będzie wolna, i

do tego momentu zabijałem czas wałęsając się niby bezpański pies po krętych uliczkach

zamarłych dzielnic SaintMichel i Sainte” Croix. Później czekałem u Prevosta nad filiżanką

czekolady, oddając się bez reszty zwierzęcej radości wypoczynku. Nareszcie weszła.

„Uróżowała sobie policzki”, jakby powiedziała moja matka głosem potępienia.

- Nie przyszłam się bronić. Uwierzy pan, w co zechce... Byle nie w to, że powodowałam

się niskimi pobudkami. Wiedziałam, że jeśli pan zobaczy się z Szymonem Duberc beze mnie,

nasza sprawa się skończy, nim się rozpoczęła...

- Ja również, Mario, okłamałem panią. Oszukiwaliśmy się wzajemnie, aby się nie utracić.

- Nie traci się tego, co się posiadało. Nie, Alain, ja cię nie straciłam.

Nie straciła mnie, lecz chciała mnie ocalić. Uważała, że jestem w śmiertelnym

niebezpieczeństwie, jeżeli dla mężczyzny śmiercią jest związanie się wbrew woli z kobietą, która

budzi w nim odrazę w takim stopniu, jak Weszka budziła we mnie. Moja matka wiedziała, że

czas pracuje na jej korzyść, że każdy wygrany rok zbliża ją do spełnienia marzeń, które pieściła

w każdej minucie swego życia.

- Należy ją ubiec, skoro na szczęście wiemy, od której strony będzie atakować...

Najpierw jednak, Alain, ponieważ wszystko zależy od pana, musi się pan sam zorientować, czy

jest z nami, którzy chcemy go wyzwolić. Szymon Duberc zapewnia, że pan się zdecydował.

Może było tak w wieczór waszego spotkania, a dziś jest już trochę inaczej?

Starała się pochwycić mój wzrok, ale że siedzieliśmy obok siebie, łatwo mi się było

uchylić. Powiedziałem, że jestem zdecydowany na wszystko i na nic, ze nigdy nie wrócę do

jarzma, z którego duchowo już się wyzwoliłem, ale do mnie musi należeć ocena środków, jakie

mi zostaną przedstawione.

Nie bardzo wiem, jak się stało, że od tej chwili nasza rozmowa toczyła się głównie wokół

Szymona Duberc. Opowiadała mi o nim swobodnie i, mam wrażenie, bez ukrytych myśli, to zaś,

co powiedziała, nadało nowy sens propozycji, z jaką wystąpił Szymon: że wszystko rzuci nie po

to, żeby pójść za mną, „ale uciec z piekła Talence”. Biedny Szymon. Piekło nosił w sobie. W

Paryżu był o krok od samobójstwa. Tak było zawsze, powstrzymywała go jedynie resztka wiary,

która w nim przetrwała i uchroniła go także od wszelkich zakusów jego nowych panów,

chcących się nim posłużyć.

Próbowali go namówić, by napisał wyznania wiejskiego chłopaka, sprowadzonego z

właściwej sobie drogi przez bogatą dewotkę. Plan książki miał być mu dostarczony, jemu

pozostałoby tylko coś w rodzaju wypełniania szufladek. Szymon się zbuntował, nie nalegano, a

ponieważ w sekretariacie pracował ku ogólnemu zadowoleniu, tolerowano go... Nagle

wybuchnąłem:

- A więc żeby mówić o Szymonie, czekałem na panią przeszło dwie godziny dzisiaj po

południu, mordowałem się w labiryncie tych ponurych ulic...

- Tak, prawda, mówię panu o nim, bo nie mam odwagi mówić o nas, ponieważ wiem, że

pan będzie myślał... Ale jakże by pan mógł to myśleć?

Przecież pan wie, czyją jestem córką, o ile lat jestem od pana starsza, jak je przeżyłam,

albo raczej co ze mnie zrobiono w ciągu tych właśnie lat... Co starzy mężczyźni ze mnie zrobili.

Ochr jaka ja byłam w pańskim wieku, Alain, jaka ja byłam...

Nie, teraz na pewno nie grała, bo jeżeli - cóż to za komediantka! Potworne musiało być

dla niej moje milczenie. Milczałem nie przez brak wrażliwości, ale dlatego, że moje słowa

dobrze wychowanego chłopca, jedyne, jakie mi przychodziły do głowy, byłyby gorsze niż

obelgi.

Muszę być pewien, powiedziała Maria, że nie włącza się w te konszachty dla jakichś

własnych korzyści, poza może przyjemnością w rodzaju tej, jaką nam sprawia uwolnienie

muchy, zanim ją pająk pochłonie. I w końcu przedstawiła mi swój plan wojenny: podczas

najbliższego pobytu mojej matki w Malteverne zawiadomię ją listownie, że zaręczyłem się z

„księgarką od Barda”. Maria godziła się, bym się nią posłużył, a istotnie należała do rodzaju

kobiet, jakie w mojej matce mogłyby budzić największą zgrozę: jej środowisko, wiek, wszystko,

co mamusia bardzo szybko wykryłaby o rodzinie i przeszłości Marii - to aż nadto, by mi

postawiła kategoryczne ultimatum; ponieważ zaś ja bym się oparł, wycofałaby się do swojego

Noaillan i zabrała ze sobą Duberców.

W tym miejscu przerwałem Marii; uważałem za niewiarygodne, by Dubercowie oderwali

się od Maltę verne: byli z Malteverne zrośnięci jak ostryga ze swoją muszlą. Zdaniem Marii z tej

strony nie należało się niczego obawiać, stary Duberc wiedział, że chodzi tylko o podstęp mający

mnie uchronić od sideł niecnej kobiety miejskiej. On również, jak „wielmożna pani”, marzył o

przyszłym panowaniu nad włościami Numy Serisa, i we własnym pojęciu był nie do zastąpienia.

Nie miał wątpliwości, że już w pierwszym tygodniu wezwałbym go z powrotem.

Po chwili milczenia zapytałem:

- Czy pani sądzi, że ona temu nie poradzi?

Nie zna pani mojej matki.

- Znam pana, Alain. Jej siła polega na pańskiej słabości. Pan jest właścicielem

wszystkiego. Pan ma wszystko w ręku, ale ona ma pana.

Nie oponowałem. Maria wstała i wyszła sama.

Lepiej, żeby nas nie widywano razem. Ustaliliśmy, że znowu we czwartek spotkamy się z

Szymonem w księgarni, Mimo że nie spóźniłem się na kolację, mamusia na podeście

wypatrywała mojego powrotu. Zobaczyłem jej dużą bladą twarz wychyloną przez poręcz: „No,

jesteś!” Już się nigdzie nie oddali, będzie mnie wciąż miała na oku, oto na czym ma polegać jej

pierwsza obrona. Skądinąd nie wyobrażałem sobie, żeby plan Marii dał się urzeczywistnić

inaczej niż w czasie pobytu mamusi w Maltaverne. O moich zaręczynach powinna dowiedzieć

się listownie. Na powiedzenie jej tego prosto w oczy nigdy bym się nie zdobył. A gdybym się

nawet zdobył, ryzykowałbym, że mnie od razu przejrzy. Ilekroć próbowałem ją okłamać, zawsze

mnis natychmiast zawstydzała.

Przez całą tę zimę, chociaż nikomu nie kazała mnie śledzić, nie uciekała się do żadnego

szpiegowania, wiedziała, że co czwartek wracam z tajemnej schadzki z nieznanymi jej wrogami.

W wieczory, kiedy Maria czekała za drzwiami od ulicy L’EgliseSaintSeurin i wpuszczała mnie

do lodowatego salonu, po powrocie do domu, kiedy bez względu na późną godzinę wchodziłem

do matki na rytualny i obowiązkowy pocałunek, nic nie pomagało, że przystawałem najpierw

przy umywalni dla służby, myłem sobie twarz i ręce; matka przytulała mnie do siebie,

sprawdzała, czy poczuje obcy zapach. Co nie znaczy, by kiedykolwiek o tym ze mną mówiła.

Wiedziałem, że wie. Byliśmy wzajem potwornie dla siebie przejrzyści.

Zresztą tej zimy miała niezbity dowód, że ją oszukuję. Chociaż nie cierpię tańczyć,

przyjmowałem bez skrzywienia wszelkie zaproszenia i prawie co wieczór wychodziłem w

smokingu lub we fraku. Matka przed wyjściem mówiła: „Wszystko mi opowiesz...” i

wypytywała mnie po powrocie. Chciała dokładnie wiedzieć, jak się odbyła zabawa, i bardzo

szybko zorientowała się, że nie wiem nic, bo albo wcale tam nie byłem, albo zaszedłem jedynie

na chwilę; zresztą bez trudu uzyskiwała potwierdzenie. Zawsze tylko się pokazywałem na

tańcach. I był tez inny dowód: już nie widywała, bym przystępował do komunii, i stale

urządzałem się tak, żeby nie chodzić na te same msze co ona. Nawet w Boże Narodzenie zaprosił

mnie na wigilię pewien kolega ze wsi.

Ludwik Larpe oddawał zawsze pocztę mamusi, osobiście ją sortowała. Nigdy nie

natrafiła na żaden podejrzany list. Nie wpadła ani na ślad Marii, ani też Szymona. Obecnie nie

wychodziliśmy już razem na miasto. Wyrzekliśmy się spotkań u Prevosta czy w ulubionej

kawiarni Marii na rogu ulicy EspritdesLois. Widywaliśmy się albo w księgarni, po jej

zamknięciu, w „klitce” Marii, albo w salonie przy ulicy L’Eglise SaintSeurin. Ponieważ nie było

mowy, aby Szymon mógł przekroczyć próg domu przy ulicy de Cheverus, więc ja, jeśli pogoda

dopisywała, odwiedzałem go niekiedy w Talence. Wynajmował tam pokój z utrzymaniem u

pewnej wdowy, w parterowym domu, jakie mieszkańcy Bordeaux zwą szopami. Długo nie mógł

pogodzić się z myślą, że ma mnie tam przyjmować: niewiarogodny jest dystans, jaki się

utrzymuje między klasami społecznymi za zgodą biednych, a często wbrew woli bogatych,

którzy wstydzą się swego bogactwa tak jak ja.

Pokój był banalny, mahoniowe meble, okna wychodziły na ogród proboszcza, dalej

biegła droga do Bayonne. Wszędzie czasopisma, książki, nie powieści ani poezje, ale Pascal,

Boutroux, autobiografia Świętej Teresy, Święty Franciszek z Asyżu Joergensena, tom świętego

Jana od Krzyża... Przy pierwszej bytności, gdy zdziwiłem się tymi książkami, powiedział:

„Uzupełniam wykształcenie religijne, dzięki panu”, i natychmiast zmienił temat. Wtedy zdałem

sobie sprawę, że dla niego spełnienie marzenia: on i ja w Maltaverne, to kwestia życia. Marzenie

szaleńcze, a przecież możliwe do urzeczywistnienia.

Choć z nas trojga on był najbardziej niecierpliwy, nie uważał za słuszne nalegań Marii,

żeby już zaraz przystąpić do działania i żebym wymógł na matce pozwolenie na samotny wyjazd

do Paryża albo do Nicei, skąd doniósłbym jej o moich zaręczynach. Zdaniem Szymona było

ogromnie istotne, aby bomba wybuchła podczas pobytu matki w Maltaverne, odległego od

Noaillan o parę kilometrów, tak, by demonstracyjna i natychmiastowa przeprowadzka jej i

Duberców mogła nastąpić niezwłocznie. Nie będziemy długo czekali; aczkolwiek matka

postanowiła nie zostawiać mnie już samego, musi przecież pojechać do Maltaverne dla

załatwienia spraw żywicy i kopalniaków i dla obliczenia sosen z różnych wyrębów.

Nie przewidzieliśmy, że mając Diona może wyjeżdżać o świcie i tegoż jeszcze wieczoru

być z powrotem w Bordeaux. Dwukrotnie nocowała w Maltaverne, ale tylko przez jedną noc,

więc trudno to nazywać pobytem. Tak upłynął dwudziesty drugi rok mojego życia, w ciągu

którego niepostrzeżenie i stopniowo Maria zmieniła dzieckoanioła w istotę podobną do innych

mężczyzn; dziecko jednak istniało nadal, i po chwilach zespolenia wracało znowu, wcale nie po

to, żeby Marię przeklinać: tuliło się do niej, dawało się ukołysać.

W tym roku jedną miałem pociechę - że Szymon otworzył serce dla nadziei. Swe

przyszłe życie w Maltaverne widział jako ucieczkę w zacisze, gdzie on i ja, czy byłbym tam

obecny, czy nie, będziemy razem szukali, aż wreszcie znajdziemy: tak, razem dokonamy

odkrycia. Jakiego odkrycia? Mówił, że otworzyłem mu oczy na to, co oczywiste, a mianowicie,

że niemal wszystko, czego wrogowie Kościoła nienawidzą w Kościele, istotnie godne jest

nienawiści, i zawsze takie było, w każdym momencie dziejów ludzkich, podobnie jak faryzejska

religia „pani”. Zaciekle atakował formy, które podziwiali inni, jak chociażby Huysmans,

zapamiętały wielbiciel śpiewu gregoriańskiego. A przecież te zachwyty były równie daremne,

jak złorzeczenia. My dwaj wiedzieliśmy, iż w pewnym momencie dziejów Bóg się objawił i

objawia się nadal w niezwykłym powołaniu niektórych mężczyzn i kobiet, mających tę cechę

wspólną, że bez zastrzeżeń włączają krzyż w swoje życie.

- Co właśnie panu jest niedostępne, panie Alain, bo pan jest bogatym młodzieńcem... Ale

mnie nie. Ja jestem biedny i zawsze będę biedny. Nie powinien pan dawać mi ani grosza więcej,

niż pani daje mojemu ojcu. I tak będę przecież korzystał z owej łaski oświecenia, jaka na pana

spływa, tych natchnień.

Ostrzegałem go przed złudzeniem, że istnieją niezawodne metody, aby dotrzeć do Boga

w sposób wyczuwalny; przypomniałem, że to właśnie ze wszystkiego jest najmniej zależne od

naszej woli, i już samo takie pragnienie zdradza, że szukamy uszczęśliwienia, które znowu

sprowadzi nas do tego, od czego chcieliśmy uciec.

Nic się więc nie zdarzyło. Ponieważ był to mój drugi rok studiów, omijałem wszystkie

trudności pod pozorem przygotowań do egzaminu. Maria i Szymon dostosowywali swoje plany

strategiczne do okazji, jakich dostarczą wielkie wakacje. Nie mogli pojąć, że chłopak

dwudziestodwuletni waha się, nie decyduje na podróż bez matki - i to nie tylko ze względu na

przykrość, jaką by jej wyrządził, ale dlatego, że sam jest jeszcze dzieckiem, które wpada w

panikę, gdy matka zostawi je na chwilę w wagonie, wychodząc kupić gazetę: w podróżach

bardziej jeszcze niż w codziennym życiu ona wszystko brała na siebie. Ale nigdy nie pomagała

mi w studiach, tak jak Maria w okresie przed egzaminem pisemnym, kiedy to co wieczór po

zamknięciu księgarni spotykałem się z nią przy ulicy L’EgliseSaintSeurin. Uzyskałem od matki,

że godzina kolacji została przesunięta.

Tak upłynął rok, który zgodnie z naszą wolą miał być rokiem dramatu, a nic się w nim

nie stało - poza tym, co działo się w nas, w każdym z nas, a o czym nie mogę powiedzieć nic, co

nie byłoby zrodzone z wyobraźni albo przedstawione tak, nawet jeśli chodzi o mnie, żeby

zainteresowało Donzaca. Wydaje mi się, że moja dusza była jakby przyćmiona, a przygotowania

do egzaminów sprawiły, że wszystko inne, nawet Boga, umieściłem na marginesie. Na temat

Marii już się nie zastanawiałem, ponieważ cierpiała.

Nawet Boga... Tu Donzac znowu odnajdzie swój wpływ. Głosił, że czasami należy

udzielać naturze wakacji. Wiedziałem, że Maria jest smutna, bo między nami dwojgiem

wszystko się miało skończyć, ale z czasów, kiedy pracowała dla ojca X, zachowała wspomnienie

o pewnym mistyku, który zbudował doktrynę opartą na tym, co zwał „sakramentem danej

chwili”. Mawiała do mnie: „Ta chwila została mi dana, ty tutaj jesteś i ja jestem, nie patrzę

dalej”.

Niemniej i w tym okresie opadały mnie czasem wątpliwości na temat Marii. Okłamała

mnie, mogła więc okłamać znowu. Wyobrażałem sobie, że potrafiłaby świetnie odgrywać rolę

istoty, która cierpi przeze mnie, takiej, jaka właśnie była mi nieodzowna po to, bym sam nie

cierpiał. Może nie odsłoniła przede mną całkowicie swojego planu. Może krył on w sobie

podstęp jej tylko znany i pewnego dnia okaże się, że jestem z nią związany na teraz i na

wieczność. Ale miałem się na baczności, nie dam się zaskoczyć, będzie mnie trzymała jedynie

na tyle, na ile ja zechcę... Z nas trojga tylko Szymon promieniał nadzieją..

Rozdział VIII

Wszystko zaczęło się w momencie, kiedyśmy najmniej się tego spodziewali. W lipcu

otrzymałem dyplom z odznaczeniem. Ponieważ nie chciałem towarzyszyć mamusi do Dax, gdzie

powinna była przeprowadzić kurację, ona też nie pojechała, aby nie tracić mnie z oka, i

znaleźliśmy się sam na sam, zresztą niemal ze sobą nie rozmawiając poza nie dającymi się

uniknąć słowami, w Maltaverne, gdzie sierpniowy żar z nieba był prawie nie do zniesienia;

stawaliśmy się podobni do jakichś nocnych ptaków, co wychodzą z dziupli dopiero o zmroku.

Maria, uwięziona w księgarni, pożegnała mnie łzami, ale szaleńczy projekt podsunięty

przez Szymona dodawał jej, jak mówiła, sił do życia w Bordeaux, gdzie mnie już nie będzie.

Niebawem miała się znów ze mną zobaczyć i wreszcie poznać Maltaverne.

Matka zgodziła się dotrzymać obietnicy, danej kiedyś starym Dubercom, że pojadą z nią

do Lourdes na pielgrzymkę diecezjalną między siedemnastym a dwudziestym sierpnia. Mieli

podróżować Dionem, co Duberców najbardziej zachwycało, choć zarazem budziło w nich lęk;

ponieważ Ludwik Larpe wraz z żoną był na urlopie, zostawałem w Malteverne sam, tylko z

Prudentym (ale on był naszym sprzymierzeńcem), zdany na obsługę jego żony, którą poślubił w

styczniu, biednej niewolnicy drżącej przed nim ze strachu, która na pewno będzie milczała, jeśli

jej nakaże. Mieszczańskie domy miasteczka też prawie opustoszały, jako że ich właścicielki,

stare owce skupione wokół księdza dziekana, powyjeżdżały do Lourdes albo na wywczasy, w

góry lub nad morze.

Maria i Szymon mieli zamieszkać u Duberców. Dalej nie wybiegaliśmy myślą. Nad tym,

co zajdzie między nami, a potem miedzy mną a matką, gdy wróci, nie chciałem się nawet

zastanawiać. Widziałem natomiast dobrze, że w miarę jak zbliżała się godzina jej wyjazdu, coraz

bardziej ją niepokoiło, że mnie zostawia w Maltaverne samego. Dlaczego, pytała, nie mogę

spędzić tych trzech dni w Luchon, gdzie by do mnie przyjechała, powierzywszy Duberców

księdzu dziekanowi? Świadomie odmówiłem dość szorstko, co ją uraziło, przede wszystkim

jednak, jak to wiem dzisiaj, ostrzegło, że kryje się za tym jakaś nieczysta sprawa.

Utrzymywałem, że z góry się cieszę na to sam na sam z Maltaverne, nieoczekiwanie

oswobodzonym od wszelkiego ludzkiego elementu. Już nie nazywała mnie „pleciugą”,

przyglądała mi się usiłując odgadnąć, co się tai pod tymi niedorzecznymi słowami.

- A co będziesz robił przez te trzy dni?

- Będę spacerował. Pójdę jeszcze raz do starego z Lassus zobaczyć, jaki będę za

sześćdziesiąt lat, kiedy będę starym z Maltaverne.

Drżałem, żeby mamusia się nie rozmyśliła, nie wynalazła jakiegoś pretekstu dla

odwołania wyjazdu. Uspokoiłem się dopiero, gdy usłyszałem, że warkot silnika Diona na drodze

coraz się bardziej oddala, i stojąc na ganku wdychałem z rozkoszą mgłę zapowiadającą skwarny

dzień, nieskończenie długi dzień oczekiwania. Szymon i Maria przyjeżdżali pociągiem

wieczornym. Prudenty miał sam jechać na stację i przywieźć ich do Maltaverne krótszą drogą

przez zagajniki, pod wieczór zawsze bezludne.

Żona Prudentego gruntownie wysprzątała pokój jego rodziców, zasłała łóżko

najpiękniejszą pościelą. Powiedziałem, żeby na wszelki wypadek przygotowała też pokój

gościnny w pałacu (jak nazywała nasz dom), gdzie pani będzie wygodniej ze względu na

łazienkę. Usłuchała nie okazując zdziwienia.

Nie chciałbym w związku z owym wieczorem i nocą napisać tutaj nic, co

przypominałoby opowiadania, które w gimnazjum budziły zazdrość Andrzeja Donzac. A jednak

trzeba, aby ten świadek mojego życia wiedział, że była to chwila, która to życie rozjaśnia, nadaje

mu sens, ponieważ była to noc grzechu, a przecież i noc łaski.

Wziąłem walizkę i idąc przodem zaprowadziłem ją do gościnnego pokoju, nie pytając o

zdanie ani jej, ani Szymona. W jasnej letniej sukience, w słomkowym kapeluszu, była to inna

Maria niż ta od Barda, dziewczyna, jakiej nie znalem, a kiedyś znali ją inni. Tylko przelotnie

mnie to zabolało.

Później zebraliśmy się we troje w jadalni i pożywiliśmy się szybko i w milczeniu. To ona

poprosiła, żebyśmy się przeszli do parku. Przystanęła na ganku. Zarzuciłem jej na ramiona moją

starą uczniowską pelerynę. Powoli zeszła ze schodów. Powiedziała: „Wszystko tu już znam

poprzez ciebie. Wszystko jest takie do ciebie podobne”. Oświadczyłem, że gdyby poczuła się

rozczarowana, nigdy jej tego nie wybaczę.

Znała sosny w Soulac, osmagane przez morze, przy których sosny z Maltaverne

przypominają olbrzymów. Trzymałem ją pod rękę, żeby nie zeszła z alei. - To jest wielki dąb? -

Poznała go, choć był podobny do wielu innych, zgodnie z rytuałem przycisnąłem do niego

wargi, a potem zamieniliśmy z Marią nasz pierwsza pocałunek.

„Co najbardziej lubię w Maltaverne...” Na ten temat byłem wprost niewyczerpany i

Maria do znudzenia musiała słuchać o moim wrogim stosunku do pięknych miejsc, i o tym, że

naprawdę przyroda wzrusza mnie jedynie tutaj, gdzie jestem jedynym, do którego znajduje ona

dostęp, tylko do mnie i do ludzi, którzy ją kochają przeze mnie, we mnie. Nie doszliśmy do

strumyka, bo łąka pewno była mokra, ale staliśmy nieruchomo i w milczeniu, wsłuchując się w

ów szmer cichutki a trwający nieprzerwanie i mający tak trwać na wieczność.

- Czemu - pytałem Marię - to, czego nie odczuwam nad brzegami wielkich rzek, nawet

oceanu, daje mi właśnie ta płynąca woda, na którą jako dziecko puszczałem stateczki wyrzynane

z kory sosnowej?

Tam daleki jest człowiek od uświadamiania sobie, jak efemeryczne jest jego istnienie, od

wyczuwania tego nieomal fizycznie. A przecież szmer Hure tego właśnie nauczył małego

chłopczyka w owe minione letnie noce, kiedy przystawał, aby wsłuchiwać się w ciszę, wibrującą

cykaniem świerszczy i przeszywaną łkaniem nocnych ptaków, rechotem żab, ciszę, w której

uchwytny był najlżejszy szelest gałęzi.

Zatrzymaliśmy się pośrodku alei, wsłuchując się w ciszę. Maria powiedziała półgłosem: -

Wydaje mi się, że ktoś tutaj chodzi, słyszę chrzęst igliwia. - Ale nie, to wiatr lub może łasica;

nocą tyle zwierząt pożera się nawzajem albo parzy.

- A i my cóż robimy innego? A przecież jesteśmy inni.

Tej oto nocy przeżyliśmy chwile, kiedy najbardziej może bliscy byliśmy prawdy, którą

przeczuwaliśmy oboje (wiem, gdyż rozmawialiśmy o tym długo, stojąc boso na balkonie w

porze największego uciszenia), że miłość ludzka daje nam przedsmak miłości, która nas

stworzyła - niekiedy zaś, jak tej właśnie nocy, dla nas obojga, choćby nie wiedzieć jak była

grzeszna, przypomina miłość, jaką Stwórca darzy swe stworzenie, a stworzenie żywi dla

swojego Stwórcy, i że szczęście, jakie przepełniało i Marię, i mnie, było jakby wybaczeniem

udzielonym nam już z góry.

Zasnąłem. Obudziło mnie łkanie. Wziąłem ją w ramiona; czemu płakała? W pierwszej

chwili nie zrozumiałem, co powtarzała szeptem: - Już nigdy. Nigdy.

- Ależ nie, Mario: zawsze i na zawsze.

Obruszyła się: - Sam nie wiesz, co mówisz. Najdziwniejsze, że w tym momencie nie

ostało się nic z moich podejrzeń. Oczywistość tego, że doprowadziła mnie, może nie podstępem,

na pewno z miłości, ale przecież doprowadziła do złożenia uroczystej obietnicy, iż zwiążę się z

nią na zawsze - wobec objawienia, jakim była ta noc, nie grała żadnej roli. Nie ma kłamstwa w

szczęściu, które dają sobie dwie ludzkie istoty. W każdym razie ta prawda odnosi i odnosiła się

do mnie, bardziej może niż do innych chłopców w moim wieku, ponieważ Maria mnie uleczyła,

wyzwoliła z jakiegoś niepojętego zakazu. Może na chwilę? Ale nie: na zawsze! Na zawsze!

- Widzisz - mówiłem - w naszym planie nie podobało mi się i nawet uważałem za

wstrętne właśnie to, że mam okłamywać matkę, wmawiać w nią, że chcę się z tobą ożenić. A

teraz, kochanie moje, powiem jej patrząc prosto w oczy: „Przyprowadzę ci moją narzeczoną...” I

to będzie prawda. Płaczesz? Dlaczego ty płaczesz?

- Twoją narzeczoną... Masz rację: przynajmniej to okaże się prawdą. Byłam jednak twoją

narzeczoną „naprawdę”, jak mówią dzieci.

Zapytałem, czy tej nocy nie była moją żoną „naprawdę”.

- Tak, tej nocy... Zostanie jednak ta noc.

Powiedziałem: - I wszystkie noce, jak długo będziemy żyli... - Koguty z folwarku do

folwarku dawały znać, ‘że świta. Żona Prudentego wkrótce pewno wstanie. Maria przed

powrotem do swojego pokoju chciała jeszcze wyjść ze mną na balkon, pomimo mgły, którą

gałęzie sosen zdawały się z siebie odzierać. Westchnęła:

- Maltaverne, patrzę na ciebie, patrzę, jakbym się bała, że mogę o tobie zapomnieć.

Powiedziałem: - „Ktoś idzie aleją”. - Wróciliśmy do pokoju. Zapewne Prudenty ‘albo

jego żona. W każdym razie przez mgłę byliśmy niewidzialni i rozmawialiśmy półgłosem.

Uścisnęliśmy się po raz ostatni, w pośpiechu. Wróciła do swego pokoju, a ja z rozkoszą

zapadłem w sen, z którego wyrwała mnie żona Prudentego wnosząc tackę ze śniadaniem. Pani

podała już kawę. Zapytałem, czy to ona lub jej mąż chodzili około szóstej przed domem. Nie, to

nie oni. Najpewniej... Zawahała się. „Pani” pozwoliła Joance Sśris bawić się w parku, kiedy pana

nie ma. Przychodziła tu stale, czuła się jak u siebie. Dziś rano przyszła z pewnością wyciągać

więcierze, które zastawiła w Hure z wieczora.

- Była tu wczoraj wieczorem?

- O, ale się skryła, wcale jej nie było słychać.

Ubrałem się prędko i zeszliśmy się we troje w kuchni Duberców na naradę. Nie ulegało

wątpliwości, że moja matka zleciła Weszce śledzić nas i ledwie tu zjedzie, dowie się o

wszystkim. Nie mieliśmy już wyboru. Postanowiłem wyjechać razem z nimi do Bordeaux i

Prudentemu powierzyć list oznajmiający matce o moich zaręczynach. Szymon zamieszka ze mną

przy ulicy de Cheverus, będzie sypiał w łóżku Laurentego. Prawda, że Bordeaux w sierpniu jest

nie do wytrzymania. Ale zdaniem mamusi „nasz dom przy ulicy de Cheverus to lodownia”.

Jeżeli akcja będzie się rozwijała tak, jak przewidzieliśmy, skoro tylko matka wraz z Dubercami

opuści Maltaverne, osiądziemy tu i zostaniemy na zawsze.

Z nas trojga Szymon zdawał się najbardziej przejęty tym wszczęciem działań wojennych.

Musiał rozumieć, czym była ta noc dla Marii i dla mnie, ale chyba z tego powodu nie cierpiał.

Spędziliśmy ranek w kuchni Duberców, ważąc każde słowo listu, który miał zadać

pierwszy cios mojej matce i który Prudenty powinien jej wręczyć, gdy tylko wysiądzie z

samochodu. Pierwsza wersja, wyłącznie moje dzieło, patetyczna i pełna wściekłości, w której

dawałem upust wszystkim moim żalom, zachwyciła Szymona, ale nie Marię, i pozwoliłem się jej

przekonać. Zdecydowaliśmy się na list krótki i poprawny. „Przyjmowałem tutaj w czasie Twojej

nieobecności pewną młodą kobietę, z którą jestem zaręczony i którą jak najrychlej chciałbym Ci

przedstawić. Znamy się od szeregu miesięcy. Pracuje u księgarza Barda i jest bardzo

wykształcona. W młodości los ciężko ją doświadczył...” Wspomniałem smutny koniec jej ojca, o

czym matka na pewno wiedziala. Szymon zapytał: - Nie boi się pan, że dostanie ataku

apopleksji? - Czułem, że on sam wzburzony jest tymi zaręczynami (aczkolwiek sądził, iż są

całkowicie fikcyjne). Żeby młody Gajac miał się żenić z ekspedientką od Barda! Rzecz tak

niewiarogodna, że pani wcale nie uwierzy i zwęszy jakiś podstęp.

Należało się również upewnić, czy Prudenty nie zdradzi. Miał zawsze wielkie ambicje,

jeśli chodzi o brata. A oto Szymon zamierza wracać do Maltaverne i wszystkie jego dyplomy

pójdą na marne. Prudenty, choć starszy od Szymona, nie mógł liczyć na objęcie miejsca po ojcu,

jako że nie umiał ani czytać, ani pisać, najwyżej może rachować; ale ten powrót Szymona, jakąż

musiał być porażką w jego oczach.

Podczas gdy obaj bracia rozprawiali w kuchni, Maria powiedziała, że chciałaby zobaczyć

Hure, w nocy słyszała tylko szmer strumienia. Lecz Weszka nas szpiegowała, może pójdzie

naszym śladem, kryjąc się za sosnami. Nie mogłem znieść myśli o natknięciu się na tę wstrętną

dziewczynkę. Byłbym zdolny ją udusić.

Maria spytała, czy nie możemy dojść do Hure omijając park. Tak, oczywiście, nie

brakowało piaszczystych dróg, gdzie nie było żadnej szansy, że Weszka się może zaczaić.

Wyszliśmy. Resztki świeżości utrzymywały się jeszcze wraz z pasmami mgły, ale już odezwał

się jeden konik polny, odpowiedział mu drugi, trzeci, jeszcze się nie zgrały. Powiedziałem do

Marii; - Nie myśl, za zmuszę cię do życia w tym potwornym klimacie. Będziemy się w nim

zatapiać tylko w pewnych okresach... - Nie odpowiedziała. Szła z trudem, grzęznąc w piasku.

Układanie listu musiało być dla niej okropne. Powiedziała:

- Uczucia, jakich twoja matka dozna czytając go... No cóż, słuszne będą i zrozumiałe. Nie

wie, że jestem o dziesięć lat od ciebie starsza... I czym byłam przez te lata... I ty czym jesteś...

- Czym ja jestem? Gdzież tu zasługa, że się miało dzieciństwo przeciągane tak długo, aż

stałem się potworem, którego ty zwiesz aniołem? A jeśli chodzi o ciebie, Mario, ci, którzy

powinni cię chronić, okazali się drapieżnymi wilkami...

Zobaczyłem, że płacze. Byliśmy na łące nad brzegiem Hure. Usiedliśmy na powalonej

olsze.

Płakała nadal, przytulona do mnie. Powiedziałem:

- Uważaj na pokrzywy. - Te pokrzywy dokoła nas miały się zmienić w moim

wspomnieniu w miętę, której pachnące liście będę rozcierał w palcach; mizerny strumyk pod

olchami, z których parę już ścięto, będzie mi się kojarzył, jak kojarzył się zawsze, z rozpaczą

wieczystego przemijania: unosił mnie, jak wszystko, i nie liczyłem się więcej niż kawałki

sosnowej kory strugane na statki, któreśmy nań puszczali obydwaj z Laurenlym. Zaś ta kobieta

przy mnie, już teraz nie płacząca, biedne kobiece ciało, które inni wykorzystywali, a za którego

los ja zgodziłem się wziąć odpowiedzialność do końca mego życia...

Mgły się nie rozpraszały, lecz i odrobina słońca, jaka przez nie przenikała, działała

przytłaczająco. Dzień zapowiadał się burzowy. Może wreszcie spadnie deszcz na landy,

zamierające z pragnienia, gdzie co dnia to tu, to ówdzie wybuchał ogień zaprószony, jak

mówiono, przez pastuchów; wystarczało jednak, by promień słońca padł na kawałek szkła ze

stłuczonej butelki... Jakaż osobliwa alchemia w mojej duszy przeobrażała wszystkie te drobne

zjawiska bez znaczenia - jak gdyby to, że przeminęły, dawało im prawo do przeobrażeń.

Czekać godziny odjazdu lepiej było u Duberców, gdzie panował chłód. Zamierzaliśmy

wsiąść w pociąg na stacji Nizan, o dziesięć kilometrów od Maltaverne. Mieliśmy jechać

bryczuszką Prudentego. Uprzedziłem Marię, że trzeba wyruszyć, ledwie przełkniemy ostatni kęs,

kiedy jest taki upał, że nawet inwentarz zostaje w budynkach. Maria szepnęła; „Nawet Weszka.”

Długa jazda bryczuszką, w słońcu, o drugiej po południu, w chmarach bąków i much, po

drodze pełnej kurzu i wybojów, to był koszmar, którym kończył się dla nas sen letniej nocy.

Siedziałem na tylnej ławeczce, obok pocącego się Szymona. Trzymałem rękę za plecami Marii,

aby łagodzić wstrząsy. Była sztywna i milcząca, a ja dzięki zdolności wyczuwania tego, czego

inny człowiek nie chce wypowiedzieć, wiedziałem, że w jej sercu czarowne Maltaverne z nocy

zamieniło się w ziemię przeklętą, od której należy uciekać nie oglądając się wstecz.

Posłyszeliśmy trąbkę samochodu, potem hałaśliwy warkot motoru. Stara klacz Stella skoczyła w

bok. Minęła nas wielka maszyna z potworem w okularach za kierownicą. Wzbił taki tuman

kurzu, że Prudenty musiał na chwilę przystanąć na skraju drogi.

Pociąg się spóźnił. Czekaliśmy niemal sami na rozpalonym peronie zapadłej stacyjki,

wśród klatek, w których kury zdychały z pragnienia.

Rozdział IX

Maria błagała, żebym nie przychodził na ulicę L’EgliseSaintSeurin podczas nieobecności

jej matki, przebywającej w Soulac. Mogliśmy widywać się do’woli w klitce za księgarnią. Kiedy

się wchodziło do naszego domu przy ulicy de Cheverus, schody wydawały się miejscem

rozkoszy. W ciągu trzech dni, które spędziliśmy we dwóch z Szymonem czekając odpowiedzi od

„naszej pani”, często wychodziliśmy z saloniku i zasiadaliśmy na stopniach tych lodowatych

schodów.

Nocami, które były znacznie gorsze niż dnie, wyłaniały się nieprzebrane roje komarów,

największych i najbardziej jadowitych, jakie kiedykolwiek istniały na tej szerokości

geograficznej. Ponieważ ja miałem moskitierę, wystarczało mi upewnić się dobrze, czy żadna

drapieżna bestia nie zamknęła się ze mną w klatce. Ale z łóżka Laurentego moskitierę już zdjęto.

Nazajutrz zobaczyłem, że Szymon ma twarz zniekształconą przez ukąszenie w powiekę.

Zdziwiło go, że wydawałem się tym zmartwiony.

- Ależ to głupstwo, panie Alain. Też coś, jakby się człowiek miał przejmować komarem,

jakimś bąblem na oku.

Mimo wszystko spał dobrze i wyszedł o świcie. Na mszę? Nie śmiałem pytać, ale prawdę

mówiąc byłem tego pewien. Po śniadaniu spotkaliśmy się w księgarni, mrocznej i chłodnej, do

której o tej porze rzadko zachodzili klienci. Bard przebywał w Arcachon, zdając się całkowicie

na Marię. Balege chorował, albo udawał chorego. Na wystawie nowości odkryłem Antologię

współczesnych poetów Leautauda i van Bevera, i robiłem coraz nowe odkrycia. Zwłaszcza

pewien poemat niejakiego Francis Jammesa Za kilka dni spadnie śnieg zachwycił mnie, wprost

„przeszył” radością, lecz nie mogłem dzielić entuzjazmu ani z Marią, nieczułą na ten rodzaj

poezji, ani z Szymonem, w ogóle nieczułym na poezję, który zresztą znacznie bardziej i

trwożniej niż my wyczekiwał odpowiedzi od „pani”. Ponaglał mnie, żeby wracać do domu: -

Akurat o tej porze listonosz przynosi pocztę.

Przecięliśmy ulicę SainteCatherine i zeszliśmy wąską uliczką Margaux ku ulicy de

Cheverus. Szedłem trochę z tyłu za Szymonem, z myślą zaprzątniętą nie wiem już jaką historią,

którą sobie opowiadałem, zapatrzony w chodnik. Nagle w uszy uderzył mnie okrzyk pełen

przerażenia, choć wydany stłumionym głosem:

- Nasza pani już jest. Pani przyjechała.

Strwożony podniosłem głowę. Tak, Dion, dobrze znany smok, stał nieruchomo przed

drzwiami. Co należało robić? Poradziłem Szymonowi, żeby wracał do księgarni i zaraz ostrzegł

Marię. Sam stawię czoło matce i przyjdę do nich, jak tylko będzie to możliwe. Nie kazał się

prosić i natychmiast odpłynął. Zazdrościłem mu tchórzliwie, samotnie musiałem zmierzyć się z

groźnym i rozwścieczonym bóstwem. Jak mogliśmy być na tyle głupi, by wyobrażać sobie, że

nie odpowie inaczej niż listem, nie przewidzieć, że pojawi się tu we własnej osobie i zaraz

przystąpi do natarcia?

W rzeczywistości nie była to wcale jej pierwsza reakcja, upłynęły przecież trzy dni od

chwili, gdy Prudenty oddał jej nasz list. Bardzo szybko się dowiedziałem, co ją skłoniło do tego,

by mnie zaskoczyć przy ulicy de Cheverus. Zaledwie wszedłem do saloniku, gdzie stała, jeszcze

w kapeluszu, przyciągnęła mnie do siebie:

- Mój biedny chłopcze. Całe szczęście, że nie przybywam za późno.

Była przeświadczona, że to, co mi - powie o tej „kreaturze”, oderwie mnie od niej i nie

będę już mógł wspominać jej inaczej niż z odrazą. Dowiedziałem się, że przez dwa dni była

jakby ogłuszona naszym listem. Potem udała się na plebanię zasięgnąć rady księdza dziekana, i

to, czego się tutaj dowiedziała, przekraczało, jak mi oznajmiła, w swojej ohydzie i tak dość

ohydną historię poborcy. Ksiądz dziekan wtedy, gdy skandal wybuchnął, był wikarym w

Lesparre. Podczas lata utrzymywał może nie stałe, lecz dość zażyłe stosunki z ojcem X. Dzięki

temu poinformowany był o innym skandalu, który nie wybuchnął: skandalu nieporównanie

gorszym od tamtego.

W oczach mojej matki kobieta, zdolna uwodzić księdza, zakonnika, grzeszyć z nim lub

tylko, jak się poprawiła, usiłować z nim grzeszyć (jeżeli rzeczywiście nic tam nie zaszło, jak

zapewniali go przyjaciele ojca X - należało wystrzegać się popełnienia grzechu bezpodstawnego

sądu), taka kobieta była opętana, była istotą wyklętą, z którą już sam kontakt musiał zakażać

przekleństwem, zupełnie jak choroba wstydliwa a nieuleczalna.

- Sam nawet, widzisz, oniemiałeś ze wstrętu...

- Ależ nie, mamusiu kochana, ja o tym wiedziałem.

- Wiedziałeś!

Zdumienie odjęło jej mowę. Wiedziałem i chciałem dać moje nazwisko tej kreaturze,

zapoznać ją z matką, oddać jej Maltaverne, związać się z nią na zawsze? Ukryła twarz w obu

dłoniach gestem teatralnym i dobrze mi znanym: - Boże - jęknęła - com ci zawiniła? - Ów szept

żalu do Boga niemal zawsze towarzyszył takiemu gestowi. I tym razem także.

- Postaraj się zrozumieć, mamusiu.

Zwróciłem jej uwagę, że to samo wydarzenie wygląda inaczej zależnie od tego, z jakiej

strony się patrzy. Zgromadzenie, do którego należał ojciec X, zmobilizowało wszystkie siły w

jego obronie, zwalając całą winę na nikczemną kobietę, histeryczną dziewczynę, która chciała go

zgubić, ale nie zdołała. Takie właśnie echa dosłyszał nasz dziekan. A przecież była to

młodziutka dziewczyna, niezwykle pobożna, żarliwa uczennica ojca Xi którą dotknęło straszliwe

nieszczęście i nie miała innego oparcia niż w nim.

- Wiem, czym była podczas całej tej sprawy, której ponurych konsekwencji wcale nie

znasz: młodą męczennicą. Tak, właśnie męczennicą. I okazała się - dodałem - kobietą, którą

miałem szczęście spotkać na mej drodze.

- Tyś oszalał, mój biedny chłopcze, ona cię doprowadziła do szaleństwa!

Nie była już zagniewanym bóstwem, na któreśmy czekali, ale złamaną matką, zgnębioną

katoliczką, raczej umocnioną niż zachwianą w swoich przekonaniach tym, co jej powiedziałem.

Zresztą nigdy nie widziałem, by mamusia poddawała się jakimś argumentom, by choć robiła

wrażenie, że ich słucha. Zaczęła szukać w torebce chustki, wciąż stojąc na środku pokoju i

wpatrując się w potwora, jakim się oto stałem. Wytarła nos, osuszyła oczy. Próbowałem ją

przyciągnąć i ucałować, ale się uchyliła, jakby się bała mnie dotknąć. Może bała się naprawdę?

- Posłuchaj, Alain.

Dobrze wiedziała, że jestem opętany, urzeczony, że nic ode mnie nie uzyska, ale już

najmniejsze ustępstwo, jakie mógłbym zrobić dla matki, to pewien czas na zastanowienie,

zwłoka, która biorąc pod uwagę mój wiek byłaby wskazana, nawet gdyby chodziło o zaręczyny

normalne, z młodą dziewczyną z naszej sfery. Mamusia mówiła nie podnosząc głosu, czuła się

na pewnym gruncie. Któż by nie przyznał, że propozycja jest rozsądna? Wyraziłem zgodę w

dosyć mglisty sposób.

- Powiedzmy, rok... Za rok wrócimy do tej sprawy.

10 - Młodzieniec z dawnych lat Poczułem stryczek na szyi. Zacząłem się bronić,

przystałem na cztery miesiące, dzielące nas od nowego roku. Cztery miesiące to był jednak czas,

aby ochłonąć, zobaczyć, co będzie. Poprosiła, abym ten okres poświęcił jej całkowicie, nie

oddalał się od niej, żebyśmy się już nie rozstawali do Bożego Narodzenia.

- Z zastrzeżeniem - powiedziałem na wszelki wypadek - że z początkiem roku

akademickiego moja praca może wymagać, abym pojechał do Paryża.

- Jaka praca?

- Magisterska.

- Twoja? Magisterska? Jaka magisterska?

- Przecież ci o tym mówiłem. Nigdy nie słuchasz, gdy mówię ci o mojej pracy. Na temat

początków ruchu franciszkańskiego we Francji. Doradził mi to mój profesor, Albert Dufourcg.

Już nie słuchała. Zdjęła kapelusz, wolno wyciągając długie szpilki. Zapytałem, czy nie

zamierza wrócić do Maltaverne. Ależ nie, już mnie nie zostawi samego. Depeszowała do

Ludwika Larpe i jego żony. Będą tu dziś wieczorem.

- A potem wyjedziemy, dokąd zechcesz, albo zostaniemy w Bordeaux. Jestem na twoje

rozkazy, jak w gruncie rzeczy byłam zawsze.

Co robić? O Boże! Jak mogłem ulec tej dziecinnej koncepcji (ale ulegliśmy jej wszyscy

troje), że siłą rzeczy do planu, jaki ułożyliśmy, dostosuje się rzeczywistość, że wszystko

odbędzie się tak, jak myśmy postanowili, że moja matka zareaguje w taki sposób, jak myśmy

umyślili, że będzie reagowała.

- Jeszcze o jedno chcę ciebie prosić, Alain, ale mi nie odmówisz: mianowicie, byś

zgodził się zobaczyć z księdzem dziekanem. Będzie tu jutro na obiedzie. Porozmawiasz z nim

albo nie.

Matka przeszła do swojej sypialni, a ja do pokoju Laurentego, szybko zapakowałem

walizkę Szymona Duberc, ściągnąłem bieliznę z łóżka i wepchnąłem ją pod komodę. Z tą

właśnie walizką ujrzeli mnie Maria i Szymon, gdy wkroczyłem do księgarni, przybity i spocony.

Maria, zajęta sprzedażą Przewodnika po Francji PoSudniowoZachodniej, przyszła wkrótce do

klitki, gdzie Szymon zasypywał mnie pytaniami. „Och, Szymonie kochany - mówiłem -

przysięgam, że nasza pani nie zamierza umierać, wcale nie umarła.”

Złożyłem im najwierniejsze, na jakie mnie było stać sprawozdanie z tego, co zaszło

pomiędzy matką i mną. „Wygrała ze mną, jak zwykle, i tak już zostanie na zawsze...” Maria

zaoponowała.

- Oj, biedny chłopcze, przecież jeszcze nigdy nie był pan w takim stopniu panem

sytuacji, jeśli pan naprawdę tego chce. Nie ma rzeczy, na którą pańska matka się nie zgodzi za

cenę zerwania naszych zaręczyn... W każdym razie obecnie, bo nie należy się łudzić, z jednego

nie zrezygnuje nigdy, z tysiąca hektarów Serisa, z tego, by jeszcze przed śmiercią zapanować

nad tym królestwem sosen i piachu, nad tym rozpalonym piecem...

- Ależ Mario - przerwałem jej półgłosem - jesteśmy zaręczeni „naprawdę”.

Potrząsnęła głową, a ponieważ Szymon przeszedł do księgarni, żeby nas zostawić

samych, powiedziała:

- Tak, tyś w to wierzył, przynajmniej w ciągu kilku minut naszej nocy. Bądź

błogosławiony za tych kilka minut. Ale dobrze wiesz, że to nie było „naprawdę”...

- Dlaczego, Mario? Dlaczego?

Uczucie ulgi, jakiego doznałem, budziło we mnie zgrozę. Szymon wrócił do nas, wcale

nas nie widząc, pochłonięty własnymi myślami.

- Byliśmy idiotami - powiedział. - W pierwszej chwili myślałem, że Prudenty nas

oszukał. Ale nie, nasza pani z pewnością przez parę dni miała taki zamiar, żeby pana

szantażować tym, że opuści Maltaverne i zabierze mojego ojca ze sobą. Wie jednak, że nawet nie

wyjeżdżając z naszej osady można by znaleźć na miejsce po moim ojcu więcej kandydatów,

niżby pan zdołał obejrzeć w ciągu jednego dnia. Jeśli chodzi o to, że ojciec zna wszystkie

granice, to oczywiście jest wygodne, ale przecież można posłużyć się katastrem.

- Możliwe też - powiedziałem do Marii - że kiedy moja matka dowiedziała się od księdza

dziekana, jaka pani jest, co pani zrobiła z księgarni Barda, zrozumiała, co umiałaby pani

wydobyć z Maltaverne. Mówiąc między nami moja matka ma niezasłużoną opinię kobiety

interesu. Jej gwałtowna żądza własności przejawia się w pysze, jaką w niej budzi posiadanie

sosen na pniu, podczas gdy wiele z nich powinno się ściąć, bo próchnieją i tracą na wartości.

Gdyby pani stała się właścicielką Maltaverne, znalazłaby pani sposób na wydobycie od razu

setek tysięcy franków tak, aby przy tym majątek nic nie ucierpiał. A nawet przeciwnie...

Spytała mnie ze śmiechem, czy próbuję ją skusić, czy wzbudzić w niej żal. A ponieważ

się oburzyłem, westchnęła:

- Ach, pan jest nieodrodnym synem „naszej pani” (i już ciszej:) - w gruncie rzeczy masz

równie nieugiętą wolę jak ona.

- Tak - szepnąłem spuszczając głowę. - Wie pani, jaka myśl mnie prześladuje? Wiem, do

kogo będę podobny w roku 1970. Często opowiadam, pani o starym z Lassus...

Maria wyszła, odwołał ją jakiś klient, ale Szymon mnie usłyszał.

- A ja, panie Alain, czym będę w roku 1970?

Albo raczej do czego bym doszedł, bo w tych latach zostanie już ze mnie tylko kupka

kości. Ja nie byłbym niczym. Gdy tymczasem pan będzie naprawdę żył, nie wiem, co pan

przeżyje, ale to będzie życie, o którym będzie można opowiadać, które pan sam będzie mógł

sobie opowiadać, ponieważ mnie, pańskiego świadka, już wtedy nie stanie. I w roku 1970 będzie

pan nadal dostawał pierwsze nagrody za wypracowania, zobaczy pan. Ale ja...

- No, teraz już wiemy, że znajduje się Szymon z powrotem w punkcie, z którego

wyszedł. Królestwo, które Szymon we własnym mniemaniu już opuścił, nosił Szymon stale w

sobie, i jest ono wszędzie tam, gdzie i Szymon się znajduje.

- Przenigdy! - obruszył się z tłumioną pasją, co przy jego wymowie zabrzmiało

komicznie. - Tez coś, czy pan sobie wyobraża, że pójdę ich błagać, żeby mnie znowu wzięli?

Nie odpowiedziałem, ale po chwili milczenia, gdy zauważyłem, że się uspokoił,

zapytałem obojętnym tonem, czy widuje czasami księdza dziekana. Nie, nie widywał go już. -

Ale od czasu do czasu pisujemy do siebie. On się mnie nie wyrzekł.

- Jutro będzie na obiedzie przy ulicy de Cheverus. Jeżeli Szymon zechce, namówię go,

żebyśmy zaszli potem do księgarni, mniej więcej o tej porze...

Tym razem Szymon nie wybuchnął i nawet krew lekko zabarwiła jego kamienną twarz,

jak pierwszego dnia, kiedy mnie ujrzał na ulicy SainteCatherine. Powiedział: - Bardzo chętnie

bym go znów zobaczył... ale jako przyjaciela, co? Nie jako kierownika duchowego. To się już

skończyło. Już nie potrzebuję nikogo, żeby wiedzieć, co powinienem robić.

- Może nikogo poza nim, Szymonie. Zawsze istnieje ktoś, kto zarówno jeśli chodzi o

dobre, jak o złe rozeznaje się w nas lepiej niż my sami, lepiej nas rozszyfrowuje. Dla mnie takim

człowiekiem był Donzac, potem Maria, a i Szymon także.

- Ja, panie Alain? Ja? Cóż ja panu dałem?

- Szymon jest przejrzysty, pomaga mi wierzyć w Łaskę. Pozbawiony wszystkiego, czym

ja byłem zasypywany i przytłaczany, aż się zatracę pod ciężarem moich „wielu posiadłości”,

podczas gdy Szymon...

Donzac zrozumie, że nadaję tutaj formę temu, co było treścią naszych wypowiedzi na

zapleczu księgarni, gdzie dokonała się między Szymonem a mną nasza pamiętna wymiana:

każdy z nas ujrzał jasno i określił, do czego drugi jest powołany. Oczywiście, nie od tego dnia

zacząłem myśleć o pisaniu: pisałem właściwie zawsze; lecz od tego dnia myślę, że mógłbym

spróbować zostać pisarzem choćbym miał sam siebie wydawać. To, co piszę obecnie, jestem w

trakcie pisania - mógłbym wydrukować. A ostatni rozdział... Wystarczyłoby mi strawestować

ostatni rozdział Szkoły uczuć: „Nie podróżował, nie znał melancholii statków oceanicznych,

chłodu przebudzeń pod namiotem, oszołomienia krajobrazem i ruinami, goryczy zrywanych

uczuć. Nie wrócił, ponieważ nigdzie nie wyjechał...”

Kiedy doszedłem do końca Galeries, spostrzegłem, że gwałtowny deszcz po burzy

zalewa uszczęśliwione miasto. Przeczekałem do końca ulewy wraz z innymi przechodniami,

wszyscy się cieszyli i głośno dzielili się swoją radością. Ale ja czułem się wyzwolony nie tylko

przez ten burzowy deszcz. Wrócę tutaj jutro, umówiliśmy się na spotkanie. Lecz wyszedłem już

z księgarni, wyszedłem z niej zupełnie. To, dlaczego pewnego dnia tam wstąpiłem, ostatecznie

się już wypełniało. Wydobywałem się z Maltaverne i z mego nieskończenie długiego

dzieciństwa i obejmowałem jednym spojrzeniem życie, jakim będę teraz żył, jakie mi Szymon

przepowiadał z głębokim przekonaniem, i oto byłem równie przekonany jak on, równie

przeświadczony, i pewien, że nie umrę, chociaż dokoła mnie choroba, która zabrała mego brata

Laurentego, porywała co dnia tylu chłopców i tyle dziewcząt, i choć ja także miałem to

zaciemnienie na lewym płucu; ale ja nie umrę, ja będę żył, zacznę teraz żyć.

Skoro deszcz ustał i mogłem już przejść ulicę SainteCatherine i przez Margaux dojść do

ulicy de Cheverus, wiedziałem, że dla mnie zamknięcie się z Szymonem w Maltaverne nie

wchodzi już w rachubę: wyjadę do Paryża po to, aby mnie spotkało wszystko, co ma mnie

spotkać - każda rzecz i każdy człowiek o swojej godzinie. A przecież nie utracę nic z owego

Maltaverne, skąd się wyrywałem, zabiorę je ze sobą, będzie moim skarbem, takim samym jak

skarb, któryśmy z Laurentym zakopywali pod sosną, by go odnaleźć podczas następnych

wakacji: pudełeczko, w którym było tylko parę kulek z agatu...

Donzac będzie miał rację, jeśli nie uwierzy, że wszystko to zarysowało mi się tak

wyraźnie zaraz po wyjściu z księgarni, wtedy gdy deszcz po burzy zalewał ulicę

SainteCatherine; poszczególne jednak elementy owej wizji tkwiły już we mnie - i radości z

poczucia, że przekroczyłem próg, że zrobiłem początek, doznaję oto teraz, w miarę jak piszę.

Radość! Łzy radości! Wędrówka bez kresu, w której nawet burze w gruncie rzeczy będą

rozkoszami. Mam dwadzieścia dwa lata. Mam dwadzieścia dwa lata. To i tak okropne, że nie

mam lat piętnastu, że nie mam osiemnastu, najwyższy czas, żeby się zacząć cieszyć. Wiem, że

teraz już każdy rok będzie stopniem, po którym będę schodził... Lecz zatrzymuję się na stopniu

dwudziestu dwu lat, właściwie tworzę sobie złudzenie, że się zatrzymuję, bo przecież w istocie

ani Hure, ani czas nie zatrzymują swojego biegu.

Rozdział X

Mamusia czekała na mnie na podeście schodów, lecz już nie udręczona i zaniepokojona,

jak sobie wyobrażałem. Stała przede mną wściekła i sinoblada, taka, jakiej się spodziewałem,

kiedy wysiądzie z samochodu, ale wtedy taka nie była. Bóg raczy wiedzieć, co w czasie mojej

nieobecności doprowadziło ją do tego stanu.

- Ona tutaj spalał Ośmieliłeś się ją sprowadzić i położyć w łóżku twojego biednego bratał

Tę szelmęl Jak mogłem tego nie przewidzieć? Ledwie się odwróciłem na pięcie, wszczęła widać

polowanie i węch zaprowadził ją prosto do bielizny pościelowej, niedbale ukrytej pod komodą.

- Brudna bielizna, i to jaka brudna! Spałeś w niej także. W domu twojej matki, w łóżku

twego brata. Czy mogło mi przyjść do głowy, że jesteś zdolny do podobnego bezeceństwa? I

jeszcze masz czelność się śmiać, nieszczęsny chłopczel Co ona z ciebie zrobiła!

- Ja się nie śmieję, uśmiecham się smutno, że znowu popełniasz twój zwykły grzech

bezpodstawnego sądu. Kobieta, którą znieważasz, wcale jej nie znając, nigdy tu nie była. Przyjm

do wiadomości, że gdyby przyszła (chwilę się wahałem), niepotrzebne by nam było łóżko

Laurentego.

Nie zareagowała. Widocznie nie zrozumiała.

- A więc kto nocował w tym pokoju, w tej pościeli? Kogoś tu sprowadził z ulicy?

- Kogoś, kogo znasz, mamusiu, kogo znasz od urodzenia.

Myślała, że z niej kpię. Kiedy rzuciłem jej nazwisko Szymona Duberc, na parę sekund

oniemiała.

- Och, już tylko jego tu brakło. Tego zaprzańca!

- Utrata wiary nie jest zaparciem się Boga.

Kleryk, który opuszcza seminarium, to ofiara fałszywego kroku.

- Przeszedł do wrogów, dobrze o tym wiesz.

- A jeśli ci powiem, że w obydwa poranki, które tutaj spędził, chodził na prymarię?

Prawdę mówiąc me miałem na to niezbitego dowodu. Mógł wychodzić o świcie z

chłopskiego nawyku. Nie zdołałem się jednak oprzeć pokusie speszenia mojej biednej matki,

która w tym momencie wzbudziła we mnie litość. Powiedziałem jej, że należy się cieszyć, nie

zaś smucić tym, czego się teraz dowiaduje.

- Podczas gdy przeprowadzałaś tutaj rewizję i szukałaś śladów moich zbrodni, spotkałem

się właśnie z Szymonem, z którym byłem umówiony, i uzyskałem jego zgodę na to, że się

zobaczy z księdzem dziekanem. Ale nie tutaj, nie bój się.

Ludwik Larpe w letniej białej kurtce otworzył drzwi i oznajmił; - Podano do stołu.

Nie przypominam sobie, abym widział kiedy matkę tak zbitą z tropu jak podczas tego

obiadu, zachwianą w swoich pewnikach, w swym zasadniczym przeświadczeniu, że zawsze ma

rację, na każdy temat, a już szczególnie w tym, że ludzie są na pewno tacy, jakimi ich widzi, i

nie mogą być inni. Jeśli jej nie oszukałem, jeśli ten mały Duberc co rano chodził na mszę, źle go

sądziła. To, co jej opowiadałem o szelmie, łatwo mogła w całości odrzucić i trzymać się utartego

wyobrażenia: naiwny chłopiec, którego usidliła zepsuta kobieta. Kobiety tej nigdy przecież nie

pozna. Szymon natomiast pojawiał się znowu. Nigdy zresztą całkowicie nie zszedł dotąd ze

sceny, pozostał tematem spornym pomiędzy dziekanem a mamusią.

Skąd bierze się wszystko, co piszę tu na jej temat, jeżeli nie z mego odczucia

wewnętrznego i z pewnego pojęcia, jakie sobie o mamusi urobiłem? Czyżbym, odkąd prowadzę

ten dziennik, próbował tylko podsuwać Donzacowi obraz Maltaverne z wyobraźni, równie

nierealny jak Piękność czy Bestia albo Czupurek? Jak wyglądała rzeczywistość? Moja matka,

której apetyt dopisuje niezmiennie, zawsze zwracająca ogromną uwagę na to, co jej podają,

postrach kucharki przez swe bezapelacyjne wyroki, tego wieczoru nie tknęła niczego, ledwie

skończyłem posiłek, wycofała się do swojego pokoju, zostawiając mi swobodę wyjścia z domu.

Ale nie wyszedłem, a że nie chciałem uronić ani sekundy z nocy ochłodzonej deszczem, który

spadł po burzy, otworzyłem wszystkie okna, co ze względu na komary zmuszało mnie do

siedzenia po ciemku, bez czytania.

Lektura do tego stopnia jest wszystkim w moim życiu (nieraz zastanawiam się nawet, czy

nie rozgrzeszała mnie ona od udziału w życiu), że może mając dwadzieścia dwa lata wcale bym

nie wiedział, co kryje się za banalnym zwrotem „życie wewnętrzne”, gdyby komary mego

rodzinnego miasta nie zmuszały mnie często do siedzenia bez ruchu naprzeciw wyiskrzonego

płatu nieba ponad dachami, zamkniętego w ramie okna. Może nigdy nie wiedziałbym tego, co

wiem i co jest tak niewiarogodne, że nie mówię o tym nikomu, bo uznano by mnie za pyszałka

albo głupca, albo za szaleńca: mianowicie, że słowa „Królestwo Boże jest w każdym z was” są

prawdziwe dosłownie, i wystarczy tylko zagłębić się w siebie, aby się doń dostać.

To, czego doświadczyłem owego wieczoru, sprawia, że jest on pamiętną datą w moim

życiu, bo osiągnąłem to Królestwo jak nigdy przedtem, mimo że byłem w stanie ciężkiego

grzechu - o tym nie mogę wątpić. Byłem zaś wychowany w przekonaniu, że grzech śmiertelny

całkowicie odcina człowieka od Boga, co pobudza winowajcę do tego, by się z sytuacją

pogodził, powiedział sobie: „przepadło to przepadło” i już nie walczył. Tego wieczoru słysząc

wezwanie, tak dobrze mi znane, przytłoczony poczuciem winy, uciekłem się do wykrętu

Donzaca polegającego na mówieniu sobie: „Gdybym był jednym z owych niezliczonych

chrześcijan, żarliwych, lecz pozbawionych spowiedzi, gdyż są kalwinami czy luteranami,

prosiłbym o wybaczenie bezpośrednio Tego, kto jest we mnie. Skrucha doskonała, wbrew temu,

w co nam każą wierzyć, jest dostępna i nie stanowi wyłącznego przywileju świętych, jest dla nas

osiągalna w tej samej mierze jak Królestwo Boże: to jest klucz, niezawodnie otwierający jego

wrota”.

Zacząłem tedy rozpamiętywać wszystko, co zaszło pomiędzy mną a Marią, i

stwierdziłem, że nie potrafię wzbudzić w sobie żalu, że w moim poczuciu ów grzech nie był

winą, lecz łaską, że najgorsze, co mogło mnie było spotkać, to gdyby żadna kobieta nie

wkroczyła w moje życie... Ale nie, wówczas właśnie brak owej kobiety byłby łaską. Teraz już

nie ja mówiłem do siebie. Ogarnął mnie głęboki spokój. Chwilami nuciłem sobie pieśń Racin’ea

na melodię Mendelssohna, której wyuczono nas w gimnazjum, albo na melodię Gounoda, którą

wolał ksiądz dziekan:

Serca, o Panie, które Cię miłuje, Pokój i ciszę któż w świecie naruszy? Kiedy Twej woli

szuka, zbywszy siebie - Jest 11 na ziemi, nawet w samym niebie Szczęście prawdziwsze,

większa radość duszy Nad pokój serca, które Cię miłuje?

Rano mamusia nie wstała z łóżka. Okiennice były zamknięte. Migreny, na które cierpiała,

wcale nie przypominały migren innych kobiet. Leżała w ciemności, z okładami gulardowej wody

na czole. Poleciła mi, żebym ją wytłumaczył przed księdzem dziekanem. Może wyolbrzymiała

ból, aby umożliwić nam to spotkanie w cztery oczy, jej ostatnią nadzieję. Dziekan z trudem

ukrywał radość, jaką mu sprawiło, że będziemy jedli sami. Jego twarz o obwisłych policzkach,

które stale ugniatał niczym miąższ chleba, zazwyczaj stroskaną i chmurną, rozjaśniło

uszczęśliwienie naiwne i dziecinne. Bardzo się jednak zestarzał, jego tonsura już nie

potrzebowała fryzjera; a przede wszystkim wcale się już nie puszył: to zwłaszcza sprawiało, że

różnił się od księdza znanego mi w dzieciństwie. Nie miał już takiej wyniosłej, pewnej siebie

postawy.

Ledwie rozpoczął jakieś aluzje, aby okazać posłuszeństwo dyrektywom „pani” i skłonić

mnie do mówienia, uchyliłem się. Zapewniłem go, że matka niepotrzebnie się trapi, że jedna

tylko kobieta w straszliwy sposób absorbuje moje życie, i to właśnie ona, więc dla mnie istnieje

tylko jeden problem: jak by się od niej wyzwolić, choćby za cenę małżeństwa niedorzecznego w

oczach świata. Miałem się na baczności, by całkowicie nie uspokoić księdza dziekana, robić

tylko wrażenie, że jeszcze nic nie postanowiłem.

- Ale - ciągnąłem dalej - to nie ja jestem dla księdza dziekana interesujący (ponieważ zaś

jął protestować:), chciałem powiedzieć, że w tym momencie nie dla mnie powinien ksiądz

skakać do wody, ale na ratunek Szymona, którego zresztą widuję codziennie. Tak, to jest właśnie

odpowiednia chwila, by go wyciągnąć na brzeg; tym razem jednak on już sam pójdzie tam,

dokąd się poczuje powołany, ksiądz dziekan winien jedynie asystować, aby mu ułatwić wyjście.

Proszę się tylko wystrzegać i pamiętać, że wystarczy napomknąć przy nim o „kierowaniu”, a

natychmiast się zjeży.

Słuchał z uwagą pełną skromności, bardzo wzruszającą. Biedny nasz dziekan cały swój

gorący a nie wyżyty instynkt ojcowski wyładowywał na tym wiejskim chłopcu, oczywiście nie

pozbawionym serca, ale stwardniałym i zgorzkniałym, o którym mówił teraz nieprzerwanie; -

Ani na chwilę nie straciłem go z oczu, wiesz, zawsze czuwałem nad nim z daleka, choć się wcale

nie domyślał. Podczas pierwszej zimy w Paryżu przechodził zapalenie płuc. Nawiązałem kontakt

z gospodynią, u której mieszkał, smarowałem jej łapę i przysyłała mi komunikaty o jego

zdrowiu, po kryjomu, ma się rozumieć. Szymon pomyślałby, że to już jego ostatnia godzina,

gdyby zobaczył, że kręcę się koło jego łóżka.

Ponieważ moja matka leżała, nic nie stało na przeszkodzie, by dziekan spotkał się z

Szymonem raczej przy ulicy de Cheverus niżeli w księgarni. Zgodził się, „tylko trzeba, żeby

pani pozwoliła”. Kiedy przedstawiłem mamusi naszą prośbę przez uchylone drzwi, przerwała mi

głosem, jakim mówiła, kiedy się źle czuła: „Róbcie, co chcecie, bylebym ja go nie oglądała”.

Rozmowa odbyła się w małym saloniku i trwała niemal dwie godziny, po czym Szymon

odpłynął w swoją stronę nie pożegnawszy się ze mną. Uzgodnili między sobą, że jeszcze przez

rok zostanie w Talence, gdzie proboszcz, „święty ksiądz Moureau”, przyjaciel dziekana, miał

zająć się Szymonem i przygotować go do powrotu, oczywiście nie do seminarium w Bordeaux,

ale może w IssyIesMoulineaux. Wymagało to wielu przemyśleń i starań.

Ze swej strony przyrzekłem dziekanowi, że wkrótce ujrzy mnie w Maltaverne: matka

dopięła w końcu, że wyraziłem zgodę na wyjazd, ale wyraźnie niechętnie. Utrzymywałem, że

muszę najpierw porobić nieodzowne dla mojej pracy notatki w bibliotece miejskiej; nie sądzę, by

ktokolwiek mógł się pochwalić, że mnie tam widywał...

Otwieram ten zeszyt po upływie dwóch miesięcy. To, co przeżyłem, nie dawało się ująć

żadnym opisem, było nie do wyrażenia; pewien rodzaj wstydu jest nieprzekazywalny.

Cokolwiek zdołam tu powiedzieć, będzie, jak i wszystko dalsze, jedynie ustawianiem,

ujmowaniem w formę. Spróbuję jednak: muszę dotrzymać obietnicy danej Donzacowi... Prawdę

mówiąc na co mi pretekst, jaki sobie stwarzam? Jak gdybym nie znajdował przyjemności w

ponownym przeżywaniu tego wstydu, godzina po godzinie, aż do końca sprawy, lub raczej do

tego rozdziału moich dziejów, który się dopiero zaczyna!

Piszę to dwudziestego października, trzymając zeszyt na kolanach, w naszym szałasie do

polowań na gołębie, w miejscu zwanym La Chicane, o całe kilometry oddalonym od wszystkich

folwarków. Powietrze jest mgliste i łagodne, dzień, w którym powinny być wielkie przeloty, ale

grzywacze nie lecą; ciepło jest, marudzą jeszcze na dębach i opychają się żołędziami. Widzę z

profilu spiczasty nos i wydatną szczękę Prudentego, który obserwuje szlaki niebieskie między

wierzchołkami, gdzie pojawią się ptaki, jeżeli się pojawią. Jakiś - dzierżawca gwizdnąwszy

najpierw podchodzi do Prudentego i pyta:

- Passa? palumbes?

- Nade! Nade!

Podobnie jak Hure, tych parę olbrzymich, rozłożystych dębów osłaniających nasz szałas

dawało mi jakby wyczuwalne poczucie wieczności, w przejmujący sposób uprzytamniało

tymczasowość, która jest naszym losem. To jeszcze nic, że się jest myślącą trzciną, ale być

myślącym owadem, i to takim, który choć ma nie wiedzieć jak krótki okres życia przed sobą,

zawsze znajdzie jednak czas na spóikowanie - to już jest ohyda. Spróbuję z tego, co się

wydarzyło, utrwalić okruchy, które wydają mi się możliwe do wysłowienia.

Nie bywałem w bibliotece miejskiej nie dlatego, że prawie co wieczór chodziłem na ulicę

L’Eglise SaintSeurin. Z Marią spotykałem się dopiero po zamknięciu księgarni, łatwo więc

mogłem pogodzić to, czego wymagała praca magisterska, z wymaganiami mojej miłości. Ale w

ciągu owych dusznych i wlokących się godzin w mieście, ociężałym od skwaru, nie byłem

zdolny do niczego oprócz czekania... Więc cóż z tego? Gdzie tu jest tragedia? To zdarza się

wszystkim i każdemu w pewnym wieku, w pewnych okresach życia. Tak, trzeba być katolikiem,

jakim ja jestem, albo być nim w przeszłości, jak Maria, aby mieć przekonanie, że chodzi o

więcej niż życie, kiedy ulegamy instynktowi, który zapewnia rozmnażanie się żywym gatunkom.

Albo raczej trzeba należeć do gatunku katolików bezkompromisowych, z jakich się wywodzę: na

ile by sobie pozwolili, nie szukają wymówek. Jeśli się gubią, gubią się z pełną świadomością.

O jednym już nie wątpiłem, o dobrej wierze Marii w dniu, kiedy przejawiła lęk, że może

mnie odciąć od Boga, a ja przypuszczałem, „że nie mówi szczerze”. Wyrzekła się Boga dla

siebie, nie dla mnie. Utrzymywała, że powstałem ze stopu, w którym to, co pochodzi od

Chrystusa, miesza się z tym, co pochodzi od Kybele... Ale jej zdaniem pierwiastek katolicki

dominuje: „Nie chciałabym cię zniszczyć” - powtarzała. Oponowałem przypominając jej naszą

noc w Maltaverne. Czemu, zastanawialiśmy się, teraz jest inaczej? Czemu te niemal cowieczorne

ukradkowe powroty na ulicę Eglise SaintSeurin, podczas gdy rozstając się w przeddzień

postanawiamy zgodnie, że to już ostatni raz? Czemu te ponawiające się upadki tak mało były

podobne do snu naszej letniej nocy, kiedy to w jednej chwili odsłoniła się przede mną pełnia

szczęścia na świecie - jak gdyby nasze dwie dusze uzyskały tego wieczoru, tego jednego

wieczoru, pozwolenie, aby zespoliły się z sobą, w chwili gdy zespalały się ciała? A teraz znowu

skazany byłem na uczucie odrazy. Kto mnie nauczył odrazy?

„Co tobie chodzi po głowie?” - powiedziałaby biedna mamusia. Maria nie była podobna

do żadnej innej może dzięki temu, że ongi była dziewczyną pobożną. W tym również nie ma

kłamstwa: wszystko, co przecierpiała, nieskończenie przerastało moje udręki. Cierpienie ją

postarzało, a raczej przywracało jej prawdziwy wiek, podczas gdy ja, jak twierdziła,

zachowywałem anielski wygląd - nawet skrzydła miałem nie pomięte, mówiła żartobliwie i

smutno.

Przy ulicy de Cheverus oczekiwała mnie mamusia, krążąc po pokojach z tragicznym

wyrazem twarzy, jaki miewała w okresach największych bólów. Przeciągałem, jak mogłem

najdłużej, pozór studiowania w bibliotece miejskiej. Zażądała, bym jej chociaż określił termin

naszego wyjazdu.

Nie chciałem ustalać żadnego. Po tygodniu przestała mnie pytać o cokolwiek i już nie

udawała, 11 - Młodzieniec z dawnych lat że pozwala się oszukiwać. Wiedziała, skąd wracam co

wieczór, i wiedziała, że ja o tym wiem. Umyślnie całowała mnie długo, żeby coś zwietrzyć, lecz

była ślepa, nie dostrzegała tego, co napełniłoby ją radością, gdyby umiała przejrzeć: sądziła, że

schwytany jestem w sieć pajęczą, i rzeczywiście byłem - ja, czy raczej moje ciało podczas

godzin oczekiwania, i później, na przeciąg paru minut. Ale moja matka absolutnie nie

wyczuwała, że nie było już mowy o tym, abyśmy mieli związać się na zawsze, Maria i ja: z

mojej niewoli w chwili obecnej wnioskowała o niewoli wiecznej.

Wychodziłem wieczorami, po kolacji, najedzony i znużony. Mamusia wiedziała, że nie

aby grzeszyć: niezmiennie prosiłem, żeby mi towarzyszyła. Odmawiała, ale była spokojna.

Czasami wracałem po godzinie, czasami później, jeśli słuchałem koncertu na powietrzu, jakie

dawano na placu Quinconces podczas letnich miesięcy; przeważnie jednak poprzestawałem na

lodach w kawiarni de la Comedie, albo mimo komarów wałęsałem się po tarasach parkowych, z

dala od tłumów stłoczonych wokół dętej orkiestry 57 pułku.

Teraz, pod koniec sierpnia, miałem pewność, że nikogo tutaj nie spotkam. Tego jednak

wieczoru usiadłem na ławce, na skraju terasy, gdzie już siedział jakiś młodzieniec z fajką.

Ulokowałem się możliwie najdalej, nie patrząc w jego stronę. Zagadnął mnie drwiącym tonem:

- Ty w sierpniu w Bordeaux? Więc nie wyjechałeś do Arcachon czy Pontaillac, albo do

Luchon?

Poznałem w nim studenta humanistyki nazwiskiem Keller, jednego z tych katolików, co

to „idą do ludu”, członka ruchu Sillon, chłopaka z rodzaju takich, którym działam na nerwy

nawet nie otwierając ust.

- Prawdopodobnie dlatego - odparłem pewnym szczególnym tonem - że mam tu coś

lepszego do roboty.

Mruknął: - U ciebie to nie dziwne. - Gdy przed dwoma laty spotykaliśmy się na

uniwersytecie, ów apostoł, początkowo oczarowany, próbował mi prawić kazania; był to jednak

okres, kiedy w moim pojęciu Pod okiem barbarzyńców Barresa dawało odpowiedź na wszystko i

dostarczało mi gotowych sformułowań do obrony przed kolegami „o donośnym, obelżywym

śmiechu”. Przeciwstawiałem im „gładką powierzchnię”. Nie odmawiałem sobie tej przyjemności

i wobec Kellera, który bardzo szybko zaliczył mnie do gatunku najbardziej godnego wzgardy na

tym świecie: do nadętych burżujów.

- Co ty o mnie wiesz? - odparłem. - Tylko to, co ci zademonstrowałem, żebyś mi dał

święty spokój, jak się też wkrótce stało. Z takim samym powodzeniem mogłem ci był odegrać

numer „piękna dusza”, za czym przepadasz.

- No i cóż te twoje maski osłaniają? To nie musi być nic pięknego...

- Wcale nie proszę, żebyś patrzał.

Zapewne zostało to powiedziane w sposób, który speszył owego katolika, bo natychmiast

podjął:

- Wybacz, przyznaję, że nie miałem prawa odzywać się z taką wyższością. Wszyscyśmy

biedacy.

- Oczywiście, Keller, ale od takiego biedaka jak ja, rozpieszczonego, psutego,

cierpiącego tylko samolubnie, daleko jest do biedaka jak ty, łaknącego i pragnącego

sprawiedliwości.

- O, w]iesz, mimo wszystko i ja szukam własnych satysfakcji... Powinniśmy się częściej

widywać - dorzucił z zapałem. - Już ci nie będę prawił kazań.

Miałem ochotę komuś się zwierzyć. Dusiłem się.

Powiedziałem mu:

- Chętnie, ale przechodzę zły okres. Czuję się bardzo opuszczony przez Boga.

Wziął moją rękę i chwilę przytrzymał w swojej.

- „Kiedy myślisz, żeś daleko ode mnie, właśnie wtedy jestem blisko ciebie”. Znasz te

słowa z Naśladowania?

- Ale tu nie chodzi jedynie o oziębłość, oschłość; ja żyję w grzechu.

- W grzechu?

- Tak, i kobieta, z którą to czynię, pragnie tak samo jak ja, abyśmy się wyrzekli... Jest

jednak taka chwila w ciągu dnia, gdy to już nie zależy ani od niej, ani ode mnie.

- „Wiłem, rozumiem - powiedział Keller poważnym głosem. - No, cóż, będę się modlił,

poproszę o modlitwy. Jestem bardzo zaprzyjaźniony z przełożoną wizytek.

- Och, nie - żachnąłem się. - Nie warto. To przecież bagatela, zupełna bagatela...

- Ty to nazywasz bagatelą?

Wstałem, przybrałem znowu ton, który na uniwersytecie tak irytował Kellera:

- Owszem, bo jestem pokorny, jeśli chodzi o pokorę nie lękam się porównania z nikim,

nie sądzę, by jakikolwiek mój krok mógł mieć najmniejsze znaczenie.

- A jednak najbłahszy z takich kroków angażuje wieczność. Nie wierzysz w to?

- Wierzę... Lecz ten nie bardziej niż inny. Najgorsze we mnie, widzisz, nie są moje czyny

ani nawet myśli, Keller. Najgorsza we mnie jest ta obojętność w stosunku do żaru, jaki owładnął

tobą, tak, tobą, katolikiem, ale także i młodymi wojującymi socjalistami, anarchistami...

Najgorsza we mnie jest obojętność na cudze cierpienie, godzenie się na własne przywileje...

- Bo jesteś burżuj, wielki burżuj, trzeba go w tobie uśmiercić. Uśmiercimy go, zobaczysz.

- Burżuje są twardzi. I ja pochodzę z tych chłopów landyjskich, co każą pracować swoim

starym rodzicom, póki nie zdechną, a jak wezmą małą dziewczynkę na służbę, taką gouge, jak je

nazywają w narzeczu, wytrzymać może tylko dlatego, że to jest wiek, w którym się wszystko

zniesie...

Umilkłem zawstydzony, że się wywnętrzam przed tą piękną duszą przypadkowo

spotkaną, i wstałem:

- Zegnaj, Keller. Nie idź za mną. Zapomnij o tym, co ci powiedziałem. Zapomnij o mnie.

- Wyobrażasz sobie, że cię zapomnę? Zobaczymy się znowu po wakacjach. Obiecaj mi...

Biedny Keller. Będzie się modlił, cierpiał za mnie, zmuszał do modlitwy i cierpienia

święte niewiasty. Co za szaleństwo! A jednak nic na świecie nie robiło na mnie takiego wrażenia

jak świętych obcowanie, ta przekazywalność zasług: mój gniew na niego pochodził stąd, że

mieszał się do moich najskrytszych spraw, a ja nie wątpiłem, iż może wywrzeć na nie wpływ,

odmienić ich bieg. Co nie znaczy, bym sądził, że to, co się stało, wiązało się z naszym

spotkaniem w Ogrodzie Botanicznym. To, co się zdarzyło, było w porządku rzeczy, mogło, a

nawet musiało się zdarzyć: mamusia nie wytrzymywała już niepewności i trwogi, czas mijał,

musiała zadziałać.

Nazajutrz rano, ledwie otworzyłem oczy, wiedziałem, że o zwykłej godzinie nie będę

potrzebował dzwonić do domu przy ulicy L’Eglise SaintSeurin, Maria będzie czekała za

drzwiami. Nie padało, ale musiało padać gdzie indziej, bo był to dzień wytchnienia. Po południu

włóczyłem się więc jak zbłąkany pies po nabrzeżu. Doszedłem do doków. Wróciłem tramwajem,

na tylnej platformie, w tłoku robotników portowych. Znów się trochę wałęsałem. Zresztą to, co

robiłem do wyczekiwanego momentu, nie ma większego znaczenia. Około wpół do siódmej

Marii nie było za drzwiami, dzwoniłem na próżno. Coś ją musiało zatrzymać. Postanowiłem

przejść się jeszcze w pobliżu, już nie mogłem się opanować. Na dziesięć minut pogrążyłem się w

mroku SaintSeurin, najciemniejszego kościoła w całym mieście, po czym wróciłem pod dom

Marii. I w tej chwili ją zobaczyłem, przechodziła ulicę. Była zdyszana i blada. Wyciągnęła klucz

z kieszeni: - Wchodź prędko, - Popchnęła mnie do salonu z zamkniętymi okiennicami. Nim

jeszcze zdjęła kapelusz, oznajmiła: - Widziałam twoją matkę.

- Gdzieś ją widziała? Czy z nią rozmawiałaś?

- A tak, wyobraź sobie! Pokazywałam właśnie książkę pewnemu klientowi. Nagle

poczułam się skrępowana przez wlepiony we mnie wzrok jakiejś pani w czerni, trochę

korpulentnej, wyglądającej na osobę bardzo zamożną, która weszła przed chwilą. Od różu

doznałam wrażenia, że nie jest to zwykła klientka, ale ktoś, kogo ja interesuję, i w tym

momencie ujrzałam ciebie, tak, Alain, pojawiła mi się twoja anielska twarz, oddzieliła się od

tego dużego władczego oblicza Agrypiny czy może Atalii. Poznałam twoją matkę, tak podobną

do obrazu, jaki sobie o niej wytworzyłam. „Pożerać kogoś oczami”, wiesz, to może być

dosłownie prawda. Powiedzenie, że mnie pożerała oczami, to jeszcze za mało, ona mnie

szarpała.

Wydawało mi się, ‘że wiem, co znaczy być czyimś wrogiem. Ale nie, nienawiść,

prawdziwa nienawiść zdarza się rzadziej niż przypuszczamy; mordowanie człowieka pomału,

żeby się dobrze nasycić - gdyby to było bezkarne, teraz już wiem, jak mogłoby wyglądać.

- Czy należało pozwolić jej wyjść? Co byś ty zrobił, Alain? Ja uległam pierwszemu

odruchowi, po prostu ciekawości. Podeszłam do niej, zapytałam tonem możliwie najbardziej

zawodowym: „Czym można pani służyć?” Wydała się zaskoczona. Odparła, że wstąpiła tylko

rzucić okiem na ostatnie nowości. „No tak - powiedziałam - a może także i na mnie?”

Wyobrażasz sobie jej minę w tym momencie. „Pani wie, kim jestem?” „Ja wszystko o pani

wiem, proszę pani”. Zbladła, szepnęła: „On pani o mnie mówi? Nigdy bym się tego po nim nie

spodziewała!” Zaprotestowałam: „O, wcale nie dzięki temu, co on mi opowiadał, wiem o pani

wszystko, ale dlatego, że pani wycisnęła na nim swoje piętno, urabiała go pani i formowała, jest

tak bardzo pani dziełem, ciągle jeszcze, nawet teraz, kiedy się już pani wymknie. Wiem o pani

wszystko w takiej samej mierze, jak wiem wszystko o nim”. Powiedziała: „To są tylko słowa...”

identycznym głosem, jakim pewno dawniej nazywała ciebie „pleciugą”. Mruknęła groźnie: „Nie

sposób rozmawiać w tym sklepie...” „Ale z tyłu jest pokoik. Jeśli pani zdecydowałaby się tam

wejść...” Zgodziła się. Poprosiłam Belege’a, żeby przez chwilę zajął się klientami, i

wprowadziłam twoją matkę do klitki.

- Mamusia w klitce?

- Tak, wyobraź sobie, znalazłyśmy się w tym kojcu nos w nos, według twojego

określenia.

Pierwsze słowa, jakie do mnie skierowała, nie harmonizowały z jej furią: widać

przygotowała je na zimno, zanim przyszła, i mam wrażenie, że w miarę jak mnie nimi

częstowała, sama się uspokajała, powoli dostrajała się do ich tonacji. Zapewniła mnie, że nie

pozwala sobie na żadne osądzanie mojej osoby, a zresztą tak jej zależy, aby wszystko dobre, co

jej o mnie mówiłeś, było prawdą, że bardzo chce w to wierzyć. „Jeżeli jednak jest pani ową

istotą wyjątkową, której obraz mi namalował (wbrew jej woli pogarda syczała z tych słów),

niemożliwe, aby kochając Alaina, jak rzekomo pani go kocha, nie przyznała pani, że trudno, by

coś gorszego spotkało chłopca dwudziestodwuletniego, a w stosunku do wielu spraw mającego

wciąż jeszcze lat piętnaście...”

„Miał piętnaście lat, proszę pani, zanim mnie spotkał.”...Znakomicie pojęła, co chciałam

przez to powiedzieć, zacisnęła szczęki, ale się pohamowała i ciągnęła: „Trudno, by spotkało go

coś gorszego niż małżeństwo z kobietą o tyle od niego starszą i proszę mi darować, jeśli to panią

zaboli, ale cóż, kobietą z przeszłością...” „O, tak - przerwałam - i z teraźniejszością, a dlaczego

nie z przyszłością?” Całkiem na zimno starałam się ją zirytować, żeby wygarnęła wszystko.

Podjęła znowu: „Czy sądzi pani, że na całym świecie znalazłaby się choć jedna matka, której by

plany takiego małżeństwa nie przeraziły? Nie będę pani przypominać, co sprawia, że związek

między naszymi dwiema rodzinami jest dosłownie nie do pomyślenia...” „Oczywiście, proszę

pani... przede wszystkim dlatego, że ja nie należę do żadnej rodziny. Alain, o, tak, on jest młody

Gajac, typowy syn rodu...”

Przerwałem Marii z irytacją;

- Wyśmiewałaś się ze mnie przed moją matką!

Chciałaś zabłysnąć, wziąć nad nią górę, pognębić ją, i posłużyłaś się do tego moją osobą!

- Tak - powiedziała -’ przyznaję, że te porachunki sprawiały mi jakąś dziką przyjemność,

że z pełną satysfakcją pozwalałam sobie na arogancję. Najbardziej aroganckie, co miałam już na

końcu języka, byłoby powiedzenie: pani syn prosił mnie o rękę, ale może być pani spokojna, nie

ma mowy, żebym się zgodziła. Kocham jego, ale nie jego majątki, którymi się brzydzę, nie

środowisko, które budzi we mnie wstręt... Mogłam też przyznać jej, że różnica wieku między

nami stanowi istotnie niebezpieczeństwo dla naszego szczęścia, dla mnie jeszcze większe niż dla

ciebie. No tak... Ale wtedy, Alain, odkryłabym karty i zdjęła jej z serca olbrzymi ciężar:

natychmiast stałaby się znowu panią twego losu, straciłbyś szansę przetargu, jaką ci darowałam:

nie ma rzeczy, na którą twoja matka się nie zgodzi, byłem ja się usunęła. Musiałam zatem grać

dalej i doprowadziłam tę grę do końca. Początkowo przyznawałam rację, udawałam, że trafiają

do mnie jej argumenty. Przytaknęłam, że z punktu widzenia społecznego, a nawet z każdego

punktu widzenia jestem niewątpliwie wcieleniem żony, jakiej matka jedynaka równie bogatego

jak ty nie może sobie życzyć... „Chyba - dodałam - że mogłaby się przydać jako ochrona przed

czymś jeszcze gorszym...”

- Och - krzyknąłem - nie rzuciłaś jej chyba w twarz tej pasji do ziemi, Numy Serisa,

Weszki?!

- Nie, nic jej w twarz nie rzucałam, wyłożyłam to wszystko, ale w taki sposób, żeby nie

wyszła trzasnąwszy drzwiami. Pochwaliłam się, że już obecnie zerwałam wszystkie niemal

więzy, które cię krępowały, ale stwierdziłam też, że całkowicie jeszcze cię nie oswobodziłam;

dodałam, że bez trudu mogłabym ci wykazać, iż nie trzeba być czarodziejem na to, aby patrzeć,

jak rosną sosny, które przecież rosną same, ani żeby zbierac żywicę rękami dzierżawców, a

pieniądze pakować do swojej kieszeni; zamiast pozwalać próchnieć tym drzewom, które od

dawna powinny być ścięte i w ten sposób tracić miejsce, które powinno się wykorzystać na nowy

siew, nauczyłabym cię prowadzić prawidłowe wyręby, przynoszące ci stałe wielkie dochody

roczne, z czego wasi dzierżawcy nie mają nic... Ale, dorzuciłam, my to zmienimy i będziemy się

dzielili z dzierżawcami pieniędzmi za wyręby. Tak już sobie postanowiliśmy oboje z Alainem...

- To nieprawda - zawołałem - nie okłamałaś jej tak!

- A właśnie że tak! Zrobiłam sobie tę przyjemność.

Ten niedobry głos Marii już parę razy słyszałem, wyrywał się jej, kiedy dawała czasem

upust goryczy, która się w niej nagromadziła w ciągu smutnej młodości, ale trzeba było dopiero

spotkania z moją matką, ażeby tamy puściły i rozlała się owa fala, która i mnie obryzgała w tej

chwili. Nagle znalazłem się po stronie matki. Uprzytomniłem to sobie po okrzyku, jaki się ze

mnie wydobył:

- No wiesz! Do czegóż ty się mieszasz?

- Aha - krzyknęła z wściekłością - to zupełnie jak „kto ci powiedział” Hermiony!

Ciekawa jestem, czy tak oburza cię obraza, jaka spotkała twoją matkę, czy raczej może ów

pomysł, żeby się dzielić z dzierżawcami pieniędzmi za wyrąb sosen? Czy to nie z obawy, że ja

chcę ci może tę kość odebrać, itak nagle pokazujesz mi pazury? Och, ty nieodrodny synu twojej

matki! Jak tak, to leć ją pocieszać!

Bąknąłem: - Mario, najmilsza... - Chciałem ją do siebie przyciągnąć, ale mnie

odepchnęła, zupełnie nie panowała nad sobą.

- W każdym razie jednego, obawiam się, ty nigdy nie będziesz umiał; brać kobiety w

ramiona. Tego się nie można nauczyć.

Otrzymawszy ten cios najpierw go nie odczułem, stałem nieruchomo, z opuszczonymi

rękami. Musiała widać zauważyć, jak się zmieniłem na twarzy, i w mgnieniu oka oprzytomniała.

Jęknęła: - Alain, malutki mój... - Ale teraz ja z kolei odepchnąłem ją i gwałtownie zatrzasnąłem

za sobą drzwi od ulicy.

Rozdział XI

Pada na dęby w Chicane. Ledwie uchwytny szmer deszczu potęguje odcięcie od świata

tego zapadłego kąta landów. Za schronienie służy mi malutka jadalnia, zbudowana z bali

sosnowych i osłonięta paprociami tak, że zlewa się w jedno z szałasem i nie odstrasza gołębi.

Posiada piecyk kuchenny, gdzie Laurenty piekł skowronki, ustrzelone na polu Jouanhaut; nie

lubił polowania na dzikie gołębie, bo to zmusza do siedzenia nieruchomo. Oto już cztery lata, jak

się nie rusza, biedny chłopiec, nie rusza się już to, co z niego zostało. To, co zostało z młodej

pełnej życia istoty... Nic nie ma znaczenia. Takie stwierdzenie niewiele pomaga na udrękę, jeśli

ją rodzi jakiś fakt konkretny, nieszczęście, które już się stało, jest dokonane, nieodwracalne,

które trzeba będzie dźwigać przez te sześćdziesiąt lat życia, jakie dla siebie przewiduję; lecz ja

będę usiłował tę udrękę przezwyciężyć, podejmując w moim zeszycie opowieść od momentu,

gdzie ją przerwałem, na nowo przeżywając tę historię minuta po minucie, aż do ostatniego ciosu,

który mnie ugodził.

A zatem drzwi Marii zamknęły się za mną: skończone, tym razem na dobre skończone.

„Alain, malutki mój!” Jej ostatnie słowa złoszczą mnie zamiast wzruszać. O, nie jestem „twoim

malutkim”. Choć jesteś o tyle starsza, nie mogłabyś jednak być moją matką. Schodzę ulicą

L’Eglise SaintSeurin, biegnę do mamusi, może już bliskiej śmierci. Czasami narzeka na serce,

często mówi: „W naszej rodzinie umiera się na serce”. Ludwik Larpe czeka na podeście i

oznajmia, że pani ma migrenę i nie przyjdzie do stołu. Wchodzę bez pukania do jej pokoju.

Leży, ale nie po ciemku, jak kiedy bardzo cierpi. Zapaliła lampkę przy łóżku. Jest bardzo blada,

uśmiecha się do mnie i wydaje się spokojna. Staram się niczym nie zdradzić, ale jakże by mogła

nie zauważyć, że jestem wzburzony? Przyciąga mnie do siebie, a ja wybucham łkaniem jak

dawniej, gdy mi wybaczała po jakimś napadzie złości, i mówiła do mnie: „Ładnie okazujesz

skruchę”.

- Co się stało, moje biedne dziecko?.

- Spotkała cię przykrość, wiem.

- Ach, już wiesz? Tak, to było nieprzyjemne... ale i przyjemne zarazem. Cóż mnie

obchodzi, co ta biedna dziewczyna o nas myśli. Istotne jest, że w gruncie rzeczy, tu trzeba jej

oddać sprawiedliwość, zdała sobie sprawę z dystansu, jaki was dzieli, dystansu nie do przebycia,

teraz już jestem spokojna...

- Powiedziała ci, że się mnie wyrzeka?

- O, może nie tak dokładnie, ale zrozumiałam: zagrała piękną rolę. To ona nie chce

twoich pieniędzy, twoich majątków, twojego burżuazyjnego środowiska. To ona daje ci kosza,

rozumiesz? (Roześmiała się, tak bardzo wydawało jej się to komiczne). Ja chętnie się zgadzam.

Nic więc nie odbyło się tak, jak mi Maria zrelacjonowała. Odtworzyła przede mną scenę

na wpół wyimaginowaną. Dlaczego? Aby zemścić się za to, że została pobita? Gdyż widocznie

tak się skończyło, skoro mamusia wróciła uspokojona.

- Tak, jestem uspokojona. O, nie tylko przez jej perorę przeciw wszystkiemu, co

uosabiamy w jej oczach, ale również, biedny synku, przez to, że ją widziałam. Przyznaję - dodała

natychmiast - że oczy ma bardzo piękne. Tego jej nie można odmówić. Ale wygląda na znacznie

starszą, niż jest: to kobieta pracująca, prawda?

- Tak - powiedziałem - i dużo przecierpiała.

- Och, tego rodzaju cierpienia...

Mamusia przezornie ugryzła się w język. Po chwili milczenia zapytałem:

- Czy rozmawiałyście o Maltaverne?

- No nie... Na tyle bezczelna jednak nie była,’ jeśli nie liczyć tej jej napaści na wielkie

majątki i wielkich obszarników.

- Założyłbym się, że oburzała się na sprzedaż wyrębów, z której zyskiem nie dzielimy się

z dzierżawcami?

Postawiłem to pytanie, jakby nigdy nic. Siedząc trochę w cieniu, obserwowałem dużą

bladą twarz, na którą padało światło lampy, nie pojawiło się na niej nic poza zdumieniem.

- Co tobie chodzi po głowie? Wyobrażasz sobie, jaką bym jej dała odprawę, gdyby sobie

pozwoliła... Ale ty nic nie jadłeś, synku kochany. Jest kura w galarecie. Idź, a o mnie bądź

spokojny, jestem zadowolona.

Byłem głodny i jadłem żarłocznie, czemu Ludwik Larpe przyglądał się z satysfakcją.

Mówiono, że jako dziecko i później, jako młody chłopak, byłem chorobliwie wrażliwy, i sam

także w to wierzyłem. Tylko ja jeden wiedziałem, w jam kiego potwora obojętności mogę się

nagle zmieniać, i to nie tylko w stosunku do innych ludzi, ale nawet do siebie. Dlaczego to na

mnie Maria się rozwścieczyła? Dlaczego zemściła się na mnie za to, że mamusia potraktowała ją

z góry, dała jej radę tak, jak zawsze radziła sobie z dzierżawcami, ze służbą, z lokatorami,

dostawcami, Numą Serisem, i bardziej niż z kimkolwiek innym ze swoim nieszczęsnym synem?

Może Maria nagle znienawidziła mnie za wszystko, co ją we mnie zachwycało: za moją słabość,

za nieuleczalne dzieciństwo? Cóż mi znów chodziło po głowie? Wyrwała się gwałtownie z

ostatniego marzenia o szczęściu, które dla niej uosabiałem... A ja? Ja? Leżąc w mgle siatki od

komarów słuchałem, jak krwiożercze bestie brzęczą dookoła. Nie miałem wątpliwości, że

wkrótce pojawią się inne, bardziej groźne. Powtarzałem w duchu: a ja? Zaciskałem zęby; o, nie,

nie byłem tak wrażliwy, jak oni wszyscy sobie wyobrażali, ani też nie byłem taki słaby..

Po dwóch dniach wyjechaliśmy do Maltaverne.

W przeddzień chciałem pożegnać się z Szymonem. Umówiłem się z nim w Talence,

gdzie mogliśmy rozmawiać swobodnie. Nie zdołałem go skłonić, żeby przyjechał w ślad za mną,

choć na parę dni. Nie tylko ze względu na „panią”, najbardziej bał się Duportów. Wyczułem, że

jest spokojny, odprężony; nazwisko księdza Moureau bezustannie powracało mu na usta. Oddał

się w ręce księdza Moureau. Wyznałem, że dla mnie takie całkowite jak Pascala zdanie się na

kierownika duchowego byłoby jedną z najtrudniejszych rzeczy na świecie, wręcz nie do

pomyślenia. Jeszcze rok w gimnazjum już go nie przerażał. Miał to być okres „rekolekcji”, jak

mówił. Później wstąpi do seminarium w Issy. - Pan będzie już wtedy w Paryżu, będziemy się

widywali. - Nie wątpił, że dostanę się do Paryża, że nadal będę obdarzany i zasypywany tym

wszystkim, co on zdoła może poznać jedynie przeze mnie, we mnie. Powiedziałem żartobliwie,

że będzie więc zdobywał świat per procura, i podczas gdy ja będę dążył do własnej zguby, on

będzie pracował na swoje zbawienie. - Na zbawienie nas obydwóch - odparł ściszonym głosem.

Nie wiedziałem, że i on także miał mi zadać cios. Zawsze uważałem, że jest

nieszkodliwy, nie może zrobić mi nic dobrego ani złego - tak, najbardziej nieszkodliwy z ludzi.

Nie zamieniliśmy słowa na temat Marii i to milczenie ciążyło w jakiś niepojęty sposób. Odkąd

pamięcią sięgnę, przywykłem słyszeć od mamusi, czujnej i dociekliwej: „Ty coś przede mną

taisz”. I sam również nabrałem nawyku odkrywania tego, co inni przede mną zatajali. W chwili,

gdyśmy się rozstawali, zapytałem Szymona, czy wie, jak stoją sprawy pomiędzy Marią a mną.

Owszem, widział się z nią wczoraj. Pożałowałem, że wymówiłem jej imię. Czułem, że ten

prostak nie wykaże taktu. Nie wykazał go rzeczywiście i powiedział: - Zupełnie jak po wyrwaniu

zęba... Ale to lepiej dla was obojga - dodał. - Tak czy siak, nigdy przecież nie wierzyła... Pan ją

posądzał, że myśli o małżeństwie... Z takiej rodziny, jak ona pochodzi? Niechże się pan

zastanowi! Pewno, przy jej inteligencji może by zdołała doprowadzić pana do ołtarza, ale dobrze

wiedziała, że to byłoby piekło. Nie jest szalona. Tylko jak by ta historia dłużej się ciągnęła,

mogłaby jej zepsuć to, co jest już właściwie sprawą przesądzoną, chociaż niby stary Bard bardzo

uważający nie jest.

- A cóż ma Bard do prywatnego życia Marii?

- No jakże? To już ułożone, w pewnej dziedzinie nic między nimi nie było i nic nie

będzie. Stary Bard ma siedemdziesiąt lat. Prawdę powiedziawszy Maria poślubi księgarnię.

Faktycznie on zrobił się tam buchalterem, a ona jest duszą. Wie pan, dla niej księgarnia to jest

wszystko w życiu. Mógłbym przysiąc, że woli ją od Maltaverne. Wystarczy posłuchać, jak

opowiada o pokrzywach nad Hure, o muchach, o telepaniu się z powrotem bryczuszką, o starej

kobyle, którą cięły bąki, o czekaniu na stacji w Nizan...

- Któż jednak winien wczuć się w Maltaverne, w te krwawiące sosny, w tę ziemię jałową

i zbolałą, jeżeli nie ona...

- Ale skąd, panie Alain, na to trzeba się tam urodzić, i żeby dziadkowie i pradziadkowie

się tam urodzili. Tylko my dwaj... Ona jest miastowa, nie zna nawet ulic, żyje w zamknięciu, a

nie na wolnym powietrzu.

- Więc Szymon sądzi, że Bard i Maria...

- Och, dopiero jak się skończy ruch przedświąteczny, może koło piętnastego stycznia.

- A zatem ja to ostatnie wakacje, na jakie sobie pozwoliła... Swoją drogą potworność.

- Wcale nie, ponieważ nic tam nie było i nic nie może być, dla nich to po prostu

urządzenie sobie życia...

- Zresztą, ho cóż! - wykrzyknąłem. - Przywykła do starców.

- To źle tak mówić, panie Alain, to źle.

- Jacyż ohydni są starcy, jeśli nie trzymają się z dala od młodych istot, wprost

obrzydzenie bierze, i ci starzy pisarze, którzy mają czelność pisać o tym w swoich książkach,

wcale się nie wstydzą. Pomyśleć, że była w ich rękach! Ale mnie jednak nabrała. Zawsze tak

bywa: kiedy Balege pójdzie na emeryturę, będzie sobie mogła zafundować dwudziestoletniego

ekspedienta.

- Nie, panie Alain, ona pana kochała, kocha nadal.

- Pięknie, to będzie kochała dwudziestoletniego ekspedienta, a potem razem zamordują

Barda, żeby się mogli pobrać. W gruncie rzeczy to bardzo w stylu Zoli, ta księgarnia w pasażu.

- Och, panie Alałn, jak można! To źle tak mówić...

- Ona zresztą też ma w sobie coś z Zoli: wszystko, czego właściwie nie cierpię. Cóż

Teresa Raguin mogłaby zrozumieć w Maltaverne? A jednak podobało jej się, wie Szymon,

podobało jej się wieczorem, kiedy przyjechaliście, i potem w nocy, jeszcze o świcie, dopóki

słońce nie zaczęło prażyć, kiedy nam się zdawało, że sosny błogosławią nas oboje rozłożystymi

konarami... Ale nie, błogosławiły tylko mnie, tylko mnie znały, ona nie miała z nimi nic

wspólnego.

I nagle wybuchnąłem:

- Ma się rozumieć, że jest stworzona dla Barda! Zresztą nie jest tak wiele od niego

młodsza.

- Och, panie Alain!

- Z chwilą, gdy kobieta nie jest już prawdziwie młoda, przechodzi od razu na drugą

stronę, na stronę Barda.

Nie wiedziałem, że ból może się we mnie obrócić w taką furię. - I pomyśleć - krzyczałem

- że tylu księży jęczy potajemnie z powodu celibatu, podczas gdy właśnie najpiękniejsza w ich

życiu jest możliwość unikania wszystkich tych psich spraw! A do tego psy są nawet czystsze!

- Och, panie Alain, pan mówi od rzeczy, jak często powtarza nasza pani. Ciało jest

świętością, przecież pan wie.

12 - Młodzieniec z dawnych lat Wybuchnąłem łkaniem: - Tak, wiem. - Szymon nie miał

pojęcia, co należy robić i mówić, kiedy taki pan jak pan Alain płacze w jego obecności. On od

wczesnego dzieciństwa nigdy nie płakał przy ludziach, a nawet gdy był sam. Łzy to jeszcze

jeden z moich przywilejów.

Opanowałem się prędko, otarłem oczy, przeprosiłem go: to tylko zaskoczenie jej

małżeństwem ze staruchem. Już oswajałem się z tą myślą. Poślubiała księgarnię, czy to nie

najlepsze? Wszystko w porządku... Wsiadłem do samochodu. Z Szymonem miałem zobaczyć się

na początku roku akademickiego. W Dionie cierpienie odezwało się na nowo. Uczucie zupełnie

różne od tego, co zwykle nazywałem cierpieniem. Odczuwałem ból fizyczny, fizycznie nie do

zniesienia. Ona wiedziała, wiedziała od początku, zafundowała sobie takiego młokosa jak ja, nim

zwiąże się na dobre. Kiedy zostanie panią Bard, będzie prowadzić się przykładnie. Co to za ból?

Nie potrwa długo. Gdybym nie musiał wyjeżdżać jutro do Maltaverne, umówiłbym się z

Kellerem, zabrałby mnie do Sillon, może tam kogoś bym spotkał... Powiedział mi: „Sillon to

przyjaźń”. Ludzie się kochają, i to jest miłość, bez żadnych świństw.

Nazajutrz byliśmy już w Maltaverne. Nie chciałem słyszeć o Luchon ani o życiu

hotelowym, gdzie by to nie było. Mamusia widziała, że jestem nieszczęśliwy, ale to tylko sprawa

paru dni, przeszedłem operację. Musiała nastąpić nieunikniona reakcja. Jeśli zaś o nią chodzi,

widziałem, że jest odprężona, jak może nie była od lat, uspokojona jak ktoś, kto dopiero co

ocalał z śmiertelnego niebezpieczeństwa. Ani przez chwilę się nie domyślała, że jeszcze nigdy

nie była tak bliska tego, co dla niej byłoby klęską nad klęskami. Nigdy nie była tak bliska jak w

okresach między chwilami wytchnienia, które jeszcze bywają mi udzielane. To, co piszę teraz,

piszę wyłącznie dla siebie, nawet Donzac tego nie przeczyta, bo nie ma nic bardziej

wstydliwego, bardziej godnego pogardy niż kiedy człowiek udaje, że chce umrzeć, ale nie

umiera. Nieudane samobójstwo zawsze jest podejrzane; lecz jeśli nawet na takie nie można się

zdobyć! Już lepiej nie dawać ludziom powodu do uciechy.

Niemniej w okresie między wizytą u Szymona w przeddzień wyjazdu do Maltaverne a

dniem dzisiejszym coś nie pozwoliło mi ulec szaleńczemu pragnieniu, by zasnąć na zawsze,

owej chęcinieżycia, ale co? Nie mam pojęcia, co lekarze wiedzą o tej chorobie, wiem jednak,

czym jest nieszczęsna istota, będąca tylko ogniwem pewnego rodu, której pradziad i stryjeczny

pradziad utopili się w lagunie Techoueyre, może na skutek choroby zwanej przez pasterzy

pelagrą i popychającej, jak mówią, do topieli każdego, kogo dotknie. Wiem, że ich choroba jest

taka sama jak wszystkie choroby, których zarodek nosi człowiek w sobie: wyzwala zabójcze

dawki lęku, stanowi jądro naszej istoty od chwili przyjścia na świat, a tai się już w naszym

pierwszym kwileniu.

Podczas tych ostatnich tygodni spędzonych u boku mamusi jakby odrodzonej,

uspokojonej i pozwalającej mi na wszystko, zadającej sobie mnóstwo fatygi, aby mnie karmić

rakami i borowikami, doszedłem wewnętrznie do wniosku, że od śmierci odgradzało mnie tylko

moje niedołęstwo. „Ty nie umiesz nic zrobić tymi swoimi łapami - często wzgardliwie

powtarzała mi mamusia - nie potrafiłbyś nawet być tragarzem”.

Tak, i nawet się zabić. Laguna w Techoueyre dziś już jest za płytka. Jeśli chodzi o

trucizny... Co można kupić w aptece bez recepty? Za wielki tchórz, by odważyć się na taką

śmierć jak Anny Kareniny, pod kołami pociągu, za wielki tchórz, by skoczyć w przepaść, za

wielki tchórz, by nacisnąć cyngiel.

Najosobliwsze, że jedyne, co mi jest nieodzowne, moja wiara w życie przyszłe, zaledwie

wchodziła tu w rachubę. Jakby spoza definicji dziecinnego katechizmu, zakazów kazuistów,

dobiegał mnie głośny śmiech, który szydzi z nich: ci głupcy utożsamiają z morderstwem akt

swobodnego opuszczenia tego świata... Po pierwsze nie jest ono swobodne, ponieważ to dążenie

bywa nam przekazywane jak wszystko, co zabija nas z dnia na dzień, od urodzenia do śmierci.

Odkąd tutaj wróciłem, ziemia Maltayerne jest w moich oczach już tylko tym, czym jest

rzeczywiście: jałowymi i ponurymi landami, które w końcu strawi ogień. To mój wzrok je

przeobrażał, wzrok o sile magicznej. Podobnie z Marią: i ziemia Maltaverne, i Maria na zawsze

już zostaną tym, czym są. Straciłem wobec nich moją moc przeobrażania. Zwłaszcza że Maria

nie wierzy, abym to z jej powodu chciał umrzeć.

Próbuję się modlić, ale słowa, w miarę jak je wymawiam, zatracają wszelki sens, a

schronienie poza słowami, do którego tak często się uciekałem, przekonany, że to stan

kontemplacji, jest już tylko bramą otwartą na próżnię, na nic.

Jeszcze raz powtarzam, bywają chwile wytchnienia. Z nagła odzyskuję chęć do życia.

Wiem, że nie potrwa to długo, ból znów mną owładnie, korzystam jednak z czasu, jaki mi jest

dany, ażeby nabrać tchu. W którąś piękną noc wstałem i boso wyszedłem na balkon, gdzie

staliśmy z Marią wsparci o balustradę. Tak, było tu przecież, co moje oczy raz jeszcze widziały,

to samo niebo, na którym bladły gwiazdy, i czuby sosen zdające się tak niebu bliskie, i moje

oczy, które na nie patrzyły, i serce przepełnione rozpaczą. Wszystko niewątpliwie było,

kłamałem twierdząc, że nie ma nic, a to, że ja nie miałem już klucza do tego niedorzecznego

świata, wcale nie dowodziło, aby on nie istniał.

Okresy wytchnienia stawały się coraz częstsze, aż do wydarzenia, które zrelacjonuję -

właściwie do tego, co zdawało mi się jedynie wydarzeniem, a było miejscem na mojej drodze,

gdzie miałem zostać napadnięty, schwytany za gardło, jak gdyby pokusa samobójstwa była u

mnie tylko zwiastunem nieszczęścia, mającego spaść na nas lada chwila. Chociaż we wrześniu

nikt się już nie kąpie przy młynie pana Lapeyre, bo woda jest lodowata, dzień był tak ciepły, że

na wszelki wypadek wziąłem kąpielówki. Zapewne tkwiła też we mnie myśl, że tego dnia może

uda mi się wreszcie skończyć, gdyż istniały pełne szansę, że będę sam. Wiedziałem, że nie

znajdę w sobie odwagi na taki koniec jak Anna Karenina, ale na taki jak Ofelia... kto wie -

pewno dlatego, iż zdawałem sobie sprawę, że instynktownie robiłbym ruchy, które nie dałyby mi

pójść na dno. Myślałem o tym mgliście, jak o wypadku, który mógłby się zdarzyć. Wyobrażałem

sobie, jak będzie wyglądała rozpacz mamusi, rozpacz Marii. Ludzie powiedzieliby, jak mawiano

zawsze: że dostałem skurczu, ataku serca. Świadków by nie było.

Zszedłem piaszczystą drogą prowadzącą do młyna i zauważyłem z niezadowoleniem, że

jakiś samotny chłopiec kąpie się w stawie. Woda jest tak zimna, że długo nikt w niej nie

wytrzyma. Postanowiłem tedy zaczekać, póki teren się nie uwolni, i wśliznąłem się pod

paprocie, skąd sam niewidoczny mogłem nie tracić go z oka. Jest jakaś przyjemność trudna do

wyznania, ale ja się przyznaję, w oglądaniu kogoś, kto nas nie widzi, nie wie, że jesteśmy obok,

sądzi, że jest sam. W istocie to przyjemność boża. Bardzo szybko zorientowałem się, że mój

kąpiący się chłopiec jest dziewczyną, tak co prawda smukłą i długonogą, że można się było

omylić. Już niezupełnie mała dziewczynka. Zresztą z dziewczynami nigdy nie wiadomo,

dziewczyny nigdy nie są dziećmi, dzieciństwo zostało im odjęte. Ta musiała być małą

dziewczynką, bo kąpała się w trykotowym kostiumie, jak chłopiec. Dziewczyna z osady nigdy

by sobie na to nie pozwoliła. Wyszła z wody, usiadła w słońcu na brzegu, żeby się osuszyć,

rozejrzała się dokoła. Wszędzie pustka i cisza południowych godzin. Szybko opuściła górę

kostiumu, niewinnym ruchem obnażyła chudziutkie łopatki i piersi, ledwie zarysowane. Uczucie,

jakiego wówczas doznałem, to nie to, o co może mnie posądzać Donzac: rozkosz fauna. Nie,

małe dziewczynki jeszcze nie budzą we mnie zdrożnych myśli. Zupełnie jak gdyby dłoń, która

ściskała mi gardło, nagle się rozwarła (gdybym był wiedział!), jak gdyby ktoś położył ręce na

moich ślepych oczach, zaraz je cofnął - i nagle przejrzałem. Przecież już jedna taka istota to cud,

a na świecie były ich całe miliony - na tym świecie, którego nie znałem, którego zresztą nic ani

nikt nie każe mi przemierzać, jeżeli będę wolał siedzieć w pokoju, tam, gdzie są moje książki i

gdzie nie ma innych ludzi.

Dziewczynka długą chwilę stała w słońcu, a myśl, jaką we mnie zrodziła, tak mało była

grzeszna, że patrząc na nią miałem poczucie - cenne zapewne jedynie dla mnie, i ogarniające

mnie zawsze na widok młodego ciała, jeżeli jest pięknepoczucie oczywistości Boskiego

istnienia. Bóg istnieje, chyba widzicie. Ten sam więc głos, krzyczący mi w ucho: „Wszystko jest

tutaj, wszystko jest dostępne, zabij i pożrej...” - ten sam głos podszeptuje również: „Ale ty

możesz wybrać, wyrzec się wszystkiego i szukać Mnie, i to jest właśnie jedyna przygoda”.

Dziewczynka zniknęła w paprociach i wyszła z nich po chwili ubrana krótko, z włosami

ściągniętymi do tyłu półokrągłym grzebieniem, trochę zanadto uwydatniającym czoło, niezbyt

ładna, o ile mogłem ocenić z tak daleka. Ale ja wiedziałem, bo widziałem ją rozebraną, że jest

piękna, nie pięknością utrwaloną w niektórych rysach, ale taką, która polega na linii, mającej się

zatrzeć, związanej z momentem przemiany. Dostrzegłem oto chwilę pomiędzy brzaskiem a

świtem, czy raczej między świtem a porankiem - cud, który nie potrwa długo, i już istnieje, choć

się jeszcze naprawdę nie zaczął.

Pozwoliłem jej odejść i ruszyłem za nią, lecz z daleka. Szła wyprostowana i poważna

niby dorosła panna, raptem wbiegła w paprocie, wskakiwała jak kózka, nachylała się podnosząc

coś, nie wiem co, i znowu szła dalej. W pewnej chwili zeschły patyk trzasnął pod moim butem.

Odwróciła się, podniosła rączkę do oczu, aby zobaczyć, kto idzie, i nagle - czyżby mnie

poznała? Poderwała się, zniknęła na zakręcie, a kiedy i ja do niego doszedłem, popędziła widać

na przełaj przez las, bo już jej nie zobaczyłem.

Rozdział XII

Gdy wróciłem z młyna, głowę mając jeszcze zajętą tą przestraszoną dziewczynką z

kąpieli, mamusia czekała mnie na ganku. Zawołała, że dostałem depeszę. Podała mi ją otwartą. -

Otworzyłam naturalnie. Od Szymona... Ależ on ma tupet. - Przeczytałem: „Konieczne

niezwłoczne spotkanie.

Proszę depeszować, czy możliwe jutro Talence”.

- Jeżeli wolno mi coś ci doradzić, zażądaj, żeby najpierw napisał, o co mu znów chodzi.

- Nie, nie znam człowieka bardziej powściągliwego niż on. Musi mieć jakieś bardzo

poważne powody. Pojadę jutro rano. Zaraz powiem szoferowi.

- Oczywiście. To twój samochód i twój szofer.

We mgle o świcie koguty z Maltayerne odpowiadały kogutom z odległych samotnych

folwarków. „Okrzyk powtarzany przez tysiączne straże.” Domyślałem się, że to Maria mnie

wzywa i że spotkam ją u Szymona. Nawet nie czułem ciekawości, postanowiłem uchylić się od

wszelkich rokowań; z komediantką nie warto udawać, że się wierzy w prawdziwość postaci, jaką

odgrywa, choćby grała z największym przekonaniem i najzręczniej oszukiwała nawet siebie.

Donzac mówi o powieściach Bourgeta, że to groszowa psychologia. Słusznie, i taką właśnie

drobną monetą my sobie nawzajem płacimy. Poza tym, mimo że teraz właśnie osiągnąłem

pewien etap spokoju, byłem jednak zbyt wyczerpany, nie odczuwałem już nic.

W samochodzie śmiałem się sam na myśl, że ze wszystkich moich żalów do Marii

zachowało się jedynie to, co powiedziała Szymonowi o pokrzywach nad Hure, o muchach,

bryczuszce i o stacji w Nizan - to, że się odżegnała od Maltaverne, niewdzięcznica, niegodna,

idiotka.

Nie było jej u Szymona, kiedy tam zajechałem, ale miała się zjawić około południa. Bard

szalał, ponieważ, jak poinformował mnie Szymon, Maria musiała przerwać pracę. Zabija ją, że

nie mogła osobiście mi wyjaśnić owych planów małżeństwa, w jej mniemaniu sprowadzającego

się do pewnego układu, żeby księgarnia nie przeszła w obce ręce. Szymon przyznał, że trochę w

zbyt czarnych barwach odmalował Marii moją wściekłość, kiedy mi oznajmił bez ogródek o tych

planach, sądząc, że je znam.

- Szymon wszystko powtarza - rzuciłem ze złością. - Zawsze wszystko jątrzy. Dyskrecja

jest cnotą, której niestety nie można się nauczyć.

Bronił się słabo. Musiał mieć dużo innych grzechów tego typu na sumieniu.

Maria wysiadła z tramwaju trochę przed dwunastą. To, co miało lada chwila spaść na

mnie jak grom, a wtedy było ode mnie tak dalekie i niewyobrażalne, teraz, kiedy się już stało,

nie pozwala mi skupić uwagi na chaotycznej rozmowie, jakąśmy z Marią prowadzili w pokoju

Szymona, gdzie zostawił nas samych. Muszę jednak przyznać ku pochwale Marii, że zaledwie

ujrzała moją smutną minę, niepokoiła się już wyłącznie o mnie. Może posiadam dar budzenia w

kobietach uczuć zatroskanej i strwożonej matki. Ujęła moją głowę w obie dłonie i powiedziała: -

Nie podobają mi się twoje oczy.

Przyjmowałem bez dyskusji wszystkie argumenty, jakie mi podała odnośnie małżeństwa,

jakby mnie to już nie obchodziło. Parę godzin, które mnie dzielą od owych wyjaśnień Marii, od

śniadania w bistro Talence, gdzie nas Szymon później zaprosił - tych parę godzin wydaje mi się

otchłanią czasu prawie nieskończoną, raną, która przedzieliła moje życie na dwa światy: jak

gdyby prawdziwa przyczyna męki została mi z nagła odsłonięta, jak gdyby banalna wiadomość,

parę słów pod fotografią w „La petite Gironde”, którą mi rano wraz z kawą przyniosła

konsjerżka przy ulicy de Cheverus, starczyła, aby jednym pchnięciem strącić mnie w próżnię

bezdenną, w którą nadal spadam nieprzerwanie.

A zatem rano, gdy wypiwszy parę łyków kawy spojrzałem z roztargnieniem na pierwszą

stronę dziennika, wydało mi się, że majaczę: ta dziewczęca twarz z włosami ściągniętymi z

wypukłego czoła, bez uśmiechu, była mi znajoma. To dziewczynka spod młyna. A poniżej,

kursywą: „Joanka Seris wyszła przedwczoraj po południu z domu swojego ojca, pana Numy

Seris, i dotąd nie wróciła. Przypuszcza się, że to jakaś eskapada, co się już zdarzało. Miała na

sobie sweterek w paski, białe pantofle na sznurku, była bez pończoch, włosy ściągnięte

półokrągłym grzebieniem”. Dalej następował adres Numy Serisa, numer jego telefonu. To była

Weszka. Nim zasiadłem i jąłem przeżuwać i przetrawiać wszystko, co mój trwożny niepokój

mógł zaczerpnąć z tej informacji, przez długą chwilę rozmyślałem o figlu, jaki mi ktoś spłatał:

więc ja Weszkę widziałem przy młynie pana Lapeyre i wydała mi się cudna. Nie mogło to być

przypadkiem, zbyt dobrze było wyreżyserowane. Jak napisano: „To uczynił wróg...” Tak, wróg

ukazał mi ją tak uroczą, ale przeraziła się mojego widoku, uciekła i zniknęła, może już na

zawsze.

Byłem jedynym świadkiem. Należało bezzwłocznie wracać do Maltaverne, ale

umówiłem się na dwunastą z Marią i Szymonem. Powiem im wszystko i zrobię, co mi doradzą.

Niewątpliwie to po prostu jakaś eskapada, nie wiedziałem, że jej się zdarzały: nigdy o niej przy

mnie nie mówiono. Dlaczego ze mnie drwisz, Boże mój?

Ubrałem się spiesznie, wyszedłem, kupiłem dwa inne dzienniki bordoskie, znalazłem w

nich tę samą fotografię, tę samą notkę; wstąpiłem do hallu rredit Lyonnais i dziennika „La

France” przy ulicy PorteDijeaux, gdzie wywieszano ostatnie komunikaty: nic na temat zniknięcia

małej Seris. Wróciłem na ulicę de Cheverus. Wyznaję, iż drżałem ze strachu, pociłem się z

niepokoju. Strachu przed czym? Niepokoju o co? Byłem pewien, że trzeba być przygotowanym

na najgorsze. Jeśli zaś to najgorsze się stanie, no cóż, tym razem znajdę już siły i środki, aby

przejść na tamten świat. Wróg mnie nie dostanie, choćby jak najlepiej funkcjonował jego

mechanizm.

Zupełnie jakbym obiema rękami trzymał pętlę, jeszcze luźno zawieszoną wokół szyi, lecz

zaciskającą się z sekundy na sekundę. W południe czekałem u drzwi, otworzyłem, nim

zadzwonili. Nie wiem, jaką miałem minę. Maria zawołała: - Alain, co się stało? - Nie mogłem

mówić, pokazałem im fotografię. No więc co? Już widzieli, najpierw nawet się śmieli.

Eskapada... Żachnąłem się: - Nie ma gię z czego śmiać, jestem w to zaplątany.

- Alain, tyś chyba oszalał.

Zacząłem więc opowiadać im całą historię, nie poznawałem własnego głosu. Już się nie

śmieli. Maria powiedziała: - Zjemy obiad, potem pojedziesz. Jeszcze dziś przed wieczorem ją

odnajdą.

Złożysz zeznania zaraz, jak przyjedziesz. - Ponieważ i tak nic bym nie przełknął, Maria

zaproponowała, żebyśmy poszli na filiżankę czekolady do Prevosta.

- Wszystko sprowadzi się tylko do niemiłej konieczności składania zeznań...

- I że jej nazwisko dostało się do gazet - wtrącił Szymon.

Maria zmierzyła go wzrokiem, wzruszyła ramionami i zaproponowała, żebyśmy zaszli do

księgarni, skąd zatelefonuje do swego najlepszego klienta, kierownika działu informacji w „La

petite Gironde”: może wyjadę już uspokojony.

Ponieważ o tej porze księgarnia była zamknięta, weszliśmy do niej od tyłu. Znajomego

Marii nie było w redakcji, ale miała jego numer domowy i dość prędko się z nim połączyła.

Podała mi słuchawkę. Owszem, jest coś nowego: „Jakiś robotnik zbierający żywicę zobaczył

małą, przebiegała koło niego tak szybko, jak gdyby ją przestraszył ktoś czy coś, czy nawet jak

gdyby ją ktoś gonił. Robotnik jest badany bez przerwy. To dopiero jeden świadek, ale...”

Wypuściłem słuchawkę z ręki.

- Alain, skąd ta panika?

- Ten robotnik nie skłamał, biegła, ponieważ się bała. To mnie się tak bała. Mnie, bo

dopiero co patrzyłem, jak się kąpała...

- Tak, ale w kwadrans później byłeś już w Maltaverne, gdzie ci oddano depeszę

Szymona. Czym ty się niepokoisz?

Szymon pokręcił głową:

- A niechże panią, pani uważa, że nie ma się czym frasować...

- Cicho, głupcze! - krzyknęła ze złością. - Niech no pan spojrzy na jego biedną twarz.

Chciałam poprosić, żeby mu pan towarzyszył do Maltaverne, ale po namyśle sądzę, że

lepiej, aby był sam, niż z panem... A właściwie nie. Ja pojadę. Pan niech zostanie tutaj do

przyjścia Balege’a. Pan mu wytłumaczy... I w razie potrzeby pomoże pan. Będę z powrotem

jutro rano.

- Tylko co nasza pani powie, jak panią „zobaczy?

- Zobaczy również swojego syna, jedno spojrzenie jej wystarczy: zrozumie, nie jest taka

jak pan, co nie rozumie nic.

Poczułem się wyswobodzony, oddawałem się w jej ręce, nic okropnego nie mogło mnie

spotkać, dopóki ona przy mnie będzie. Nabierałem tchu. Samochód toczył się z szybkością

idącego człowieka po zatłoczonej ulicy SainteCatherine. Potem zaczynała się droga do Leognan,

i już zaraz sosny. Maria wzięła mnie za rękę. Spytała: - Już się nie boisz? - Tak, już się nie

bałem, ale wiedziałem, że to znowu wróci. Obecnie rozumiałem, że nie mogę być podejrzewany,

lecz za niespełna dziesięć minut może już nie będę tego pewny. Wtedy może mi się właśnie

wydać oczywiste, że wszystko mnie obciąża.

- Nawet ty, Mario, gdyby cię pytano i gdybyś powiedziała wszystko, co wiesz, byłabyś

świadkiem obciążającym...

- Uważaj, kochanie, znów się załamujesz...

- Pamiętasz, rano w dzień naszego wyjazdu, kiedy chciałaś zobaczyć Hure i

poprowadziłem cię drogą na przełaj, bo wiedzieliśmy, że mała nas śledzi, przypominasz sobie,

co ci o niej mówiłem? Powiedziałem: „Uduszę ją”.

- Śniło ci się, Alain. W każdym razie to nie ma znaczenia dla nikogo.

- Niemniej gdyby cię pytano, twoim obowiązkiem byłoby przypomnieć te zdradzieckie

słowa.

- Które co zdradzały, poza chwilowym rozdrażnieniem, jakie ja też odczuwałam, każdy

by odczuł...

- Wiedziała, że jej nie cierpię, skoro tak się mnie bała, skoro wystarczyło, że mnie

poznała na tym zakręcie drogi, by pobiegła w las, gdzie czyhał na nią ten człowiek.

- To wina przeznaczenia, jak mówi Charles Bovary, w żadnym razie nie twoja.

- Jakiś patyk trzasnął mi pod butem, odwróciła głowę i zobaczyła mnie. Mogłem

postawić nogę obok tego patyka, i szłaby sobie dalej piaszczystą drogą, aż do Maltaverne. A ja

zobaczyłem ją nagą właśnie w tym momencie, w tym momencie odkryłem, że się co do niej

myliłem, że stała się tak różna od małej dziewczynki, którą przezywaliśmy Weszką, Jak motyl

różny jest od poczwarki...

Po chwili milczenia Maria szepnęła: - Jakież to druzgocące dla twojej matki.

- W gruncie Keczy rozumiesz ją?

Tak, rozumiała. Nie mówiliśmy już nic. Chwilami brała mnie za rękę, ściskała lekko, by

mi przypomnieć o swojej obecności: - Nie bój się, jestem tu. - Tak właśnie mówiła mamusia,

kiedy się bałem w nocy. Maria znała tę moją ułomność, miała okazję obserwować ją z bliska na

przykładzie jednego ze swoich starców. - Powiedziałeś Szymonowi, że przywykłam do

starców... - Naprawdę wszystko powtarzał.

- Tak, wszystko powtarza. Więc istotnie, widziałam, jak jednego z moich starców o mało

nie zabiły koszmary, które sam sobie tworzył.

W Villandraut, gdzie zatrzymaliśmy się, żeby wziąć benzynę, ludzie rozprawiali przed

garażem.

Kiedy szofer zasiadł znów za kierownicą, powiedział: - Łajdak się przyznał, udusił ją,

schował ciało w zagrodzie dla owiec i stamtąd po nocy przewiózł na taczkach do głębokiej jamy

w Hure, powyżej młyna. - Obiema dłońmi zasłoniłem twarz, nie po to, by ukryć przed Marią łzy,

ale by już nie widzieć tego świata, którego nie miałem odwagi opuścić.

Mamusia siedziała sama w salonie z zamkniętymi okiennicami, była dosłownie

zdruzgotana i wcale nie zareagowała na obecność Marii. Czy ją w ogóle poznała?

- Nie chciałam, proszę pani, żeby jechał sam po ciosie, jaki spadł na niego dziś rano.

Spojrzała na mnie czujnie.

- To był dla ciebie cios?

->- Tak straszny, że nie możesz sobie wyobrazić: bo to mnie mała się przelękła, na mój

widok wpadła w panikę.

Mamusia powtarzała znużonym głosem: - Co ty opowiadasz? - Ale bardzo szybko

zaczęła uważać. Kiedy skończyłem, powiedziała: - Teraz, gdy już złapali zbrodniarza, już się

przyznał, nie warto, byś w ogóle coś mówił; wszystko to musi zostać między nami.

- O, nie! - zaoponowała Maria. - To jest ważne dla tego nędznika, który odpowie głową.

Zeznania Alaina poświadczą, że mała rzeczywiście była przestraszona, że wpadła do lasu, że

wszystko odbyło się tak, jak ten człowiek mówił, a nie uwierzono mu: ta dziewczyneczka

zziajana, zdyszana...

- Tak - powiedziałem - zgubiło ją to, że dyszała...

Chciałem od razu iść na żandarmerię, ale według słów mamusi wszyscy byli teraz przy

młynie: morderca pokazywał miejsce, gdzie wrzucił ciało.

Nie chciałem czekać. To mamusia zapytała Marię:

- Pani go nie opuści?

Zainteresowałem ich mniej, niż się spodziewałem. Trzymali już mordercę i mieli

wyłowić zwłoki - Sierżant, który mnie pytał, zdawał się absolutnie nie przywiązywać wagi do

tego, co uważałem, że winienem powiedzieć o lęku, jaki z pewnością mój widok wzbudził w

małej Seris. Dla nich była to już sprawa załatwiona. Po powrocie spałem dwie godziny ciężkim

snem. Dowiedziałem się później, że przez ten czas mamusia i Maria rozmawiały o mnie, a raczej

Maria starała się usilnie zaniepokoić mamusię na mój temat. Wyczuła widać, że osiągnęła cel,

ponieważ wyjechała na stację o, szóstej, już bez widzenia się ze mną. - Ale wyjechała -

zapewniła mnie mamusia - zupełnie o ciebie spokojna.

Świeżo zbudzony w mamusi niepokój zajmował ją, odwracał trochę jej myśli od zwłok

dziecka, które nieustannie miała przed oczyma. W ciągu nocy, którą spędziła przy mnie, w łóżku

Laurentego, wykryłem, że przywiązana była do małej Seris innymi więzami niż brudne

wyrachowanie, jakie jej przypisywałem, że kochała to dziecko bez matki i ono ją kochało.

- Ale ty nie wiedziałeś, ponieważ nie wolno mi było o niej mówić, nie mogłeś wiedzieć,

jak wielka była jej miłość do ciebie.

- Miłość do mnie?

- Tak, choć się to wydaje niewiarogodne u dziewczynki dwunastoletniej. Nigdy bym nie

myślała, że to jest możliwe, albo co najwyżej mogłabym się gorszyć, gdybym na własne oczy nie

obserwowała tego kultu, adoracji przepojonej czułością małego dziecka, a przecież już kobiety -

w pełni jednak czystej i niewinnej, to wiem na pewno, bo nie przestawała mówić mi o tobie.

Jeżeli zdołam stłumić bunt przeciwko potworności tego, co przeszła ta niewinna istota, to tylko

dzięki myśli, że teraz nie czujesz już do niej nienawiści, że po niej płaczesz, że jej nie

zapomnisz, że nie jest już dla ciebie Weszką...

- Ależ chyba nie wiedziała, że nazywałem ją Weszką?

- Wiedziała. Nie ja jej to powtórzyłam, jak się domyślasz. Numa Seris dowiedział się od

Duberców, pewno od twojego kochanego Szymona, i któregoś wieczoru, gdy się upił,

powiedział małej. Płakała, jak ona płakała...

A teraz płakaliśmy w ciemności oboje z mamusią, zmagając się z tą sprawą nie do

zniesienia, z świadomością, co przeszło to biedne dziecko, biedne dziecinne ciało, tego

zbrukania, pohańbienia...

- Alain, ‘ty który przeczytałeś wszystkie książki, wiesz przecież wszystko, co ludzie

zdołali napisać na temat zła, na które Bóg pozwala, kiedy chodzi o takie dziecko, o małą

dziewczynkę... dlaczego przed śmiercią jej ciało i dusza wydane zostały na pastwę tej ślepej

bestii? Gdzie jest sens takiej męki, której co dnia poddawane są jakieś dzieci? A przecież my

wiemy tylko o tym, o czym donosi prasa. Ale ileż dzieci, wszędzie, na całym świecie...

Umilkła czekając mojej odpowiedzi. Płakałem nadal nad tym dziecinnym pohańbionym

ciałem, którego wszystka woda Hure nie zdoła już obmyć. Wreszcie powiedziałem.

- Może zło bywa uosobione.

- Wobec tego taka istota gdzieś - jest, została stworzona, obdarzona tą mocą.

- Mamusiu, nie masz innej odpowiedzi niźli 13 - Młodzieniec z dawnych lat to Ciało

nagie, gdyż było przecież nagie, oplwane, przybite do drzewca, z którego naigrawali się mędrcy,

a było Ciałem Pana. Odpowiedź ta dziewczyneczka na zawsze już tuli do serca. Teraz i na

zawsze. A my wkrótce dowiemy się tego, co obecnie tylko przeczuwamy za każdym razem,

kiedy się jednoczymy z tym Ciałem znieważanym, ukrzyżowanym i wyniesionym do chwały.

- Tak, ja wierzę, wierzę.

Po raz pierwszy w życiu usłyszałem, jak szlocha, szlocha z miłości.

- Kochałam ją, tę malutką, jak nie kochałam nigdy nikogo, nawet ciebie. Mówiłam jej:

musisz być wykształcona, ja nigdy o niczym nie mogę rozmawiać z Alainem. W naszych

rodzinach nie ma kobiet dla takiego chłopca jak on. Choć więc chodziła tylko do szkoły

powszechnej, póki nie otrzymała świadectwa, uczyła się teraz z naszym nauczycielem, który jest

bardzo inteligentny, przygotowuje się do magisterium z literatury. Uczyła się też łaciny z

księdzem proboszczem, który otwierał jej umysł na sprawy ciebie interesujące. On również teraz

się z nimi zapoznał. Biedny dziekan, nawet nie przypuszczasz, jaki masz na niego wpływ. Nie

daję ci usnąć. Trzeba spać, synku kochany.

- Dla mnie nie sen jest ważny, ale że jesteś tutaj.

Przez pewien czas nic do siebie nie mówiliśmy. Wiatr jesiennej nocy przydawał głosu

sosnom Maltaverne, i płakały wraz z nami nad dziewczyneczką, żywcem wydaną bestii nie po

to, by ją pożarła jak dziewicę Blandynę, ale by została najbardziej pohańbiona, jak może być

pohańbione stworzenie Boże na tym świecie, a jej ostatnie spojrzenie padło na plugawo

wykrzywioną twarz... Mamusia odezwała się znowu;

- Jeżeli można wierzyć tej osobie (ta osoba, to była Maria), wbiłeś sobie w głowę, że

poleciłam biednej malutkiej śledzić was w czasie mojej nieobecności. Jak mogłeś sądzić, że

byłabym zdolna... Zapewne, mówiłam jej za dużo. Byłyśmy tak z sobą blisko, kiedy

przyjeżdżałam do Maltaverne, a ciebie tu nie było! Wiedziała wszystko o moich obawach, odkąd

ta osoba weszła w twoje życie. Właściwie mówiłyśmy wyłącznie o tobie. Ale jeżeli malutka

podpatrywała was podczas tego pobytu, nie ja ją o to prosiłam, widać sama z siebie, na własny

rachunek. Nigdy bym nie uwierzyła, że jest możliwe, aby dziewczynka w tym wieku mogła być

równie zazdrosna jak ona. Mówiła mi, co wycierpiała przez ciebie przez ten wieczór i noc,

mówiła mi wszystko. Wszystkośmy sobie mówiły. Dobrze wiesz, że nie byłam zazdrosna.

Oddałabym życie za to, byś ją pokochał. Ona wierzyła, że ją wreszcie pokochasz, i we mnie

budziła tę wiarę. Koszmarne jest, że to była prawda, że ją pokochałeś w godzinę przedtem, nim

została zgwałcona i uduszona...

- Tak, i teraz będę ją kochał, choćbym dożył nie wiem jak późnej starości, będę ją w

sobie piastował, będę ją tulił do serca, biedną malutką Weszkę, moją jedyną miłość.

Wtem usłyszałem, że mamusia się śmieje. Tak, śmiała się. Powiedziała:

- A wiesz, jak mściła się za to, że nazywaliście ją Weszką? Nie nazywała tej osoby

inaczej, tylko „haczyk”, bo często słyszała, jak się niepokoję, że ta dziewczyna „zarzuciła na

ciebie haczyk”...

Teraz już milczenie między nami zapadło na dłużej; potem usłyszałem, że matka zasnęła,

jej oddech stal się ciężki, nieomal chrapliwy, jak gdyby przedzierał się przez łzy, których jeszcze

nie wylała. Ja nie spałem, na nowo przechodziłem w duchu przebytą drogę, a była to droga

krzyżowa: pierwsza stacja - śmierć mojego brata; druga stacja - ta zgwałcona dziewczynka.

Słaby i taki bezbronny, skąd wezmę siły, by postawić choćby jeden jeszcze krok? Och,

wyciągnąć się na gołej ziemi, w dobrze mi znanym zakątku Maltaverne, który nazywałem

Pięknością, kiedy byłem mały. Dlaczego Pięknością? Wyciągnąć się i czekać, dopóki nie zasnę

snem, z którego się nie budzi.

Wreszcie zasnąłem. Kiedy się obudziłem, mamusi już nie było w pokoju. Musiała pójść

na mszę. Ja nie próbowałem się modlić, nie w odruchu buntu, ale dlatego, że takie nieszczęście

daje poczucie nieobecności - oczywiście nie braku istnienia, wydaje się jednak

niepodobieństwem, aby Ktoś wtedy był, a przecież jest: oto tajemnica wiary niezniszczalnej w

tych, którym dana została jej łaska, wiary, zdolnej ostać się nawet wobec morderstwa

dziewczynki, i to morderstwa, o którym już sama myśl sprawiała, że mógłbym wyć monotonnie

jak torturowane zwierzę.

Każde z nas zaraz po obudzeniu pogrążyło się na nowo we własnym bólu, obwarowało

się w nim znowu. Uciekając od dziennikarzy (moje zeznania pojawiły się w prasie), począwszy

od tego ranka chodziłem polować na dzikie gołębie: nasza La Chicane jest nie do wykrycia,’

zupełnie niedostępna. Co prawda, z chwilą gdy morderca znalazł się pod kluczem, przyznał się

do wszystkiego, na miejsce tej sprawy pojawiały się w gazetach inne. Całe zagadnienie polegało

na tym, by znaleźć siły do dalszego przeżywania mych własnych problemów, do zdecydowania

się, w którym pójść kierunku. Maria napisała mi, że powinienem wyjechać do Paryża, gdy tylko

będę czuł się na siłach: „... to, co Twój Barres nazywa ziem, wyrwanie się spośród swoich, jest

jedynym lekarstwem po ciosie, jaki na Ciebie spadł, jedyną nadzieją uleczenia. Niewątpliwie

wszystko, co się stało, zawsze już w Tobie będzie, gdziekolwiek się znajdziesz., ale może

dlatego, że posiadasz dar, który tak podziwiasz u innych - odnajdowania w sobie przeszłości

żywej, ekshumowania jej. Tak właśnie myśli o Tobie Szymon, z przekonaniem, które czasem

bywa aż nudne, w rezultacie jest jednak wzruszające: »0n kiedyś będzie wielki, zobaczy pani«,

powtarza. Za to go zresztą lubię pomimo tych jego gminnych manier, tych cech wynaturzonego

chłopa, monstrum, jakie zrobiliście z niego w Maltaverne: on w Ciebie wierzy. Nie kocha Cię

tak bardzo, jak sobie wyobrażasz, może czasami nawet Cię nienawidzi, ale w Ciebie wierzy. A

przecież ufność, jaką inni w nas pokładają, wskazuje nam naszą drogę. Po Donzacu my oboje z

Szymonem wskazujemy Ci Twoją drogę, poza którą nie ma dla Ciebie żadnej drogi prawdziwej.

... Jedyną przeszkodę widzę w osobie Twej matki, i na pewno nie ja będę Ci radziła,

żebyś ją zlekceważył. Jeśli odczuwam jakieś wyrzuty sumienia wspominając naszą sprawę, to

właśnie w związku z biedną »panią«, której obraz potwornie sobie uprościłam na podstawie

tego, jak wyście mi ją namalowali. Ty i Szymon. Przypominasz sobie, co mówiłam podczas jej

coraz częstszych wyjazdów do Maltaverne, że »zdradza Cię z twoimi posiadłościami”. Więc

widzisz, dzisiaj wiemy, że Cię zdradzała z Weszką - bo tutaj wchodziła w grę miłość,

aczkolwiek nie było w niej związków ani ciała, ani krwi”.

Tak, wreszcie zrozumiałem: stara kobieta przelała na małą dziewczynkę całą czułość, o

którą w ciągu jej długiego życia nikt nie dbał, może poza mężem, który bez wątpienia budził w

niej fizyczny wstręt, poza mną, ale ja zawsze byłem dla niej istotą niezrozumiałą, innej rasy,

mimo że mnie urodziła; samą swą obecnością pogłębiałem otchłań samotności, w jaką biedna

„pani” byłaby się zapadła, gdyby nie majątki, które utrzymywały ją na powierzchni, gdyby nie

praktyki nabożne, które wytyczały jej dni... Ale istniało to dziecko, którego ja nie cierpiałem, a

ono mnie kochało, i ona je kochała.

Tak, jeśli chodzi o tę przeszkodę, problem nie polegał na tym, jak ją omijać. Mamusia

aprobowała mój zamiar wyjazdu do Paryża, prosiła jednak, bym jeszcze rok zaczekał.

Przyznałem, że mógłbym w Bordeaux prowadzić studia przygotowawcze, potrzebne do pracy

doktorskiej. Akurat ważna była ta praca! Tu szło o moje życie (nareszcie ‘Się o tym

przekonałem). Należało spróbować ostatniej szansy, wyrwać się z korzeniami z tej ziemi, gdzie

zostałem ugodzony w serce, i dokonać próby przesadzenia, tak zwanego u nas „przepikowania”

na obcy grunt - z tą koncepcją, którą zawdzięczam nie tylko Donzacowi, Szymonowi, Marii, ale

może także ludziom interesu, z jakich się wywodzę: z koncepcją wyzyskania mojego

koszmarnego dorobku, aby niczego nie zmarnować. „Nic się nie powinno marnować”,

powtarzano nam jako dzieciom, lecz wtedy chodziło o kawałki chleba lub ogarki świec. Teraz

tym, co nie powinno się zmarnować, było dla mnie cierpienie, jakie sam przeżyłem i jakiego

byłem przyczyną, i była mała dziewczynka zatopiona przez zabójcę w strumieniu, który w moim

sercu będzie płynął pod tymi olchami do ostatniego mojego tchnienia, była ta matka

przytłaczająca i sama przytłoczona. W oparciu o ten oto kapitał trzeba mi będzie żyć. Wszystko,

co jeszcze mnie spotka, choćby moja droga była nieskończenie długa, pozostanie na zewnątrz

zaklętego kręgu, obrysowanego wokół tej części mojego życia.

Mamusia powtarzała: - Co by się nie mówiło, ze smutku się nie umiera. Ludzie nie

umierają ze swoich smutków. Nawet jeżeli się nie pocieszą, i tak nie umierają; ale ja umrę, ja już

umieram. Zaczekaj trochę, nie opuszczaj mnie. - Nie mogłem jej odpowiedzieć, że dla mnie,

który mam dwadzieścia dwa lata, to nie jest takie proste i należy jednak spróbować żyć.

Codziennie zabierałem do Chicane któryś z tomów Balzaca mojego ojca w wydaniu

Charpentiera z roku 1839, z którego pewne tytuły nie zostały wznowione w wydaniu

kompletnym jego dzieł. Balzac nie jest moim ulubionym pisarzem: jest zbyt prostacki (mówię o

stylu). Ale to pisarz, który działa na mnie najbardziej bezpośrednio jako źródło impulsu, by

niechciećumierać. Nie cierpię tego gatunku ambitnych młodzieńców, jakich opisuje, ich

drapieżności; a jednak budzą we mnie chęć, bym ja także spróbował moich szans na drogach,

które będą mi właściwe i które muszę wykryć.

Na razie znajduję się nadal wewnątrz kręgu: nie jest to jeszcze przeszłość do odtwarzania

i przekazywania, nie są to przeżycia minione, ale to, co przeżywam tutaj i teraz; jest też

mamusia, jeszcze żyjąca, której nie mogę pozwolić umrzeć samotnie z tą wizją uwielbianej i

zgwałconej dziewczynki o oczach straszliwie otwartych. Powiedziała mi: - W każdej minucie

dnia i nocy widzę ją martwą, ale oczy ma rozwarte z przerażenia., Codziennie zachodziła do

starego Seris, który pił mniej, niż się obawiała, ponieważ chciał uporządkować swoje sprawy,

„nim się poważnie zabierze do picia”.

- Dasz wiarę - mówiła mamusia - że na pogrzebie, gdzie wszyscy płakali, stary Seris

zdawał się wzruszony tylko twoimi łzami. Właściwie to mógłby mieć do ciebie żal, nawet jeżeli

nie wie, że mała tyle przez ciebie wycierpiała. Ale nic podobnego! I wiesz, z czym do mnie

wystąpił? Żebyśmy dokonali fikcyjnej sprzedaży całego jego majątku, tak że faktycznie

zostałbyś jego spadkobiercą, spadkobiercą malutkiej...

- Za nic na świecie! - żachnąłem się.

- Naturalnie - powiedziała mamusia. - Nie może być o tym mowy. Byłam tak pewna

twojego stanowiska, że odmówiłam w imieniu nas obojga, pewna, że to pochwalisz. Wówczas

zaproponował mi sprzedaż rzeczywistą, przy czym on zachowałby prawo użytkowania. Ty

musisz zdecydować.

- Ależ mamusiu, zrobię, co zechcesz.

- Co ja zechcę? Ja już nie chcę nic. Sama myśl o jakichś korzyściach z tej śmierci budzi

we mnie zgrozę. Posiadłość Serisa zostanie podzielona między paru siostrzeńców, a zatem

przestanie istnieć.

I tego sobie życzę; żeby nie pozostało nic, co do niej należało. Najchętniej bym widziała,

żeby się wszystko spaliło. Zresztą Numa Seris sądzi, że tak się naprawdę stanie, W końcu

wszystko się spali.

- Dlaczego miałoby się spalić raczej teraz niż w bliższej czy dalszej przeszłości, biedna

moja mamusiu? Odkąd bije dzwon alarmowy i radzą sobie z ogniem...

- Właśnie dlatego, zdaniem Serisa, że za parę lat, jeśli uderzy dzwon, nie poruszy już

nikogo; nikogo już nie będzie na folwarkach. Ludziom coraz trudniej godzić się na to, by żyć

niczym wilki w tych zapadłych kątach, karmiąc się czarnym chlebem i kruszadą. Seris powiada,

że uczeni amerykańscy nie potrzebują już naszej żywicy dla wydobywania z niej ekstraktu

terpentyny i coraz mniej będą używali naszych sosen na kopalniaki i podkłady kolejowe. Więc

wszystko się spali - powtarzała mamusia z jakąś desperacką satysfakcją - bo już nie będzie

nikogo... A zresztą dlaczego tylko drzewa miałyby być oszczędzone? One także pomrą, żywcem

spalone. To lepiej niż...

...Sądziłeś, że ja kocham ziemię dla ziemi. A ja widziałam malutką i ciebie jako panów

wszystkiego tutaj, widziałam siebie czuwającą nad wami obojgiem, nad waszymi interesami, i

patrzącą na jej szczęście przy tobie. Kiedy dziekan prawił mi kazania, powtarzał w kółko: „Nie

zabierze pani przecież swoich folwarków z sobą!”, mówiłam mu;

„Ale na śmiertelnym łożu będę się cieszyła wiedząc, że będą należały do dzieci i że

zostawiam je w możliwie najlepszym stanie”. Mówiłam dziekanowi, że własność jest trwała,

prawda, że ma przeciw sobie podziały, ale rozrasta się przez małżeństwa i spadki i drwi sobie ze

śmierci. Teraz wiem, że to nieprawda. Ale co jest prawdą, Alain, co jest prawdą?

Nie miałem innego wyjścia jak oddać się w ręce Boga, czekać na znak od Niego - ów

znak, który będzie może wezwaniem dosłyszalnym jedynie dla mnie - abym nie czekał, aż

wybije moja godzina. Było to równoznaczne z absolutnym niebraniem w rachubę tego, co działo

się w mojej matce, bez mojej wiedzy i bez jej wiedzy: tak, co dosłownie „działo się” w niej, co

się zmieniało i co miało znaleźć wyraz w niespodziewanej decyzji, którą podjęła i która mnie

dawała wolność.

W dzień Wszystkich Świętych zanieśliśmy kwiaty małej Seris. Uderzyło mnie, że

mamusia nie odmówiła De profundis, jak miała w zwyczaju, każąc nam obydwu, Laurentemu i

mnie, klękać na grobie biednego tatusia. „Z głębokości wołam do Ciebie, Panie, o Panie...” Czy

to patos owego błagania mimowolnie dźwięczał w jej głosie? Czy moja własna trwoga do tego

głosu się dostrajała? Podczas ostatnich świąt żadne wołanie nie wzbiło się z głębokości otchłani,

na której brzegu stała mamusia, stary dąb, jeszcze zielony, ale już rażony piorunem. Nie uklękła,

nie poruszała wargami.

W drodze powrotnej oznajmiła mi:

- Powzięłam właśnie decyzję. Nie pojadę do Bordeaux. Będę czekać tutaj. Więc ty

możesz ruszyć do Paryża, jak mówiła ta osoba, kiedy cię tu przywiozła: „Trzeba, żeby się ruszył

do Paryża...”, powtarzała.

- Ale czekać na co, mamusiu?

Powtórzyła: - Czekać... - Przypomniałem jej, że nie będzie już nawet księdza dziekana,

który miał dokonać żywota w Bordeaux, nie jako pasterz którejś z miejskich parafii, czego

zawsze pragnął i spodziewał się, ale jako kapelan u zakonnic.

- Wiem, a po jego następcy trudno mi wiele oczekiwać.

Jeszcze go nie znaliśmy: nie chciał przyjść do nas, dopóki nie odwiedzi w parafii

wszystkich, co do jednego, dzierżawców. W grubiański sposób dał do zrozumienia biednemu

dziekanowi, że on stanowczo nie zamierza być „proboszczem dla pałacu”.

- Głód wypędza wilka z lasu - mówiła mamusia - i już niedługo zobaczę, jak przyjdzie z

wyciągniętą ręką, A co do dzierżawców, będą go wzywali, jak to mają w zwyczaju, żeby

poświęcił chlewy. Skądinąd dziekan uważa, że jego następca ma słuszność, że myśmy się mylili,

może się okazać, że myliliśmy się we wszystkim.

Szła drogą energicznym krokiem, odpowiadając na ukłony, wyważając skinienia głową i

uśmiechy stosownie do znaczenia kłaniających się, a przecież w tym momencie swego życia

przypominała mi muchę, której mój sąsiad w klasie, pokazując dla zabawy degradację Dreyfusa,

oberwał łapkę, potem skrzydełko. Tak właśnie mamusię każdy dzień ogołacał z jej pewników.

Nic nie było prawdziwe z tego, w co wierzyła, lecz najbardziej kłamliwe było to, co pomieszała

z Prawdą objawioną. Nawet jeśli nie była tego w pełni świadoma, stało się tak oczywiste, że

docierało do niej poprzez ponure otępienie istoty, porażonej tragedią dziecka, które kochała

najbardziej na tym świecie: wszystko inne mogło jej zostać odjęte, nie odczuwała już nic.

- Kiedy nas wszystko zawodzi - powiedziałem do niej - kiedy czujemy się opuszczeni,

kiedy nadchodzi godzina, która przyjść musi zawsze, dla każdego z nas, gdy my z kolei

wzdychamy: „Ojcze, czemuś mnie opuścił?” - to właśnie jest godzina porażki ostatecznej, którą

zapowiada Krzyż. Ten Krzyż, który jest jej znakiem szokującym i nie do zniesienia dla istoty

młodej albo w sile wieku - aż do dnia, kiedy staje się już nieodłączny, ściśle przywiera do

naszego ciała...

Mamusia przerwała:

- I do naszego serca.

Zdumiały mnie te słowa w jej ustach. Skąd mogła wiedzieć, że to zawsze nasze serce

bywa ukrzyżowane? Może mamusia, czegośmy nie wiedzieli, przeżywała wszystko jedynie

sercem? Jej czułość dla Joanki musiały poprzedzać inne tkliwe Uczucia, jak gdyby zwiastuny.

Próbowałem sobie przypomnieć. Nie mogłem odnaleźć w pamięci nic, może tylko, po śmierci

mojego ojca, raz czy dwa razy do roku odwiedziny w naszym starym domostwie, w którym nie

pojawiał się nikt, pewnej przyjaciółki z klasztoru, Sary M., Irlandki czy Angielki; towarzyszyła

jej mała dziewczynka,.”wychowanka”, jak powiedziała nam mamusia. Przybywały z daleka

niczym ptaki morskie, które burze napędzają ku brzegom w okresach zrównania dnia z nocą. Z

przyjściem na świat tej dziewczynki imieniem Andrea wiązała się jakaś tajemnica z rodzaju tych,

o których mamusia mawiała: „To nie dla was”. Nic nie było dla nas, ale wszystko zapadało we

mnie i nic się już nie zagubi.

Ostatniąwalkę w swoim odwrocie podjęła mamusia prosząc, abym w Paryżu zamieszkał

w ośrodku studentów katolickich, odpowiedziałem jednak stanowczo, że mając dwadzieścia dwa

lata przekroczyłem już odpowiedni wiek, a to, że nie znam nikogo w Paryżu, nie tylko mnie nie

przeraża, ale właśnie najbardziej pociąga: zacząwszy od niczego, spróbować odwiecznie

podejmowanego na nowo podboju wielkiego miasta przez młodego chłopca z prowincji, bez

żadnych listów polecających w kieszeni.

- Ale jak ty będziesz żył?

- W zasadzie jak pilny student, uważający, by nie stracić żadnej możliwości. W

pierwszym rzędzie możliwości stawiam łaskę niektórych spotkań.

Mamusia zapytała: - Które wychodzą na dobre czy na złe?

- To nigdy nie bywa tak proste. Wydaje mi się, że wszystkie nasze spotkania, nawet

najgorsze, są zrządzeniem.

- Cóż ty o tym wiesz, mój biedny głuptasku?

Rzeczywiście, cóż wiedziałem? Przecież sam wlasnowolnie wydzielałem sens z moich

przeżyć, ustawiałem je według własnych koncepcji, to ja przypisywałem Istocie Nieskończonej

ludzkie zamierzenia - i tylko ja zadowalałem się tym, co wymyśliłem.

Mamusia już mnie nie słuchała. Zapytała, jaką sumę będzie mi musiała wysyłać

miesięcznie, i nie wyobrażała sobie, bym mógł odpowiedzieć, że nie powinna się w to mieszać:

aby dysponować własnym majątkiem, nie potrzebuję żadnych pośredników. Do ostatka będzie

sprawdzała moje wydatki, będzie spędzała wszystkie niedzielne popołudnia nad księgami

rachunków.

Rozdział XIII

Ten wrzesień był cudowny. Mamusia miała towarzyszyć mi do Bordeaux, dopomóc w

pakowaniu i wrócić sama do Maltaverne, już tak postanowiła, ale powtarzałem jej, że nie

chciałbym decydować zawczasu, zostanę przy niej, jeśli uznam za potrzebne, chociaż w niczym

już nie jestem jej pomocny, co dobrze widzę. Nawet nie udawała, że się opiera.

Na dwa dni przed ustaloną datą naszego wyjazdu poprosiła, żebym jej towarzyszył do

młyna pana Lapeyre. Przyznałem się, że i ja myślałem, by raz jeszcze przejść tę drogę, nie

czułem się jednak na siłach.

- Ale we dwoje - powiedziała - będziemy mogli.

Włożyła miejski kapelusz, czarne rękawiczki i otworzyła parasolkę od słońca. Nie nosiła

żałoby, nie miała prawa nosić żałoby po Joance, z którą nie była spokrewniona, ale w jej ubraniu

nie pojawiało się już nic, co mogłoby świadczyć o wakacyjnej swobodzie, jak gdyby malutka

nieboszczka, wciąż obecna w myślach, zmuszała do ustawicznego przestrzegania form.

Mamusia, która w codziennym życiu bardzo mało chodziła, kroczyła jakoś dostojnie po

piaszczystej drodze usłanej sosnowym igliwiem. Gdy doszliśmy do młyna, wzięła mnie pod

rękę, czego nigdy nie robiła.

- To stąd ją zobaczyłem - powiedziałem. - W pierwszej chwili myślałem, że to chłopiec.

Przystanęła. Patrzyła na gładką taflę śluzy, nie zmarszczoną najlżejszym podmuchem.

Poprosiła, żebym ją zaprowadził w paprocie, w to miejsce, gdzie wtedy siedziałem.

- Zdaje mi się, że to tu. Tak, to było tutaj.

Stała chwilę, twarzą zwrócona ku uśpionej wodzie; nigdy przy nas nie płakała, a teraz

zobaczyłem, że znowu przykłada do oczu wierzch dłoni w rękawiczce. Powiedziała: - Pożycz mi

chusteczkę.

- Trzeba już wracać, mamusiu, wrócimy krótszą drogą.

Nie odpowiedziała, wyszła z lasu, zmierzała do śluzy. Nie, niepodobieństwo, by miała tę

pokusę. Wziąłem ją pod rękę, ale się wyswobodziła. Jakże długo ciągnęły się minuty, podczas

których widziałem w wodzie zniekształcone odbicie matki w kapeluszu i rękawiczkach, jak

chodziła w mieście, i tę otwartą parasolkę! - Wracajmy - powiedziała w końcu.

Ruszyliśmy piaszczystą drogą, która dla małej Sens miała być ostatnią drogą na tym

świecie. Musiałem pokazywać mamusi, z jakiej odległości patrzyłem, gdy szła sobie grzecznie

albo biegła i bawiła się w biednego Czerwonego Kapturka.

- Och - szepnęła - to ten zakręt, ku któremu pobiegła, kiedy cię ujrzała... - Tak...i tędy

wpadła w las.

Zupełnie jakby się starała odnaleźć trop zwierzyny, mamusia wypytywała, nie odrywając

oczu od ziemi: - Jesteś pewien, że to tutaj wpadła w las? - Sama dalej nie weszła. Stała bez

ruchu, wyprostowana ponad paprociami, twarzą zwrócona ku sosnom, które widziały...

Spróbowałem ująć jej rękę, ale ją cofnęła i nie odwracając głowy rzuciła półgłosem:

- To dlatego, żeś ją przestraszył. Gdybyś odnosił się do niej obojętnie, co byłoby

naturalne ze strony chłopca w twoim wieku w stosunku do dziecka, nie przyszłoby jej na myśl

uciekać, nic by się nie stało. Na to, żeby się tak przerazić, musiała wiedzieć o twojej nienawiści.

- Ależ mamusiu, skąd! Wiedziała, a mogła wiedzieć jedynie od ciebie, o moim wrogim

stosunku do tego małżeństwa, ułożonego z góry dla interesu...

- To nie było dla interesu. Toś ty aii przypisywał takie pobudki.

- Nigdy nie mówiłaś nic, co mogłoby mi nasunąć przypuszczenie, że istniały inne...

- Boś ty jej tak nie cierpiał, że nie miałam nawet odwagi wymówić przy tobie jej imienia.

Ledwie bym otworzyła usta, zmusiłbyś mnie do milczenia, wyszedłbyś trzasnąwszy drzwiami.

Wiedziała, że ją nazywasz tym ohydnym przezwiskiem. Dlatego umarła. Tak, już była

śmiertelnie ugodzona, kiedy wbiegła do lasu. Już dawno zraniłeś jej serce.

- Mamusiu, jesteś zbyt niesprawiedliwa. Chciałem ją chwycić pod ramię, ale odepchnęła

mnie nieomal brutalnie i szła sama, a ja w ślad za nią powtarzając; - Zbyt jesteś niesprawiedliwa,

zbyt niesprawiedliwa. - Wtem odwróciła do mnie głowę i rzuciła wyzywająco:

- Tak, to ty. Ty...

- Jakże możesz nie rozumieć, mamusiu kochana, że gdybym ja miał być odpowiedzialny

za to nieszczęście, przede wszystkim odpowiedzialna musiałabyś być ty, która zrobiłaś, co tylko

możliwe, aby taki chłopak jak ja nabrał obrzydzenia do twoich planów. W przeszłości zawsze

decydowałaś za mnie o wszystkim, ale przecież miałem jeszcze przed sobą całe życie, mam

dwadzieścia dwa lata, i oto nagle okazuje się, że chcesz nim dysponować według swego

widzimisię, a co byś teraz nie mówiła, nie chodziło o nic poza majątkami Serisa. Nigdy, w

żadnym momencie nie mogłem się domyślić twojego uczucia dla tego dziecka...

- Ponieważ bałam się, że będziesz się jeszcze bardziej irytował, gdybyś wiedział, że ją

kocham...

- Więcej niż mnie?

Nie odpowiedziała. Wchodziła na ganek Maltaverne, przystając na każdym stopniu. W

sfeni Jaszcze raz mnie odepchnęła.

- Muszę zostać sama. Już nikt nie jest mi potrzebny. Zrozum mnie: nikt.

Usłyszałem, jak zamykają się drzwi jej pokoju, i podszedłem do kominka. Zerwał się

wiatr, poruszyły się gałęzie za oknami, jak gdyby dawały mi znaki. Potężna, stłumiona skarga

zlewała się z niemym wołaniem we mnie, z wyrzutem, czynionym Bogu z czułością i rozpaczą.

Nie zapaliłem lampy. Na co się decydować? Powiedzenie, że matka teraz mnie już nie

potrzebuje, to jeszcze za mało: moja obecność stała się jej wstrętna. To nie zmieniało faktu, że

winienem czuwać nad nią, być w pobliżu na pierwsze wezwanie. Jej uraza osłabnie, siłą rzeczy

będzie musiała szukać we mnie oparcia, bo już nikogo poza mną nie ma. Tak, jeśli jednak nie

zechce się stąd ruszyć, co się ze mną stanie? Czy spędzimy całą zimę w Maltaverne tylko we

dwoje, czy będę siedział samotnie przy ulicy de Cheverus, a Ludwik Larpe będzie mnie

obsługiwał?

Myśli te snuły się bez żadnego związku przez nieokreślony czas, który spędziłem bez

lampy przy ogniu, a mrok gęstniał i widziałem już tylko dwie sine plamy moich rąk,

spoczywających na chudych kolanach, potem zaś usłyszałem ciężkie, powolne kroki matki na

schodach. Nie była to jeszcze pora posiłku. Wracała więc do mnie. Weszła. Nie wstałem z fotela.

Położyła mi rękę na głowie i odgarnęła włosy, jak do wieczornego pocałunku, kiedy byłem

dzieckiem; ale tego wieczoru obeszło się bez pocałunku. Zaczęła jednak mówić do mnie ze

słodyczą trochę sztuczną, zupełnie do niej niepodobną:

- Musimy zapomnieć, cośmy sobie powiedzieli, 14 - Młodzieniec z dawnych lat mój

biedny chłopcze. Byliśmy wzajem dla siebie niesprawiedliwi. Swego czasu przykro mi było,

kiedy utrzymywałeś, że między nami wcale nie ma wymiany myśli, że nigdy nie prowadzimy

rozmów, tego, co się nazywa rozmową, jak w teatrze albo w powieściach. No więc teraz, na

drodze z młyna, powetowaliśmy to sobie.

- Tak, wszystko się z nas wylało mimo naszej woli.

- O tym, co wylało się z nas, a w każdym razie ze mnie, zapomnij. Szukałam kogoś, do

kogo mogłabym mieć żal, winnego, na kogo mogłabym zrzucić odpowiedzialność. I ty również...

Wzajem się oskarżaliśmy...

- Tak - rzekłem powściągliwie - jak przed sądem przysięgłych dwaj współwinni

oskarżają jeden drugiego.

Powiedziała: - Przestań. - Nie widziałem jej, ale słyszałem, że płacze. Wstałem,

ucałowałem ją, przeprosiłem.

- Nic się nie stało z naszej winy, mamusiu: my nie mogliśmy spowodować nic gorszego

niż nieporozumienie, które w końcu by się załagodziło, które załagodziłoby się bardzo szybko,

ponieważ chciałem jak najprędzej dowiedzieć się, kim była dziewczynka kąpiąca się przy

młynie, i dowiedziałbym się tegoż jeszcze wieczoru, gdyby nie depesza Szymona...

- To by nic w niczym nie zmieniło. Wszystko się już dokonało.

- Tak, mamusiu, i ani ty, ani ja nie mieliśmy najmniejszego udziału w tym

niewiarogodnym zbiegu okoliczności. Lecz tego rodzaju zbrodnie zawsze popełniane bywają

wskutek przypadkowego spotkania. Zawsze można? Ta mała poszła inną drogą...

Szepnęła: - Teraz już się stało. To się zdarzyło, to się dokonało. - Zamilkliśmy.

Widziałem tylko niewyraźny kształt w fotelu naprzeciw siebie.

- Słuchaj, Alain, nie żonglujmy słowami i pomówmy rzeczowo. Jeśli chodzi o ciebie, nie

ma co rozważać, trzeba, żebyś wyjechał. Tak będzie lepiej dla nas obojga. Będziesz często do

mnie pisywał; listami ludzie się nie drażnią. Będziesz mi opisywał swoje życie, cóż, tę część

życia, o której będziesz mógł mi opowiadać. Ja zajmę się twoimi interesami; jeśli się rozchoruję,

wystarczy zadepeszować. Dion będzie czekał na ciebie w Bordeaux, wieczorem możesz być

tutaj.

- Tak, z daleka łatwiej ci będzie mnie znosić, na nowo do mnie przywykniesz...

Jeszcze i tym razem nie zareagowała. Czy w ogóle dosłyszała i zrozumiała? Zapytała:

- Nadal zdecydowany jesteś na pojutrze? Tak czy inaczej musisz co najmniej dzień

spędzić w Bordeaux...

- Nie, mamusiu. Mam tutaj książki, które chcę z sobą zabrać. Samochód odwiezie mnie

wprost na pociąg do Paryża. Odchodzi o jedenastej cztery.

- Ale prawie wszystkie ubrania są przy ulicy de Cheverus...

- Mam tutaj wszystko, co jest potrzebne studentowi, którym zamierzam być w pierwszym

okresie i którego nikt nie będzie zapraszał, ponieważ nikogo nie zna.

- Przecież nawiążesz jakieś znajomości...

- Może... Ale gdybym miał zacząć bywać w świecie, najpierw muszę się przyjrzeć, jak

ludzie ubierają się w Paryżu. Pamiętasz, co przeszedł biedny Lucjan de Rubempre, gdy zjechał

do Paryża ubrany według mody z Angouleme?

Zapytała ściszonym głosem, tonem, jakim pyta ktoś, kto nie oczekuje odpowiedzi: - Któż

to jest Lucjan de Rubempre?

- Daj spokój, mamusiu. Przecież czytałaś Stracone złudzenia. Dałem ci je do czytania.

- Och, dobrze wiesz, że ja nie jestem tobą: z tego, co czytam, nic BIL nie zostaje,

przelatuje przeze mnie...

Zaczęła grzebać w ogniu, łokciami wsparta o kolana, jak to robiła zawsze, aż raptem

powiedziała:

- Trzeba będzie zadepeszować do tej osoby, zęby czekała cię na dworcu i wsadziła do

pociągu.

- O, nie, mamusiu, już nie musi mnie nikt wsadzać do pociągu. Zresztą nie cierpię

dworców, prawie tak jak cmentarzy. Moje nowe życie rozpocznie się pojutrze o jedenastej

cztery. Odrodzę się o tej godzinie.

Weszła żona Prudentego i oznajmiła, że podano do stołu.

- I pomyśleć - rzekła mamusia wstając - że chętnie będę jadła, jestem głodna.

Siedzieliśmy naprzeciw siebie pod wiszącą lampą, która filowała i pachniała naftą. Nagle

ogarnęło mnie uczucie radości na myśl o tym tak bliskim już wyjeździe, wyjeździe do nowego

świata, do innego życia.

Nie, to nie była radość, raczej niecierpliwość, jaką odczuwa się w tunelu nieskończenie

długim i dusznym: trzeba się z niego wydostać za wszelką cenę, możliwie jak najszybciej, uciec

na zawsze, nie odwracając głowy, unosząc w sobie cały swój skarb.

Matka podniosła się ciężko, zasiedliśmy znowu każde w swoim fotelu. Dołożyła polano

do ognia i podciągnęła spódnicę, jak widziałem, że robiła zawsze, by wystawić nogi na ciepło

płomieni.

Nagle powiedziała nie patrząc na mnie:

- Im dłużej o tym myślę, tym bardziej jestem przekonana, że byłoby przyzwoiciej,

gdybyś zawiadomił tę osobę o twoim wyjeździe i podał jej godzinę odjazdu pociągu.

- Swoją drogą zabawne, przyznaj, biedna mamusiu, że to ty...

Urwałem w porę, obawiając się przyczynić choćby w najlżejszym stopniu do jej

cierpienia.

- Owszem - powiedziała - myślałam o niej niedobrze. Widziałam w niej istotę, która była

niebezpieczna dla szczęścia mojej małej dziewczynki. Nie wyobrażałam sobie, nieszczęsna

wariatka, że to, co ma zabić jej szczęście, zabije najpierw ją, moją biedną dziecinkę, i jakie to

będzie zabójstwo. Wszystko wydaje mi się tak bardzo różne dzisiaj, ludzie, rzeczy... Albo raczej

widzę ich takimi, jacy są, nie gorsi ani lepsi. Ach, teraz nie będzie mi już trudno być posłuszną

przykazaniu: „Nie sądźcie...” Tak, już nie będę sądziła. Ale poza tym tę osobę znam lepiej, niż

myślisz. Nigdy ci nie opowiadałam dokładnie o tym, cośmy sobie powiedziały, ona i ja, przez

dwie godziny, kiedy spałeś jak zabity po złożeniu zeznań w żandarmerii. Nie odgrywała

komedii, przysięgam ci. Miała w głowie tylko jedno: żebym nie spuszczała cię z oczu, bo

uważała, że dolega ci to samo, co obserwowała u zakonnika, który odegrał tak wielką rolę w jej

życiu. Zrozumiałam, czym byłaby dla ciebie, czym jeszcze mogłaby być; a teraz co mnie

obchodzi, ona czy inna.

Byłaby dla ciebie tym, czym ja byłam, opiekowałaby się tobą, strzegła, nic w zamian nie

żądając. Teraz rozumiem sens tego, coś mi kiedyś o niej powiedział, że przecierpiała więcej niż

którakolwiek dziewczyna w jej wieku: przekroczyła granicę, poza którą nie ma już nic; ja choć

jestem taka stara, żyłam nadzieją, nienawidziłam wszystkiego, co jej zagrażało. Ale teraz...

właściwie dlaczego nie ona? Ja przez jakiś czas może jeszcze pociągnę, ale długo to nie potrwa.

Zostaniesz sam. Więc czemu by nie ona?

- Nie, mamusiu, nie zaczynaj znowu, nie zaczynajmy oboje. Muszę się wyrwać z

martwoty, jaką było moje życie tutaj, i wyrwę się. Jeśli bym miał przez to zginąć, im prędzej,

tym lepiej. Ale nie, ja będę żył. Będę żył!

- Jesteś niewdzięcznik, zawsze zresztą byłeś.

Ta osoba wie o tym teraz, jak ja wiedziałam zawsze.

- Tego, co tylko ona mogła mi dać i co mi dała, nie zapomnę nigdy, choćbym dożył

najpóźniejszej starości. Ale zrozum mnie, mamusiu, ja też przekroczyłem pewną granicę, poza

którą nie chodzi już o to, żeby być szczęśliwym, lecz żeby zapanować nad życiem. Okazuje się,

że tę granicę ja przekroczyłem mając lat dwadzieścia dwa, a ty, gdy ci wybiła sześćdziesiątka.

Niewątpliwie to właśnie mówiłem mamusi w przeddzień wyjazdu do Paryża. Ale teraz to

już jest literatura. Odkąd prowadzę ten zeszyt, przetwarzałem wszystko samorzutnie, bez

żadnych ukrytych zamiarów, dlatego tylko, że zawsze byłem pierwszy z wypracowań i dalej

szedłem szlakiem pilnego ucznia, jakim byłem. Obecnie nadszedł czas, bym spojrzał śmiało i nie

konając ze wstydu na tę pokusę, jakiej będę mógł ulec, dopiero gdy mamusi już tutaj nie będzie:

żeby rezultatem całego tego cierpienia stała się książka, powieść za trzy franki. Nowy zrodzony

we mnie człowiek wykaże swoją siłę i odwagę ośmielając się wykorzystać do własnego sukcesu

owe dzieje, które przemienia się w tworzywo książki, powieści za trzy franki.

Z tego, cośmy sobie jeszcze powiedzieli w ciągu całego długiego wieczoru, nim

ruszyliśmy w milczeniu do naszych sypialni (trzymając w ręku te same lampy naftowe z

dawnych lat, ponieważ z pierwszego piętra nie mogliśmy zgasić elektryczności), nie pozostało

mi w pamięci nic; zapewne poświęciłem temu zbyt mało uwagi, otwartymi oczyma

wpatrywałem się bowiem w oczywistość, której nigdy jeszcze nie sprecyzowałem sobie jasno: że

dla mnie wyrzeczenie się matki i wyrzeczenie się Marii było właściwie nakazem tej samej

konieczności; nie wynikało z wrodzonego egoizmu czy okrucieństwa, ani z oschłości w stosunku

do innych ludzi. To, co wreszcie doszło we mnie do głosu i czemu miałem być posłuszny z

zimną konsekwencją, wiązało się z upartym pragnieniem przeżycia, i moje podwójne

wyrzeczenie stanowiło jego nieodzowny warunek.

Leżąc w lodowatej pościeli, w której długo musiałem się rozgrzewać, w tym wiejskim

domu, przez całą noc późnej jesieni rozważałem wszystko metodycznie. Naftowa lampa paliła

się nadal, lecz - nikły krąg jej światła nie rozpraszał mroku, w którym tonęła sypialnia, mroku

sprzyjającego widmom umarłych i żywych; zastanawiałem się, czy absolutny brak wyrazu

jakiegoś pokoju hotelowego w Paryżu zdoła je odżegnać. Co nie znaczy, żebym się ich bał; ale

potrafię żyć owym nowym, nieznanym mi życiem tylko pod warunkiem, że zmuszę mary, aby

we mnie usnęły, nie odciągały mojej uwagi od walki, jaką postanowiłem prowadzić.

Nie pozostanę sam, wiedziałem o tym. Wiedziałem, że będę kochany. Ale zawczasu

postanowiłem, że już nikogo nie będę sobą obciążał. Wystarczająco się tutaj oczerniam, nie

potrzebuję zatem dodawać więcej czarnej barwy do obrazu własnej osoby. Tego wieczoru nie

obmyślałem, jak wykorzystywać innych, zmuszać, by służyli memu powodzeniu czy mojej

przyjemności. Nie wiem, co Chrystus nazywa grzechem przeciwko Duchowi, który zresztą w

Jego oczach był nie do odpuszczenia, ale wiem, zawsze wiedziałem, co jest grzechem przeciw

człowiekowi. Malutka Seris, uduszona i zgwałcona, to jedynie plugawy i niepomiernie

wyolbrzymiony obraz zbrodni duchowej popełnianej bezkarnie przez tyle istot ludzkich, które

nie poczuwają się do odpowiedzialności, może rzeczywiście nie są odpowiedzialne. Ja, Boże

mój, cokolwiek bym uczynił, jestem odpowiedzialny przed Tobą. Będę usiłował na nowo stać się

czysty, ponieważ nie mogę się bez Ciebie obejść - och, dobrze to wiem. I Ty wiesz: gdybym się

urodził w innym środowisku, może mógłbym obejść się bez tej całej reszty, ale nie bez Ciebie.

Taka była treść mojej modlitwy przedostatniej nocy w Maltaverne: szybowałem

pomiędzy czasem minionym a tym, który miał nadejść, pomiędzy tym, co przecierpiałem, a tym,

co miałem przecierpieć i co wiązało się ze spotkaniami, z porażkami, z nieporozumieniami,

chorobami, z wydarzeniami nie dającymi się przewidzieć. Stale myślałem jedynie o moich

dziejach osobistych, jak gdyby dzieje Francji zupełnie mnie nie dotyczyły.

Biorę znów do rąk ten zeszyt w pokoju równie cichym jak mój pokój w Maltaverne.

Okno wychodzi na ogród hotelu Esperance przy ulicy de Vaugirard, naprzeciw seminarium des

Carmes. Pomruk Paryża wydaje się bardziej zgłuszony niż szum sosen, miotanych wiatrem w

okresach zrównania dnia z nocą; jestem spokojny, nie cierpię. Wczoraj rano, niedziela,

sprzedawałem po sumie dziennik Sangniera „La Democratie” przed kościołem SaintSulpice.

Poszedłem zapisać się przy Boulevard Raspail nazajutrz po przyjeździe. Takie zajęcie zlecono

mi jako wprowadzenie, i to pomimo mego tytułu magistra, którym mam wrażenie, pochwaliłem

się pierwszy raz w życiu. Zapewne słusznie poddali mnie takiej próbie, była decydująca: więcej

mnie nie zobaczą. Przed pięciu czy dziesięciu laty byłbym się pewno nagiął: dzisiaj już za

późno. Zatem na razie nic do roboty poza odwiedzaniem bibliotek i zbieraniem podpisów,

chodzeniem na wykłady, jak student między studentami, tak aby na zewnątrz nie przejawiało się

nic z tego, co noszę w sobie i co zapewne nie jest cięższe niż to, co dźwiga wielu z nich - ale ta

sprawa obciąża mnie, nie kogoś innego, a ja jestem w stanie niczego z niej nie uronić, nie

zagubić niczego z młodości tak różnej od innych, zarazem bardziej zbytkownej i bardziej ubogiej

niż jakakolwiek inna, zwłaszcza zaś bardziej samotnej; a swoją drogą, chociaż tak mało postaci

występowało w tej tragedii, któryż chłopak miał taką właśnie matkę i który nosi w sercu malutką

dziewczynkę, uduszoną i pohańbioną?

Ostatnie strony tego zeszytu muszą odpowiedzieć jasno na pytanie, pozornie całkiem

proste, które jednak od przyjazdu do Paryża usiłuję omijać. Andrzej Donzac mieszka naprzeciw

mojego hotelu w seminarium des Carmes i sądzi, że jestem jeszcze w Bordeaux. Dlaczego nie

dałem mu znaku? Początkowo liczyłem na przypadkowe spotkanie, wydawało mi się

nieuniknione, jak gdyby ulica de Vaugirard była ulicą de Cheverus. Uczciwie mówiąc obawiam

się tego spotkania. Dlaczego? Przecież dobrze wiem, że muszę do niego doprowadzić.

Potrzebuję przewodnika w Sorbonie, nie kogoś spieszącego się i obojętnego, ale przyjaciela

takiego jak Donzac, który wie, jaki jestem, i zajmie się mną tak długo, jak będzie potrzeba - w

Sorbonie, w bibliotekach, ale także w muzeach. Jestem tu o dwa kroki od Luksemburga, od tej

sali Caillebotte’a, gdzie wiem, że Andrzej bywa niemal codziennie, kazał mi przysiąc, że nie

pójdę tam bez niego: chce być przy tym, jak po raz pierwszy zobaczę „Balkon” Maneta.

Zaczekam, nie śpieszy mi się; ulica Paryża jest ponad wszystkie muzea.

Co prawda mam bardziej naglący powód do odszukania Donzaca; chciałbym jak

najprędzej dostać w ręce moje zeszyty, które są u niego. Ach, to najważniejsze. Bo gdyby ogień

strawił zgrzybiałe seminarium lub gdyby Donzac nagle umarł... Dzienniki wczesnej młodości,

cóż za szaleństwo cale życie stawiać na tę kartę. A jednak to właśnie czynię. Dzięki Bogu tylko

ja jeden na świecie wiem o tym i mogę się śmiać.

Muszę też mieć czym zapełniać cztery strony cotygodniowego listu do mamusi. Stany

duszy na nic się jej nie zdadzą, trzeba mieć, jak mówi, „coś do opowiedzenia”. Do tej pory

donosiłem prawie wyłącznie o moim hotelu, pożywieniu, obsłudze. Dwie krótkie odpowiedzi

mamusi wiążą się z jej zdrowiem i sprzedażą drzewa.

Lecz drążmy trochę dalej. Donzac, przynajmniej na razie, należy do tego podłoża,

piaszczystego gruntu, z którego dopiero co się wyrwałem, żeby nie umrzeć. Boję się, że z chwilą

gdy się spotkamy, już sama jego obecność może rozproszyć urok, jaki rzuca Paryż. Jak określić

ów czar, który mnie upaja tak, że jestem jak pijany? Pławię się w rzece ludzkiej, pozwalam się

jej nieść, płynę na powierzchni chodników albo nurkuję do barów w piwnicach, jak Taverne du

Pantheon na rogu Boulevard SaintMichel i ulicy Souffiot. W Bordeaux byłem młodym Gajac,

który bał się ludzi; ale w Paryżu jestem nikim, nieznany, jak tylko istota ludzka może być

nieznana, bez nazwiska, skoro już nie można być bez twarzy - a prawda, że od łowców twarzy aż

się tutaj roi, ale ich się nie boję, bo w tego rodzaju łowach trzeba, aby zwierzyna była też

przychylna, jestem zaś pewien, że taki nie będę nigdy.

Chodzę tedy nocami tak daleko, jak tylko nogi mogą unieść. O, teraz wiem, dlaczego

przez tyle lat zaprawiałem się do marszu w lasach Maltaverne, gdy wykrywałem „wielką sosnę”

albo odwiedzałem „starego z Lassus”.

W pierwsze wieczory nie przekraczałem Sekwany. Opierałem się łokciami o balustrady

mostów, balustrady, które lubię ze względu na to, że Baudelaire i Maurice de Guerin też się o nie

opierali, ale również ze względu na tyle postaci z fantazji. Deklamowałem sobie Statek pijany (z

Rimbaudem zaznajomiłem się dopiero w tym roku) i Wiktora Hugo, który wyłania się tam z

każdego kamienia. A potem pewnego wieczoru przeszedłem wreszcie Sekwanę, i teraz

przechodzę ją prawie codziennie. Przy bocznych bramach Luwru, we wnękach pałacu, stoją

kamienne ławy, na których w nocy nikt nigdy nie siada. Wypoczywam przypatrując się tej

słynnej, zawsze wyniosłej scenerii... Ale w roku 1907 Stephen Pichon, Briand, Barthou (co

prawda i Clemencenu, i Picquart.”) - to postacie z krainy Liliputów, miotające się w

szekspirowskiej scenerii. Wracam ulicą de Rivoli, do Place de la Concorde. I tu jeszcze scena

jest nadal pusta, na czas antraktu: w roku 1907 nic się tu nie dzieje. Ale to, co się będzie działo,

ja zobaczę, mam przecież dwadzieścia dwa lata. Zawsze byłem opętany historią, lecz o tym nie

wiedziałem, Paryż uświadomił mi to opętanie. Wpatruję się w obydwa pałace Gabriela i w

zebrane tu symbole miast, zwłaszcza Strasburga, który zdobią wieńce i zblakłe sztandary, i

myślę o tym, co już kiełkuje w owej krainie Liliputów z roku 1907, a co jeszcze zobaczę...

Doszedłszy do końca, zatrzymuję się u Webera,. w jedynej wielkiej kawiarni, do której

odważam się wejść poza tymi z Ouartier Latin. Nie pozostało we mnie nic z wstydliwej obawy

przed wydatkami, tak mnie krępującej w Bordeaux. Każę sobie podać tuzin ostryg, pół butelki

Mumma. Nie bardzo wiem, jaką mam minę ani na kogo wyglądam, ani za kogo mnie biorą.

Prawdę mówiąc czy wracałbym tak do Webera, gdyby nie dwie osoby, które zobaczyłem tu

pierwszego wieczoru i zawsze tu widuję? Stara przychodzi pierwsza. Ma siwe włosy, obcięte na

Joannę D’Arc. Tak, stara Joanna D’Arc, do niej jest właśnie podobna. Podają jej zimne mięsa i

karafkę wina. Pali, wpatrzona w drzwi wejściowe. Druga przychodzi trochę przed północą,

zmęczona i głodna: z jakiej pracy przychodzi? I ona też jest Joanną D’Arc, ale jasnowłosą i w

wieku Joanny D’Arc. Drugiego wieczoru, kiedy ją widziałem, spojrzała na mnie i poznała. Stara

obserwowała ją w lustrze.

Żeby wrócić, wsiadam w omnibus miejski z ogumionymi kołami i latarniami, których

kolor wskazuje, że przejeżdża ulicą Vaugirard.

Czasami pogoda jest tak fatalna, że nie mogę wyjść z kawiarni przy Boulevard

SaintMichel. Unikam tylko Harcout ze względu na przesiadujące tam prostytutki, nędzne,

nachalne i zarażone. W takie wieczory staję się pastwą mojej największej obsesji. Tajemnica zła,

która była dla mnie tylko pewnym pojęciem teoretycznym, mrowi się tu przed moimi oczyma.

Odnoszę wrażenie, że bestia, która rzuciła się na małą Seris w lesie koło młyna pana Lapeyre,

tutaj snuje się wszędzie, ale każdego potwora zdają się jakby pilnować wszystkie inne, więc

błąka się ze zdartą już maską, z oczami oszalałymi i tymi ohydnymi ustami, które powinno się

chować.

Nie odważyłem się jeszcze dotrzeć do Montmartre’u. Z fauną Quartier Latin jestem już

obeznany, mam tu swoje nawyki, ale Montmartre budzi we mnie lęk. Często słyszę, jak o nim

mówią w barze Pantheon, gdzie zawsze jest tłoczno i gdzie byle kto do ciebie zagaduje.

Odpowiadam chętnie, ponieważ jestem nikim.

A potem kładę się około drugiej, zapadam w sen, jakiego nie znałem w Maltaverne, gdzie

mnie budziły o świcie koguty. W Paryżu, gdy się ze snu wynurzam, ci, co pracują, od wielu

godzin są już przy swoim zajęciu. Za późno na mszę, z wyjątkiem niedziel. W południe zjadam

obiad z innymi studentami z tego hotelu: jedyny moment w ciągu dnia, kiedy rozmawiam z

ludźmi mnie podobnymi, którzy znają moje imię i nazwisko i wiedzą, z jakiej prowincji

przybyłem do Paryża, nie cierpią albo uwielbiają Maurrasa, i są mi tak obojętni, że ich wcale nie

widzę.

Potem znowu zaczynam się wałęsać; ale celem popołudniowych wypraw bywają

kościoły, aczkolwiek w istocie chodzi o te same wędrówki co w nocy: przychodzę pytać Cię o

przyczyny tego, co moje oczy widziały po nocy, Boże. Zaczynam zawsze od SaintSulpice,

schodząc wąską uliczką Ferou, przy której mieszkał mój ojciec jako student w ostatnim roku

Cesarstwa. I w kościele moja marszruta nigdy się nie zmienia: przystaję zaraz przy wejściu, po

prawej, przed freskiem Delacroix. Jestem zarazem i Jakubem, i aniołem: to właśnie ja,

zmagający się z samym sobą; gdyż pozornie unoszę się na fali, ale to pozór, jestem sprężony i w

napięciu domagam się odpowiedzi, siedząc za głównym ołtarzem, naprzeciw Madonny dłuta

Pigalle’a, której Donzac nie cierpi, ale ja ją lubię. Przebywam tam, jak długo mogę wytrzymać,

po czym wychodzę od ulicy Servandoni. Skręcam nad Sekwanę i idę brzegiem do NotreDame.

Pogrążam się tu, tonę jak w kościele SaintAndre w Bordeaux, lecz historia ludzka, jaka się tu

rozgrywała, przesłania mi Boga.

Niekiedy budzę się przed świtem. Słyszę na bruku koła zapóźnionej dorożki. Wydaje mi

się wtedy, że już nic nie może mi się zdarzyć na tym świecie, że już nic mi się nie zdarzy,

wszystko już wypite, wszystko zjedzone, że ta noc na balkonie Maltaverne, z Marią, która mnie

kochała, jest wszystkim, co miało być mi dane; że jestem owym żebrakiem, który dostał już

jałmużnę i nie może nic więcej oczekiwać od nikogo - nawet od złego losu, bo jeśli chodzi o to,

ja także już otrzymałem, co mi się należało, w dniu, kiedy ta mała dziewczynka biegła przede

mną po drodze z młyna pana Lapeyre, a potem suchy patyk trzasnął pod moim butem, i ona się

obejrzała.

A jednak coś mi się zdarzyło, lecz to jest tak mało, że nawet nie wiem, jak zapisać.

Wczoraj wieczorem u Webera stara Joanna D’Arc nie pojawiła się; widocznie chora; nie

przypuszczałem, by młoda przyszła, Spoglądałem jednak na drzwi. Weszła o zwykłej porze,

usiadła, zagłębiła się w kartę, jakby nie wiedziała, że zamówi zimne mięsa, a potem podniosła

oczy, spojrzała na mnie i uśmiechnęła się.