KATEDRA ITALIANISTYKI

UNIWERSYTET WARSZAWSKI

Halina Manikowska

WŁOCHY WCZESNONOWOśYTNE

Skrypt dla studentów Italianistyki

WARSZAWA 2009

1

CZĘŚĆ I

PANORAMA POLITYCZNA WŁOCH

OD KOŃCA XV DO POŁOWY XVIII W.

Tabela chronologiczna
1458-1494 – rządy Ferdynanda I (Ferrante) w Królestwie Neapolu
1463-1479 – wojna wenecko-turecka
1494 – Karol VIII, król Francji wkracza na Półwysep Apeniński – początek wojen włoskich
1494 – Ludwik Sforza „il Moro” ogłasza się księciem Mediolanu
1494 – wypędzenie Medyceuszy z Florencji, początek „rządów” Savonaroli w republice

florenckiej

1495 – zwycięstwo Ligi weneckiej, wspartej przez Ferdynanda aragońskiego i cesarza

Maksymylina, pod Fornovo

1498 – spalenie Girolamo Savonaroli
1499 –1503 – III wojna wenecko-turecka
1499 – wkroczenie do Włoch Ludwika XII; sojusz króla Francji z Aragonią, Wenecja,

papiestwem; zajęcie przez Francuzów Mediolanu (do 1512)

1500 – traktat w Granadzie między Ludwikiem XII a Ferdynandem Aragońskim o rozbiorze

Królestwa Neapolu

1501-1504 – wojna między Francją a Aragonią o Neapol, zakończona pokojem w Lyonie,

sankcjonującym rozbiór Italii (księstwo Mediolanu pod władzą francuską; Królestwo

Neapolu – hiszpańską)

1504 – traktat pokojowy w Blois pomiędzy Ludwikiem XII a cesarzem Maksymilianem
1507 – antyfrancuskie powstanie w Genui
1508 – zawiązanie z poparciem papieża Juliusza II Ligi w Cambrai pomiędzy

Maksymilianem, Ludwikiem XII, Ferdynandem katolickim (jako królem Neapolu i

Sycylii), księciem Ferrary przeciwko Wenecji; plan rozbioru państwa weneckiego;

wojna Ligi z Wenecją do r. 1511

– 1509 – klęska Wenecji pod Agnadello; utrata przez nią części terytoriów

1511 – zawiązanie Ligi świętej przeciwko Francji przez papieża Juliusza II, cesarza

Maksymiliana, króla Anglii Henryka VIII, Ferdynanda katolickiego, Wenecję,

kantony szwajcarskie

1512 – wycofanie się wojsk francuskich z Półwyspu Apenińskiego; władzę nad Mediolanem

obejmuje Maksymilian Sforza

1512 – upadek republiki florenckiej, powrót Medyceuszy do władzy
1512-1517 – V sobór laterański
1515 – Najazd Franciszka I i zajęcie po zwycięskiej bitwie pod Marignano księstwa

Mediolanu

1516 – Karol Habsburg (przyszły Karol V) obejmuje na mocy dziedziczenia władzę w

Hiszpanii

1516 – na mocy pokoju w Noyon, król Francji Franciszek I zachowuje władzę nad

Mediolanem, Karol Habsburg natomiast nad Królestwem Neapolu i Sycylią

1517 – wystąpienie Lutra w Wittemberdze
1519 – Karol Habsburg zostaje wybrany cesarzem jako Karol V
1520 – potępienie Lutra za herezję
1521 – I wojna hiszpańsko-francuska między Karolem V (w sojuszu z Anglią i papiestwem) a

Franciszkiem I (w sojuszu z Wenecją i Szwajcarami) o Mediolan

1524 – odzyskanie przez Franciszka I Mediolanu

2

1525 – krwawa bitwa pod Pawią między wojskami francuskimi a cesarskimi; Franciszek I

dostaje się do niewoli; powrót władzy Sforzów nad księstwem Mediolanu;

1526 – pokój w Madrycie między Karolem V a Franciszkiem I : Franciszek I wyrzeka się

pretensji do Neapolu i Mediolanu, Burgundii

– zawiązanie Ligi świętej w Cognac (Franciszek I, papiestwo, Mediolan, Florencja, Genua)

przeciwko cesarzowi Karolowi V; wybucha II wojna Franciszka I z Karolem V

– śmierć Ludwika Jagiellończyka w bitwie pod Mohaczem; władzę w Królestwie Czech i

w Królestwie Węgier obejmuje Habsburg (Ferdynand I, brat Karola V)

1527 – najazd wojsk cesarskich na Półwysep Apeniński, złupienie Rzymu („sacco di Roma”)
– wypędzenie Medyceuszy z Florencji
1528 – proklamowanie wolnej republiki w Genui pod przywództwem Andrei Doria
1529 – pokój barceloński między papieżem Klemensem VII (Giulio Medici) a Karolem V:

papież zgodził się na koronację cesarską; do władzy nad Florencją mieli powrócić

Medyceusze

1529 – pokój w Cambrai (« Pace delle due dame ») zawarty pomiędzy Ligą z Cognac a

Karolem V (w stosunku do pokoju madryckiego – Francja zachowuje Burgundię)

1530 – koronacja Karola V na cesarza w Bolonii (pierwsza koronacja cesarska poza Rzymem)
– kongres w Bolonii – habsburski ład polityczny w Italii; upadek republiki florenckiej,

powrót Medyceuszy

1535 – po śmierci Franciszka II Sforzy, Mediolan włączony do domeny Karola V
1536 – III wojna pomiędzy Karolem V a Franciszkiem I: zajęcie Piemontu przez Francuzów

(działania wojenne także w Prowansji i na pograniczu flandryjsko-francuskim)

1537 – objęcie władzy w Toskanii przez Cosimo I , od 1569 r. z tytułem wielkiego księcia
1538 – 10-letni rozejm nicejski pomiędzy Hiszpanią a Francją
1540 – proklamacja powołania zakonu Towarzystwa Jezusowego (jezuitów), założonego

przez Ignacego Loyolę

1542 – reorganizacja inkwizycji – powołanie przez papieża Pawła III Świętego Oficjum
1542 – 1544 – IV wojna pomiędzy Francją a Hiszpanią (działania wojenne w Sabaudii,

Piemoncie, Flandrii, Francji)

1545 – zwołanie soboru trydenckiego (obradował z przerwami do 1563)
1552-1559 – wojna francusko-hiszpańska
1556 – abdykacja Karola V– posiadłości hiszpańskie przechodzą pod władzę syna cesarza,

Filipa II, domeny austriackie i tron cesarski obejmuje brat Karola, Ferdynand I

1559 – kończący wojny włoskie pokój w Cateau-Cambrésis: potwierdzenie władzy

hiszpańskiej nad Mediolanem i Neapolem; Piemont i Sabaudia przywrócone księciu

Emanuelowi Filibertowi z dynastii sabaudzkiej (Savoia); w 1562 odzyskuje także

Turyn

1563 – zamknięcie obrad soboru trydenckiego
1570-1573 – wojna wenecko-turecka o Cypr
– 1570/71 – utrata Cypru przez Wenecję (na rzecz Turcji)
– 1571 – zwycięska bitwa morska ligi antytureckiej (Wenecja, Genua, Hiszpania,

papiestwo) nad flotą turecką pod Lepanto

– 1573 – zawarcie pokoju pomiędzy Wenecją a Turcją, Cypr pozostaje pod władzą turecką
1618-1648 – wojna trzydziestoletnia, zakończona pokojem westfalskim
1645 -1669 – wojna między Wenecją a Turcją o Kandię (Kreta)
1647/48 – powstanie w Neapolu
1684 –1699 utworzenie w Linzu Ligi świętej przeciwko Turcji (papież Innocenty XI,

Wenecja, Polska; następnie Austria i Rosja) i wojna z Turcją

– 1687 – zdobycie przez Wenecję Morei (Peloponez)

3

– 1699 – pokój w Karłowicach: zatwierdzenie panowania Wenecji w Morei i w części

Dalmacji

1687 – przystąpienie księcia Sabaudii Wiktora Amadeusza II do sojuszu augsburskiego

(1686; pod przewodem cesarza Leopolda I) przeciwko Francji Ludwika XIV

– 1696 – pokój turyński pomiędzy Wiktorem Amadeuszem II a Ludwikiem XIV
1702-1714 – wojna o sukcesję hiszpańską pomiędzy Francją, Hiszpanią, Bawarią i

początkowo Sabaudią z jednej strony, a Anglią, Holandią, Austrią, Sabaudią (od

1703)

– pokój w Utrechcie (1713) pomiędzy Francją, Anglią, Holandią
– pokój w Rastatt (1714) pomiędzy Francją i Austrią
– warunki pokojów: a) Filip V Burbon uznany za króla Hiszpanii; b) Hiszpania traci:

Belgię, posiadłości włoskie (na rzecz Austrii); Sycylia przechodzi pod panowanie

Sabaudii

– w 1720 r. Wiktor Amadeusz II oddaje Austrii Sycylię w zamian za Sardynię
1715 – Wenecja traci podbity przez Turków Peloponez
1716-1718 – wojna (Wenecja, Austria) z Turcją; Turcy utrzymują władzę nad Peloponezem,

Wenecja nad wyspą Korfu

1733-1735 – wojna o sukcesję polską pomiędzy Francją, Sabaudią, Hiszpanią, Bawarią z

jednej strony, a Austrią, Rosją, Prusami, Danią, z drugiej

– 1738 pokój w Wiedniu: Austria zachowuje Lombardię z drobnymi stratami; w Toskanii

obejmuje władzę dynastia habsbursko-lotaryńska; w Neapolu władza powraca do

Burbonów

1740-1748 – wojna o sukcesję austriacką pomiędzy Francją, Hiszpanią, Prusami, Bawarią z

jednej strony a Austrią, Holandią, Anglią, z drugiej

– od 1744 na terenie Włoch między stronnictwem francusko-hiszpańskim („Gallispani”)

(Francuzi i Hiszpanie) a austriacko-sabaudzkim („Austrosardi”)

– 1748 pokój w Akwizgranie: mąż Marii Teresy Franciszek I lotaryński, wielki książę

Toskanii, zostaje uznany cesarzem; Prusy zachowują zdobyty Śląsk; Burbonowie

hiszpańscy otrzymują Parmę i Piacenzę; Karol Emanuel powiększa posiadłości

Sabaudii w Lombardii

4

ROZDZIAŁ I

PAŃSTWA WŁOSKIE W OKRESIE „POKOJU WŁOSKIEGO”

1454-1494

Po przeszło półwieczu zmiennych sojuszy i konfliktów pomiędzy państwami włoskimi

zawarto w 1454 r. w Lodi pokój. Zapewnił on większą stabilizację polityczną na Półwyspie

Apenińskim, konserwując dominującą pozycję pięciu największych państw: Królestwa

Neapolu, Państwa Kościelnego, Republiki weneckiej, Księstwa Mediolanu i rządzonej przez

Medyceuszy Republiki florenckiej. W północnych Włoszech znajdowało się nadal bardzo

wiele małych państewek, ukształtowanych na bazie dawnych komun miejskich i feudalnych

władztw: księstwo Sabaudii, margrabstwa Saluzzo i Monferrato, hrabstwo Asti, Mantua

rządzona była przez Gonzagów, Ferrara, Modena i Reggio przez rodzinę d’Este, republiką

pozostawała Genua. W środkowych Włoszech – obok potężnej Florencji, słabnących republik

Lukki i Sieny – w dawnych komunach na terytorium Państwa Kościelnego rządziły jednostki

i rody z nadania (namiestnictwa) papieskiego: w Bolonii rodzina Bentivoglio, rodzina

Malatesta w Rimini, Sforza w Pesaro, Montefeltro w Urbino, Della Rovere w Sigaglii,

Manfredi w Faenzy, Baglioni w Perugii. Królestwo Neapolu, Królestwo Sycylii i Królestwo

Sardynii rządzone były przez dynastię aragońską zachowując jednak swoją administracyjną

odrębność, którą umocniło w 1458 r. po śmierci Alfonsa I (Alfonsa V w Aragonii) objęcie

władzy w Neapolu przez jego syna z nieprawego łoża, Ferdynanda I (Ferrante). Sycylia i

Sardynia znalazły się pod panowaniem króla aragońskiego, brata Alfonsa, Jana II.

Tak zwany „pokój włoski” nie oznaczał jednak braku konfliktów militarnych

pomiędzy państwami włoskimi, od których nie powstrzymywało nawet zagrożenie, jakim po

upadku Konstantynopola (1453) były dalsze podboje Turków w Grecji, na Bałkanach, na

wyspach w Basenie Morza Śródziemnego. Chwiejna równowaga polityczna utrzymywała się

jednak, ponieważ żadne z państw włoskich nie mogło zdobyć dominacji, leżała też w interesie

licznych małych państewek, które tylko dzięki niej mogły zachować swoją niezależność.

Pokój w Lodi ustalił granicę Republiki Weneckiej w Lombardii na rzece Adda. Przez

następne dziesięciolecia Wenecja wyrzec się musiała dalszej ekspansji na Terraferma, kieru-

jąc swój militarny wysiłek przede wszystkim na obronę zagrożonych przez ekspansję turecką

posiadłości zamorskich i wybrzeży Adriatyku. Wsparciem dla niej było zaangażowanie

papiestwa w organizację antytutereckiej krucjaty (szczególnie za pontyfikatu Piusa II, 1458-

1464). Postępy Turków w drugiej połowie XV w. spowodowały utratę przez Genuę jej

kolonii, w tym Kaffy na Krymie. Wenecja po trwającej 16 lat wojnie zawarła w 1479 r. pokój

5

z Turcją, godząc się z utratą Negropontu (Eubea) i innych wysp na Morzu Egejskim,

zachowała tam jednak przywileje handlowe za roczną opłatą 10 tys. dukatów. Jedynym

nabytkiem był Cypr, scedowany republice przez królową Cypru Katarzynę Cornaro (1489).

Po śmierci sułtana Mehmeda II (1481) uwolniona od tureckiej presji Wenecja rozpoczęła

wojnę o Ferrarę (wspieraną przez Mediolan i Florencję), próbując rozszerzyć swoje domi-

nium na Terraferma. W budżecie republiki, której dochody roczne sięgały wówczas ok. 1 150

tys. dukatów, dochody z Terraferma stanowiły ważną pozycję (330 tys. dukatów) i pozwalały

finansować rosnące koszty ponoszone na obronę terytoriów zamorskich.

Znacznie terytorialnie okrojony po wojnach w pierwszej połowie XV w. Mediolan

wyróżniał się spośród państw miejskich większą sprawnością i spójnością systemu rządów

nad podległym mu obszarem. Kontrola głównych lądowych szlaków handlowych

prowadzących z Włoch do najważniejszych centrów europejskiego handlu (Lyon, Besançon,

Antwerpia i Brugia) i pomyślne panowanie księcia Francesco Sforzy (1450-1466), który

przeprowadził udaną reformę fiskalną, pozwalały na rozwój miasta ( Zamek Sforzów,

Ospedale Maggiore). Losy następnych książąt Mediolanu wzmacniają jednak obraz

renesansowych monarchii europejskich, w których spiski i mordy kończyły życie władców,

wprowadzając państwa i relacje międzynarodowe w stan kryzysu. Sukcesor Francesco Sforzy,

Galeazzo Maria został zamordowany po 10 latach rządów, a jego nieletniego następcę Gian

Galeazza odsunął od władzy stryj, Ludovico il Moro.

Florencja, od 1434 r. rządzona faktycznie przez Cosimo Vecchio de’ Medici,

pozostawała formalnie republiką. Pokój, wzrost – w związku z ekspansją turecką – znaczenia

w handlu międzynarodowym zachodniej części Basenu Morza Śródziemnego, do którego

miała dostęp dzięki zdobyciu Pizy, ekspansja kupców i bankierów florenckich we Włoszech i

w Europie, silnie związki ekonomiczne i finansowe z papiestwem przyniosły miastu

pomyślność gospodarczą i renesansowy rozkwit. Podporządkowany jednostce, a jednocześnie

zachowujący republikańskie instytucje system władzy narażony był jednak na kryzysy, tym

bardziej że siłą opozycji antymedycejskiej było ugruntowane przez humanistów

przywiązanie florentyńczyków do idei republikańskiej. Podjęła ona kilka prób odsunięcia

Medyceuszy od władzy (zamachy na Piotra de’Medici, a następnie jego syna) i powrotu do

rządów republikańskich, ale wszystkie te przedsięwzięcia skończyły się fiaskiem. Medy-

ceusze potrafili wykorzystać rozprawę ze spiskowcami do umocnienia swojego panowania.

Od połowy XV w. szybko zmieniała się pozycja papiestwa. Z jednej strony, przegrana

ruchu soborowego (koncyliaryzm) i wzmocnienie władzy papieża, italianizacja kurii, w której

dominowali kardynałowie włoscy, zaangażowanie w politykę włoską oraz wzrastająca

6

niezależność kościołów „narodowych” podporządkowanych w coraz większym stopniu

monarchom, czyniły z papiestwa przede wszystkim państwo włoskie. Z drugiej –

zmniejszający się autorytet cesarski, zaangażowanie kolejnych papieży połowy stulecia w

organizację krucjaty przeciwko Turkom przyczyniły się do wzrostu znaczenia papiestwa w

Europie. Zagrożeniem dla tego okazała się jednak kultura renesansowa, której stolicą stał się

w drugiej połowie stulecia Rzym. Powszechne zgorszenie budziła związana z nią ostentacyjna

swoboda obyczajów, której folgowali szczególnie dwaj ostatni papieże XV w. Innocenty VIII

i Aleksander VI. Ponadto nepotyzm, będący jednym z ważnych mechanizmów kształtującej

się monarchii papieskiej, okazał się czynnikiem naruszającym stabilizację polityczną we

Włoszech. Krewni papieża, wprowadzani do kolegium kardynalskiego najczęściej w bardzo

młodym wieku, zapewniali mu niezbędne oparcie, jego rodowi dalsze wpływy na dworze

papieskim (nepotem Eugeniusza IV był późniejszy Paweł II, Kaliksta III – Aleksander VI,

Piusa II – Pius III; Sykstusa IV – Juliusz II itd.). Ta rodzinna polityka wpływała na układ sił

na Półwyspie przez aranżowanie małżeństw krewnych papieskich (w tym dzieci) z włoskimi

domami panującymi. W ten sposób papiestwo znalazło się centrum konfliktów i sojuszy

zawieranych między państwami i władztwami włoskimi. Zarzewiem konfliktów zbrojnych

był wreszcie status Królestwa Neapolu – lenna papieskiego, pozwalający papieżom ingerować

w sukcesje na tronie neapolitańskim, do którego pretensje zgłaszała również Francja

System równowagi politycznej na Półwyspie opierał się na pozycji Mediolanu na

północy („wrota do Italii”) i strategicznym znaczeniu w polityce śródziemnomorskiej

Królestwa Neapolu na południu. Dla utrzymania tej równowagi kluczowy był więc sojusz

między Mediolanem i Neapolem. Mediolan musiał się jednak liczyć z dążeniami Wenecji do

rozszerzenia swojego panowania na Terraferma, które wzmogły się po osłabieniu zagrożenia

tureckiego. Był to początek erozji „pokoju włoskiego”. W 1480 r. zawiązał się antywenecki

sojusz Neapolu, Mediolanu i Florencji. Papież Innocenty VIII (1484-1492) prowadził wojny z

królem Neapolu Ferrante, wreszcie Neapol z Florencją zwróciły się przeciwko Mediolanowi.

Ludwik il Moro wezwał wówczas na pomoc króla Francji, Karola VIII, który miał jeszcze

jeden powód do najazdu na Włochy – pretensje do tronu neapolitańskiego po śmierci Ferrante

(1484).

7

ROZDZIAŁ II

WOJNY WŁOSKIE 1494-1559

I okres 1494-1516

1. Wojna o Królestwo Neapolu 1494-1495

1.

sierpień 1494 – król Francji Karol VIII wkracza do Italii

2.

Mediolan: Lodovico il Moro po śmierci bratanka Gian Galeazza przejmuje pełną

władzę nad Mediolanem

3.

Piero de’ Medici ucieka z Florencji, upadek władzy Medyceuszy; Piza wyzwala się

spod władzy Florencji; we Florencji „rząd dusz” przejmuje Girolamo

Savonarola

4.

1495 – Karol VIII wkracza do Neapolu, przyjmuje tytuł króla Sycylii i Jerozolimy

5.

1495 – powstanie Świętej Ligi skierowanej przeciwko Francji: Mediolan, Wenecja,

papiestwo, Hiszpania, Sycylia, Anglia, Cesarstwo

6.

1495 – Karol VIII wycofuje się z Włoch (klęska jego wojsk pod Fornovo)

2. Wojna o Neapol i Mediolan 1499-1504

1.

1498 – śmierć Karola VIII, nowym królem Francji zostaje Ludwik XII

2.

1499 – Ludwik XII wkracza do Italii uznając się za sukcesora księcia Mediolanu Gian

Galeazza oraz sukcesora tronu neapolitańskiego. Sojusz Francji z papiestwem,

Hiszpanią, Wenecją; uroczysty wjazd Ludwika XII do Mediolanu

3.

1500 – tajny układ francusko-hiszpański (z królem Ferdynandem) w Granadzie,

przewidujący podział królestwa Neapolu: Francja miała otrzymać Abruzzi i

Kampanię

4.

1501 – na mocy tego układu wojska francuskie wkraczają do Królestwa Neapolu,

natomiast do Kalabrii wojska hiszpańskie; Fryderyk II aragoński oddaje tron

Ludwikowi XII

5.

1503 – nieporozumienia w sprawie realizacji układu w Granadzie doprowadzają do

wojny francusko-hiszpańskiej o Neapol: w wyniku klęski Francuzów pod

Cerignolą, Hiszpanie wkraczają do Neapolu

6.

1504 – rozejm w Lyonie między Hiszpanią a Francją:

– księstwo Mediolanu przechodzi pod władzę francuską (jako państwo przestaje

istnieć)

– Hiszpania podporządkowuje sobie Neapol; królestwo obejmuje Ferdynand

Katolicki

3. 1508 – 1510 – wojna z Wenecją

1.

Wenecja wykorzystuje słabość państw włoskich i umacnia swoje panowanie w

Lombardii weneckiej i wzdłuż zachodnich wybrzeży Adriatyku

2.

1508 – zawiązanie skierowanej przeciwko Wenecji Ligi w Cambrai: cesarz

Maksymilian I, Ludwik XII, papież Juliusz II, król Hiszpanii Ferdynand, król

Anglii Henryk VII, król Węgier Władysław Jagiellończyk oraz Sabaudia,

Mantua, Ferrara, Florencja (Turcja neutralna)

3.

1509 – w wyniku przegranej bitwy pod Agnadello, następuje rozbiór weneckich

posiadłości na Terraferma (w Lombardii i Romanii)

4.

1509-1510 – odzyskanie przez Wenecję władztwa na tym obszarze

5.

Traktaty pokojowe z Wenecją

8

4. 1511-1513: Liga z Cambrai

1. 1511 – zawarcie sojuszu antyfrancuskiego: papież Juliusz II, Wenecja, cesarz

Maksymilian I, Henryk VIII, król Hiszpanii Ferdynand Katolicki, oddziały

szwajcarskie;

2. 1512 – mimo klęski Ligi pod Rawenną, Ludwik XII wycofuje się z Włoch; władzę nad

Mediolanem przejmują oddziały szwajcarskie, na tronie książęcym zasiada

Maksymilian Sforza;

3. – we Florencji pod naciskiem wojsk hiszpańskich upada republika, do władzy

powracają Medyceusze

4. – Wenecja wycofuje się Ligi

5. 1515 - Wojna o Mediolan

1. 1515 – władzę we Francji obejmuje Franciszek I
2. Sytuacja w Italii: pod. Włoch i wyspy pod panowaniem hiszpańskim; rosnące w siłę

Państwo Kościelne (papież Leon X – Medyceusz); Florencja całkowicie w

orbicie wpływów papiestwa; w Księstwie Mediolanu panami sytuacji są

oddziały Szwajcarów

3. 1515 – Franciszek I z poparciem Wenecji wkracza do Italii, zwycięża wojska

szwajcarskie pod Marignano (Melegnano) i zdobywa Mediolan; odsunięcie

Sforzy od władzy; przetasowania w Lombardii

1516 – Karol Habsburg zostaje królem Hiszpanii
1516-1518 – traktaty: hiszpańsko-cesarskie z Francją i Anglii z Francją (wobec zagrożenia

tureckiego)

1519 – Karol Habsburg zostaje wybrany królem rzymskim (cesarzem) jako Karol V –

habsburskie „okrążenie” Francji; Henryk VIII zawiera sojusz z Karolem V

II okres 1520-1559

1. 1521-1525 – wojna między Franciszkiem I a Karolem V o Mediolan

1.

1521 – wybuch wojny między Hiszpanią (w sojuszu z Anglią i papieżem) a Francją (w
sojuszu z Wenecją i Szwajcarami)

2.

1522 – zajęcie przez wojska cesarskie Mediolanu; wypędzenie Francuzów z Genui

3.

1524 – kontrofensywa francuska, odzyskanie przez Franciszka I Mediolanu

4.

1525 – wojska cesarskie (dowodzone przez Karola Burbona) zwyciężają pod Pawią
(24. II.) – Franciszek I w niewoli cesarskiej; zmiana układu sił w Europie – miażdżąca
przewaga Habsburgów

5.

1526 – traktat madrycki między Karolem V a Franciszkiem I (osobny traktat Henryka
VIII Tudora z Franciszkiem I)

1526 – powstanie Ligi świętej w Cognac: papież Klemens VII (Medyceusz), Franciszek I,
Anglia, Wenecja, Mediolan, Florencja, Genua – przeciwko Karolowi V

9

2. 1527-1529 – wojna o Włochy

1.

1527 – inwazja wojsk cesarskich na Włochy

2.

6. V. 1527 – sacco di Roma (złupienie Rzymu) przez wojska cesarskie

3.

1527 – wypędzenie Medyceuszy z Florencji, ostatnia republika we Florencji

4.

– kontrofensywa Franciszka I – przeciwko Neapolowi

5.

1528 – przejście Genui na stronę cesarską, wypędzenie Francuzów, proklamowanie
Republiki Genueńskiej

6.

– kapitulacja Francuzów pod Neapolem

7.

1529 – pokój w Cambrai (Paix des Dames – pokój dam) między Karolem V a

Ligą z Cognac

________________________________________________________________________
1530 – Koronacja Karola V na cesarza w Bolonii
1530 – Kongres Boloński: nowy porządek w Italii:
– Franciszek Sforza otrzymuje inwestyturę na księstwo Mediolanu (po śmierci
Franciszka w 1535, włączone do domeny Karola V)
– Wenecja odzyskuje swoje obszary w Lombardii
– d’Este władają Modeną i Reggio (inwestytura cesarza) oraz Ferrarą jako lennem

papieskim

– Genua – republiką pod władzą Andrei Doria
– powrót Medyceuszy do Florencji
– zawiązanie wiecznej Ligi świętej: Karol V, Ferdynand austriacki (brat cesarza),

papiestwo, państwa włoskie

________________________________________________________________________
1536-1538, 1542-44, 1552-59 – wojny francusko-hiszpańskie (na terenie Sabaudii,
Prowansji, Niderlandów, wojna morska)
1556 – abdykacja Karola V: Hiszpanię dostaje jego syn Filip II, cesarstwo – brat
Ferdynand I

3. 1556- 1559 wojna francusko-hiszpańska o Włochy:

1.

1556 – najazd wojsk francuskich na Italię (królem Francji Henryk II)

2.

1557 – Cosimo I z pomocą Hiszpanów anektuje Sienę do swojego księstwa

3.

1559 – Pokój w Cateau-Cambrésis kończący wojnę Francji z koalicją hiszpańsko-
angielską :

– Hiszpania panuje nad Mediolanem, Królestwem Neapolu i tzw. Stato dei Presidi,

zachowując dominację na Półwyspie Apenińskim

– Sabaudia i Piemont wracają pod władzę dynastii sabaudzkiej (Savoia)

Wojny włoskie przypadają na okres przełomu nowożytnego. W ciągu tego półwiecza

Europejczycy odkryli Nowy Świat i przystąpili do jego podboju i kolonizacji. Jedną z tego

konsekwencji była zmiana szlaków handlowych, w wyniku której zmalało znaczenie handlu

ś

ródziemnomorskiego i międzynarodowego handlu włoskiego. Reformacja zniszczyła jedność

Kościoła i chrześcijaństwa zachodniego. Państwa europejskie zaczęły się dzielić na kraje

katolickie i protestanckie. W składającym się z wielu państw i władztw cesarstwie,

10

podzielonym na stronnictwo katolickie i protestanckie, pogłębił się pluralizm polityczny.

Wyrosłe w ciągu tego półwiecza ogromne obszarowo, obejmujące rozległe terytoria

zamorskie władztwo habsburskie, wzmocnione utrzymującą się w tej dynastii nieprzerwanie

od 1438 r. godnością cesarską, stało się głównym graczem politycznym na arenie

europejskiej. Zmieniał się także system władzy, ustrój polityczno-prawny państw

europejskich. Renesansowe państwo było scentralizowaną monarchią, opartą na sile szybko

powiększającej się armii, sprawnie działającej dyplomacji i biurokracji, z podporządkowanym

władzy świeckiej Kościołem. We Włoszech oznaczało to przyspieszony wojnami upadek

ś

redniowiecznego państwa miejskiego, które przetrwało w formie oligarchicznej tylko w

Wenecji i niewielkich Genui i Lukce.

W końcu XV w. Włochy stały się pierwszym i najważniejszym terenem, na którym

rozegrał się główny konflikt wczesnonowożytnej Europy – rywalizacja pomiędzy Francją a

imperium Habsburgów. Z wojny stuletniej, w wyniku której król Anglii utracił wszystkie

swoje posiadłości francuskie, Francja wyszła jako państwo o największym w Europie

potencjale ludnościowym, jednolite ustrojowo i relatywnie scentralizowane, z dążeniami do

zagarnięcia wyrosłej w czasie tej wojny niezależnej Burgundii (rozciągającej się wzdłuż

granicy Francji z krajami niemieckimi aż po należące do księstwa Niderlandy). W latach 70.

XV w. plany te przekreślił następca tronu cesarskiego Maksymylian Habsburg, który ożenił

się dziedziczką Burgundii Marią i wygrał wojnę o księstwo z królem Francji Ludwikiem XI.

Dalsze mariaże Maksymiliana z bratanicą Ludwika il Moro (1494), jego dzieci (syna i córki)

z dziećmi Ferdynanda Aragońskiego i Izabeli Kastylijskiej oraz sukcesja w Tyrolu spowodo-

wać mogły okrążenie Francji od wschodu, południowego-wschodu i południowego zachodu.

I okres wojny 1494-1516. Okrążenie Francji przez Habsburgów nie było jednak

przyczyną wybuchu wojny, której pierwszy etap – wojnę o Mediolan – rozpoczął Karol VIII

zabezpieczając sobie neutralność Maksymiliana. Istotną rolę grały dziedziczone po

Andegawenach pretensje króla Francji do tronu neapolitańskiego po śmierci (1494) króla

Ferrante, wzmocnione dosyć mglistymi planami Karola VIII organizacji wielkiej krucjaty

przeciwko Turkom, a także rywalizacja państw włoskich o supremację na Półwyspie

Apenińskim, w którą wciągnięta była jako sojusznik Mediolanu Francja. Karol VIII wkroczył

latem 1494 r. do Italii, by zdobyć należącą mu się koronę Królestwa Neapolu. Przemarsz

wojsk francuskich przez Półwysep – choć bez starć, do których nie były zdolne słabe

państewka, kosztowny – przyniósł zmiany polityczne przede wszystkim w Toskanii. Okazały

się one trwalsze od sukcesów Karola VIII w Neapolu, przekreślonych za sprawą zwycięstwa

wojsk sojuszu antyfrancuskiego pod Fornovo (patrz Tabela).

11

Najważniejszą z tych zmian było obalenie we Florencji władzy Medyceuszy i

restauracja republikańskich „rządów ludu”, którymi sterował natchniony kaznodzieja

dominikański Girolamo Savonarola, wizjoner proponujący florentyńczykom urzeczywist-

nienie w ich mieście Nowej Jerozolimy,. Mimo przeprowadzonych reform wzorowanych na

słynącym ze stabilności ustroju weneckim, rządy te przetrwały jedynie cztery lata. Nie

sprzyjał im sojusz z przegraną Francją, podcinające interesy bankierów ataki Savonaroli na

papieża Aleksandra VI i surowa obyczajowość narzucona renesansowemu miastu i

umiejącemu zarabiać społeczeństwu, wreszcie koszty wojny ze zrewoltowaną Pizą. W 1498 r.

Savonarola wraz z dwoma innymi dominikanami został skazany na śmierć przez powieszenie

i spalenie. Przetrwała natomiast republika, w której wprowadzono (1502) dożywotni urząd

chorążego sprawiedliwości, wzorowany na weneckim doży, sprawowany przez Piero

Soderiniego (stracił władzę w 1512 r.)

Jednym z czynników wpływających na długotrwałość wojen włoskich była częstotli-

wość zmian na obu tronach: cesarskim i francuskim. Na tym ostatnim po śmierci Karola VIII

zasiadł Ludwik XII (1498-1515), który zgłosił pretensję do księstwa Mediolanu (jego babką

była Valentina Visconti, córka księcia Mediolanu Gian Galeazza) i Królestwa Neapolu, i by je

wcielić w życie zawarł sojusz z państwami włoskimi, a następnie układ z Ferdynandem,

królem Aragonii, Sycylii i Sardynii i mężem Izabelli Kastylijskiej, o rozbiorze Królestwa

Neapolu. Układ ten, zrealizowany nie po myśli Ferdynanda Katolickiego doprowadził do

wojny między Francją a Hiszpanią o Neapol, zakończonej pokojem (1504), który przyniósł

rozbiór Włoch – Mediolan znalazł się pod panowaniem Francji, Neapol Hiszpanii.

Spośród państw włoskich na wojnie skorzystała jedynie Wenecja, która rozszerzyła

swoje posiadłości na Terraferma w Lombardii (m.in Cremona) i Romanii, na należącym do

Neapolu wybrzeżu adriatyckim w Apulii i odebrała Maksymilianowi I Gorycję, Triest i Fiume

(Rijeka). Jej rywal – księstwo Mediolanu, przestało istnieć jako samodzielne państwo.

Potędze Wenecji najenergiczniej przeciwstawił się papież Juliusz II; nabytki weneckie w

Romanii były terytoriami Państwa Kościelnego. Mimo wsparcia militarnego ze strony

tureckiej, Wenecja nie była w stanie przeciwstawić się potędze wymierzonego w nią sojuszu

(Tabela).

Przed

całkowitą

utratą

posiadłości

na

Terraferma

–

lokalne

elity

podporządkowanych Wenecji miast przeszły natychmiast na stronę Ligii świętej – uratowali

republikę św. Marka najpierw walczący o odbicie tych miast chłopi, a następnie zmiana

polityki papieża, którego zadowoliło odzyskanie utraconych posiadłości w Romanii.

Odwrócenie sojuszy (papież, Hiszpania, Wenecja przeciwko Francji) było decydujące dla

wyniku tej wojny: w Mediolanie powróciło księstwo rządzone przez Sforzów, papież uzyskał

12

Parmę i Piacenzę. Florencja, wierna sojuszniczka Francji, pod naciskiem wojsk hiszpańskich

musiała pogodzić się z powrotem Medyceuszy.

Pokój nie trwał długo. Na tronie francuskim zasiadł dwudziestoletni Franciszek I,

który w szybkiej kampanii (jego armia liczyła ok. 100 tys. żołnierzy) odzyskał Mediolan .

Zawarty w Noyon pokój (1516) zdawał się stabilizować sytuację na Półwyspie Apenińskim.

Mediolan należeć miał do Francji, południe Włoch do Hiszpanii, z państw włoskich liczyły

się już tylko Wenecja i papiestwo, które pod rządami Medyceusza, Leona X, kontrolowało

Florencję. Niezależność zachowywali też d’Estowie rządzący w Ferrarze, Modenie i Reggio i

pomniejsi signori, jak w Mantui Gonzagowie.

II okres wojny, 1520-1559. Sytuacja na europejskiej scenie politycznej zmieniła się

jednak bardzo szybko, wraz ze wstąpieniem na tron hiszpański szesnastoletniego Karola

Habsburga (1516), który w 1519 r. objął władzę także w cesarstwie. We Francji panował

niewiele starszy od niego Franciszek I. Karol V rządząc rozrzuconymi w Europie państwami

(poza wymienionymi, w Burgundii), z których obszary na wschodzie (Austria, a od 1526 r.

także Królestwo Węgier) były zagrożone przez ekspansję turecką, zmierzał do ich połączenia

i scentralizowania. Podbój Włoch, a przynajmniej Mediolanu, umożliwiał realizację tego

planu. Sojusznikami stali się papież, zaniepokojony potęgą francuską, i król Anglii Henryk

VIII. Sojusz z papiestwem przetrwał rychłą śmierć Leona X, jego następcą został nauczyciel

Karola, Hadrian Dedel Florenszoon z Utrechtu (Hadrian VI), ostatni do czasów wyboru

Karola Wojtyły (1978) papież nie z Włoch. Decydująca o tej fazie wojny była krwawa bitwa

pod Pawią (1525), w której Franciszek I dostał się do niewoli. Całkowita dominacja Karola V

na Półwyspie, wywracająca równowagę na scenie europejskiej, znalazła odpowiedź w

wymierzonej przeciwko niemu Lidze świętej powołanej w Cognac we Francji (1526), w

której znaleźli się dawni sojusznicy, na czele z papieżem (Tabela). Karol V zdecydował się

odpowiedzieć na zdradę Klemensa VII (czyli Giulio dei Medici, którego wybór na konklawe

poparł) niszczycielskim najazdem, pomimo trwającej w Niemczech wojny chłopskiej oraz

bezpośredniego zagrożenia Austrii po zwycięskiej dla Turków bitwie pod Mohaczem (1526) i

podziale Węgier. Ofiarą najazdu padł Rzym, złupiony przez wojska cesarskie w 1527 r.

(sacco di Roma), dowodzone przez francuskiego rebelianta, księcia Karola Burbona. Papież

wraz z kardynałami zdołał schronić się w Zamku św. Anioła. Kontrofensywa francuska mogła

odwrócić tę sytuację na korzyść Franciszka I, ale załamała się po przejściu admirała

genueńskiego Andrei Doria na stronę cesarza. Ułatwiło to pertraktacje z cesarzem,

zakończone traktatem zawartym Cambrai, który ze względu na zaangażowanie Luizy

Sabaudzkiej (matki Franciszka I) i Małgorzaty austriackiej (ciotki Karola V) w

13

doprowadzeniu do pokoju, przeszedł do historii pod nazwą „Pokoju Dam”. Francja w zamian

za Burgundię rezygnowała z pretensji do Neapolu i Mediolanu.

Pokój w Cambrai umożliwił koronację Karola V na cesarza, która po raz pierwszy nie

odbyła się w Rzymie, lecz w Bolonii. Do Florencji powrócili Medyceusze.

Końcowa faza wojny rozpoczęła się po śmierci księcia Mediolanu, Francesco Sforzy

(1535) i zajęciu przez Hiszpanię (zgodnie z postanowieniami traktatu w Cambrai) tego

państwa. W odpowiedzi na to Franciszek I zajął państwo sabaudzkie, utrudniając

bezpośrednią komunikację pomiędzy terytoriami należącymi do cesarza. Wojna toczyła się z

przerwami w Prowansji, w Piemoncie (zajętym przez Francuzów), w Niderlandach. Papieże i

władcy włoscy zmuszeni byli do lawirowania pomiędzy Karolem V a Franciszkiem I.

Klemens VII, Medyceusz, wydał swą krewną Katarzynę medycejską za syna Franciszka I,

Henryka II. Ale Cosimo I de’ Medici, władca Florencji od 1537 r., ożenił się z córką

wicekróla Neapolu, Pedro de Toledo. Jak długo Francja zgłaszała pretensje do Mediolanu,

niezbędnego pomostu pomiędzy państwami należącymi do Karola V, wojna nie wygasała. W

ostatni etap weszła po śmierci Franciszka I (1547). Nowy władca Francji Henryk II

zaatakował z pomocą floty tureckiej Zatokę Neapolitańską, wybrzeża Kalabrii, Korsykę;

Siena, wspomagana przez wojska francuskie, oblegana była przez oddziały hiszpańskie i

florenckie.

Główne przyczyny drugiej fazy wojen włoskich – okrążenie Francji oraz potrzeba

utrzymania w posiadaniu cesarza Mediolanu jako łącznika pomiędzy jego niemieckimi i

hiszpańskimi domenami, ustały z momentem abdykacji Karola V w 1556 r. Dominium

habsburskie zostało rozdzielone pomiędzy jego brata Ferdynanda, który otrzymał koronę

cesarską, królestwa Czech i Węgier i ziemie austriackie, a jego syna Filipa II, któremu

przypadła władza nad Hiszpanią (wraz z jej koloniami), Królestwem Neapolu, Sycylii,

Sardynii, Mediolanem. Podjęta przez papieża Pawła IV próba zrzucenia dominacji

hiszpańskiej przy pomocy wojsk francuskich przedłużyła tę wojnę o następne dwa lata (1556-

1557), ale jej rezultatu już nie odwróciła. Wojny kończył pokój w Cateau-Cambrésis

zawarty w 1559 r. Francja wycofała się z Półwyspu Apenińskiego i z pretensji do Neapolu i

Mediolanu.

14

ROZDZIAŁ III

PAŃSTWA WŁOSKIE W OKRESIE DOMINACJI HISZPAŃSKIEJ

III.1. Zwycięstwo Hiszpanii w wojnach włoskich przyniosło jej umocnienie władzy

nad Królestwem Neapolu, nowe zdobycze – Mediolan i Stato dei Presidi, oraz dominację nad

pozostałymi państwami włoskimi. W konstrukcji terytorialnej imperium hiszpańskiego i w

polityce jego władców Włochy odgrywały rolę zarazem przedmurza i pomostu: przedmurzem

(Neapol) były wobec ekspansji tureckiej i francuskiej, pomostem (Mediolan) zaś do rozległej

domeny habsburskiej w Europie środkowej i do posiadłości burgundzko-niderlandzkich.

Półwysep Apeniński, a zwłaszcza część północno-środkowa, był nadal jednym z najbardziej

rozwiniętych i bogatych regionów Europy, włoska kultura renesansowa podbijała w XVI w.

cały kontynent, ale państwa włoskie przestały się liczyć na arenie polityki europejskiej.

Zatracały one z wolna cechy państw miejskich i jednocześnie podlegały procesom ewolucji

państwa nowożytnego, przekształcając się w bardziej scentralizowane monarchie.

Republikami pozostały już tylko panująca na rozległym terytorium Wenecja i znacznie

mniejsze Genua i Lukka, rządzone przez ustabilizowane oligarchie, na których czele stał

dożywotnio wybierany doża (Wenecja), wybitna jednostka lub rodzina (Genua).

Nową jakością dziejów Włoch między połową XVI w. a początkami stulecia XVIII

był pokój między państwami włoskimi (przerywały go jedynie drobne konflikty) i stabilność

polityczna. Gwarantowany przez Hiszpanię „spokój włoski” zastąpił dawną, średniowieczną

„wolność włoską”.

Wojny z Turcją. Nie ustawało natomiast zagrożenie tureckie. W cieniu wojny

hiszpańsko-francuskiej, na przełomie lat 30. i 40. XVI w. flota wenecko-hiszpańsko-papieska

walczyła z okrętami tureckimi broniąc Korsyki, wysp toskańskich, Kalabrii, Ligurii. Od

początku lat 50. aż do 1571 r. flota turecka, wspomagana przez okręty francuskie (często

dowodzone przez neapolitańskich rebeliantów) napadała na wybrzeża Sycylii, Kalabrii,

Kampanii, Sardynii, Korsyki, Apulii, Ligurii siejąc tam terror: grabiąc i uprowadzając ludność

w niewolę. W 1571 r. Turcy zdobyli należący do Wenecji Cypr. Oznaczało to koniec handlu

europejskiego w strefie Lewantu. Filip II wraz z Wenecją i papieżem Piusem V powołali Ligę

ś

więtą, do której przystąpili także władcy Parmy, Toskanii, Urbino, Mantui, Genua.

Wystawiona wspólnym wysiłkiem potężna flota (ponad 200 okrętów, 27 tys. żołnierzy),

dowodzona przez Juana d’Austria (nieślubnego syna Karola V) stoczyła 7 października 1571

r. zwycięską bitwę z flotą turecką pod Lepanto. Efekty tej „ostatniej bitwy galer” były

15

jednak skromne – Wenecja, nie odzyskawszy Cypru, zawarła w 1573 r. pokój z Turcją,

zobowiązując się do zapłacenia 300 tys. cekinów. Wojna (bez udziału Wenecji) toczyła się

ponownie od 1573 r. Napady tureckich piratów gnębiły wybrzeża południa Włoch aż do

połowy XVIII w. W drugiej połowie XVII w. Wenecja prowadziła długotrwałe wojny o

Kretę (wojna kandyjska, 1645-1669), a od 1648 r. walczyła też jako uczestnik Ligi świętej,

zdobywając Moreę (Peloponez), Attykę i Zatokę Koryncką. Traktat pokojowy zawarty w

1699 r. w Karłowicach przyznawał Wenecji panowanie nad częścią Peloponezu, kilkoma

wyspami na morzach Jońskim i Egejskim i nabytki w Dalmacji. Panowanie weneckie na

Peloponezie okazało się krótkotrwałe. Po kolejnej wojnie z Turcją (1715-1718) Wenecja

straciła Moreę i wyspy na Morzu Egejskim.

Wojna trzydziestoletnia (1618-1648). Państwa włoskie w niewielkim stopniu zostały

objęte działaniami militarnymi wojny trzydziestoletniej. Wybuchła ona na skutek konfliktów

politycznych, a zwłaszcza religijnych, jakie rozdzierały cesarstwo. Pokój augsburski (1555),

który sankcjonował religijny podział państw cesarstwa na luterańskie i katolickie, nie usunął

ważnych napięć, jakimi był katolicki charakter monarchii habsburskiej oraz prześladowanie

protestantów w krajach rządzonych bezpośrednio przez tę dynastię. Wojna, która rozpoczęła

się od takiego konfliktu – antyhabsburskiego powstania w Czechach – przerodziła się po

przystąpieniu do niej Danii, Szwecji i Francji w trwający z przerwami najważniejszy w XVII

w. na kontynencie europejskim konflikt militarny. Z ziem włoskich tylko regiony północne

stały się areną strać habsbursko-francuskich (wojna o Valtellinę i wojna o sukcesję w

Mantui). Konsekwencją ich były zniszczenia, a towarzysząca wojnie jedna z największych w

XVII w. zaraz (1630) wyludniła Lombardię i wywołała jej załamanie gospodarcze.

III. 2. Dominia hiszpańskie: Królestwa Neapolu, Sycylii i Sardynii, Mediolan

Panowanie królów hiszpańskich w kilku państwach włoskich i hegemonia Hiszpanii

na Półwyspie nie miały charakteru w pełni kolonialnego. Brak silnego kupiectwa

hiszpańskiego powodował np., że w Neapolu i Mediolanie największe zyski z handlu i

operacji finansowych osiągali Genueńczycy. Rządy Filipa II w Hiszpanii, służące w

podręcznikach historii za egzemplifikację absolutyzmu, w Italii wyglądały inaczej.

Najważniejszymi instrumentami sprawowanej przez wicekrólów (w Neapolu, na Sycylii i

Sardynii) oraz gubernatora Mediolanu władzy były: obsadzanie części urzędów Hiszpanami,

system podatkowy i utrzymywanie garnizonów wojskowych. Pewien wpływ na rządy

16

zachowały miejscowe elity arystokratyczne. Wobec silnego oporu nie udało się też

wprowadzić inkwizycji hiszpańskiej.

Powojenny okres pokoju, stabilizacji władzy i odbudowy, związki gospodarcze z

potężną Hiszpanią zaowocowały w drugiej połowie XVI w. rozwojem gospodarczym. Ale

ogromne koszty, jakie ponosić musiały wszystkie terytoria hiszpańskie w związku z wojnami

toczonymi przez Hiszpanię o utrzymanie supremacji w świecie, przyniosły w następnym

stuleciu kryzys także jej domenom włoskim.

Władcy Królestw Neapolu i Sycylii

Dynastia aragońska

Ferdynand Katolicki (Aragoński) 1504-1516

Dynastia habsburska

Karol V 1516-1554 (jako Karol IV w Neapolu i Karol II na Sycylii)

Filip II 1554-1598 (jako Filip I w Neapolu i na Sycylii)

Filip III 1598-1621 (jako Filip II w Neapolu i na Sycylii)

Filip IV 1621-1665 (jako Filip III w Neapolu i na Sycylii)

Karol II 1665-1700 (jako Karol V w Neapolu i Karol III na Sycylii)

Po klęsce Francuzów i wkroczeniu wojsk hiszpańskich do Neapolu w 1503 r.,

Ferdynand Katolicki zjednoczył pod swoją władzą południe Włoch, od śmierci króla Alfonsa

II (1458) rządzone przez odrębne linie dynastii aragońskiej. Po śmierci Ferdynanda

katolickiego (1516) królem Neapolu i Sycylii został Karol V (od 1519 cesarz), który w

rządach nad ogromnym terytorium poddanym jego władzy posługiwał się wicekrólami i

namiestnikami. Neapol zachował status odrębnego królestwa, pozostającego w unii

personalnej z Hiszpanią; jego władcą był rezydujący w Madrycie (zwłaszcza od czasów

panowania Filipa II) monarcha, zaś w jego imieniu zarządzał nim wicekról.

Zbudowane przez Karola V i Filipa II, złożone z wielu królestw, księstw i niższego

statusu terytoriów europejskich oraz wicekrólestw w Nowym Świecie imperium hiszpańskie

przeżywało w XVI w. szczytowy okres rozwoju i ekspansji. Jego centrum była Kastylia, do

której napływało złoto amerykańskie i inne towary kolonialne. Dla krajów rządzonych przez

króla hiszpańskiego oznaczało to podwójne podporządkowanie – habsburskiemu monarsze i

Kastylii. Nie było ono wszakże równoznaczne z wyzyskiem, traktowaniem Neapolu i innych

domen hiszpańskich we Włoszech jak kolonii. Złożyło się na to kilka przyczyn. Królestwo

Neapolu, perła w koronie posiadłości włoskich, w hierarchii terytoriów hiszpańskich

17

plasowało się początkowo za Kastylią, Aragonią, Portugalią i Katalonią, ale po utracie

Niderlandów przez Hiszpanię było już najważniejszym po Kastylii źródłem rezerw

finansowych, niezbędnych do finansowania licznych wojen.

Imperium hiszpańskie nie tworzyło zwartego administracyjnie państwa. Zróżnicowany

potencjał ludnościowy i gospodarczy, odmienna historia, odrębne tradycje, nawet

zróżnicowanie wyznaniowe tworzyły z wchodzących w jego skład części konglomerat

odrębnych krajów, rządzonych z zachowaniem wielu istniejących tam instytucji, z większym

lub mniejszym udziałem lokalnych elit. Filip II, który po ojcu, Karolu V, odziedziczył system

rządów opierający się m.in. na różnego typu radach (m.in. Rada Państwa, Indii Zachodnich,

Wojny, Finansów), powołał oddzielną instytucję: Najwyższą Radę Włoch (Supremo

Consiglio d’Italia), której kompetencje dotyczyły królestw Neapolu i Sycylii (Sardynia była

ś

ciślej związana z Aragonią i podlegała Radzie Aragońskiej) oraz Mediolanu.

Przewodniczącym mającej swą siedzibę w Madrycie Rady był zawsze Hiszpan, ale wśród jej

członków obok Hiszpanów zasiadali przedstawiciele lokalnych elit (z Neapolu, Sycylii i

Lombardii). Do 1642 r. zwoływany był też parlament Królestwa. Centralne urzędy (Rada

przyboczna wicekróla, trybunał apelacyjny, administracja skarbowa itd.) miały wobec

uprawnień wicekróla ograniczone kompetencje, ale i w Neapolu, jak w innych nowożytnych

monarchiach europejskich, sprzedaż urzędów i tytułów feudalnych skutkowała rozrostem

biurokracji. Ułatwiało to awans szlachcie neapolitańskiej i baronom z prowincji, a nawet

mieszczaństwu. Proces ten popierany był przez władców nie tylko z powodów fiskalnych;

służył osłabieniu pozycji neapolitańskich baronów. Prowadził też do fuzji starej arystokracji

feudalnej (jej część została zrujnowana przez konfiskaty majątków przeprowadzone przez

Habsburgów za poparcie udzielone Francji) z nową szlachtą. W mieście Neapolu

ukształtowała się arystokracja miejska, w pewnym stopniu zbliżona do patrycjatu-arystokracji

miast na północy, nazwana od sali, w której sprawowała rządy nad miastem, nobiltà di

Seggio. Styl życia wczesnonowożytnej arystokracji europejskiej, która osiadała w stolicach

wznosząc okazałe rezydencje w pobliżu dworu i ponosząc ogromne wydatki na demonstrację

prestiżu, zmuszał w końcu także i tę neapolitańską do lojalności wobec korony. Baronowie

wprawdzie stracili decydujący wpływ na losy Królestwa, z drugiej jednak strony – jako

wielcy posiadacze ziemscy dysponujący przywilejami feudalnymi i uprawnieniami

jurysdykcyjnymi – umocnili swoją pozycję jako dominująca klasa społeczna.

Rządy hiszpańskie cechowała w XVI w. skuteczność i troska o Królestwo. Wysłany tu

jako wicekról Don Pedro de Toledo w ciągu swoich dwudziestoletnich rządów przekształcił

Neapol w największe (ponad 200 tys. mieszkańców) i najlepiej bronione miasto imperium

18

hiszpańskiego, umocnił wybrzeża przed atakami tureckimi i korsarskimi gęstą siecią fortec i

wież strażniczych, przedsięwziął wielkie prace melioracyjne zamieniając bagna między Nolą

a Aversą w obszary uprawne (Terra di Lavoro).

Od końca XVI w. gospodarka Neapolu weszła w fazę stagnacji, którą pogłębiały

ciężary fiskalne i wojskowe (pobór rekruta), nakładane na Królestwo w związku z udziałem

Hiszpanii w wojnie trzydziestoletniej. W końcu wojny z królestwa miało wpłynąć do skarbu

centralnego milion dukatów. Zdarzające się od końca XVI w. rozruchy społeczne, w latach

40. XVII w. przybrały postać gwałtownych rewolt (powstanie w Portugalii i Katalonii,

rewolta na Sycylii). W Neapolu wywołało je nałożenie nowego podatku na owoce (lipiec

1647). Na czele rewolty miejskiej stanął sprzedawca ryb Tommaso Aniello (Masaniello); jej

rychły upadek nie oznaczał końca niepokojów. W mieście wybuchło antyhiszpańskie

powstanie, które pod wodzą Gennaro Annese (XI 1647) powołało Najjaśniejszą Republikę

Królestwa Neapolu i zwróciło się o pomoc do Francji. Na czele „nowego państwa” stanął

potomek Andegawenów, Henryk Lotaryński, książę Gwizjusz. Reszta Królestwa znajdowała

się jednak w rękach hiszpańskich i po kilku miesiącach republika upadła.

Sycylia i Sardynia. W całości terytoriów hiszpańskich inna była pozycja Królestw

Sycylii i Sardynii. Obie wyspy, od przełomu XIII i XIV w. ściśle związane z Aragonią,

należały do peryferyjnych i biednych krajów korony aragońskiej. Wypędzenie śydów w

końcu XV w. spowodowało na Sycylii upadek handlu i ograniczenie produkcji do drobnego

rzemiosła. Na Sardynii rządy hiszpańskie zagwarantowały bezpieczeństwo przed atakami

piratów (potężna sieć fortyfikacji na wybrzeżach), sprawniejszą administrację i sądownictwo.

Mediolan. Dawne księstwo Viscontich, a potem Sforzów przestało istnieć jako

państwo. Było jednym z terytoriów hiszpańskich, administrowane przez hiszpańskiego

gubernatora i złożony z Hiszpanów (1/3 składu) i miejscowej elity szlachecko-

patrycjuszowskiej Senat (wprowadzony tu na wzór parlamentu paryskiego przez Francuzów).

Dla Hiszpanii Mediolan miał znaczenie przede wszystkim militarne – w fortecach

lombardzkich (i samym Mediolanie) ulokowane były garnizony wojskowe, wystarczające do

zapewnienia łączności z krajami habsburskimi, przerzucania wojsk i szachowania sąsiednich

państw włoskich: Wenecji i Sabaudii. Także i tutaj rolę kluczową w gospodarce odgrywali

Genueńczycy i ich banki. Mediolan pozostał jednym z największych miast włoskich; w

drugiej połowie XVI w. liczba jego mieszkańców wzrosła z ok. 80 tys. do ponad 100 tys.

W tym okresie szczególny wpływ na ich życie wywarł Karol Boromeusz, późniejszy

ś

więty, arcybiskup Mediolanu (1565-1584) i nepot papieża Piusa IV. Realizując program

uchwalonej na soborze trydenckim reformy katolickiej (zob. niżej), wydał wojnę wszelkim

19

zjawiskom życia społecznego, kulturalnego i religijnego, które uważał za niemoralne,

sprzeczne z wiarą i wręcz pogańskie (ofiarą padł m.in. teatr i commedia dell’arte). Jego

reformy – założenie seminarium duchownego na potrzeby kształcenia kleru, kolegium

jezuickiego, rozwój katechezy, bractw religijnych, walka wydana żywiołowo rosnącej

praktyce wysyłania niezamężnych córek do klasztorów traktowanych jako własność prywatna

arystokracji, skuteczna opieka na ubogimi i sierotami – pozostawiły wyraźny ślad w dziejach

nie tylko samego miasta. Zachowanie przez niego w kościele mediolańskim – mimo

zadekretowanego na soborze trydenckim ujednolicenia w całym Kościele liturgii –

odmiennego rytu ambrozjańskiego było ważnym element mediolańskiej samoświadomości i

patriotyzmu. Mediolan stracił jednak znaczenie ważnego centrum kultury, jakim był w

czasach Ludwika il Moro. Działalność inkwizycji rzymskiej spowodowała również ostry

konflikt arcybiskupa z gubernatorem hiszpańskim, oponującym przeciwko wkraczaniu

Kościoła w kompetencje jurysdykcji świeckiej.

Lombardia

była

najbardziej

dotkniętym

działaniami

i

skutkami

wojny

trzydziestoletniej regionem włoskim. Zamieszkana przez protestantów alpejska Gryzonia stała

się bowiem jednym z frontów wojny pomiędzy Hiszpanią a Francją. W 1620 r.

sprowokowana przez gubernatora Mediolanu rewolta katolicka w Valtellinie skończyła się

rzezią protestantów (Sacro Macello della Valtellina). Pomocy tym ostatnim udzielili wówczas

Francuzi. Kryzys pogłębiła ciężka zaraza 1630 r.

Stato dei Presidi. Do Hiszpanii należało też niewielkie terytorium rozciągające się

wzdłuż wybrzeży tyrreńskich od Piombino po Elbę, umocnione fortyfikacjami i garnizonami

wojskowymi, wykrojone z dawnego państwa sieneńskiego, po jego włączeniu do księstwa

toskańskiego. Rządy sprawował tu wicekról Neapolu.

III.2. Niezależne państwa włoskie.

Wenecja zachowała ustrój republikański i swą niezależność. Dokonała tego dzięki

swej flocie, niezbędnej do obrony Europy przed Turkami i do utrzymania handlu z Lewantem,

umiejętnej polityce i grze dyplomatycznej prowadzonej z walczącymi ze sobą potęgami,

stabilnemu ustrojowi i potężnej gospodarce, które gwarantowały jej pokój wewnętrzny. Po

wojnach włoskich prowadziła samodzielną politykę, lawirując pomiędzy z jednej strony

dwoma członami władztwa Habsburgów – Austrią oraz Hiszpanią, z drugiej – Francją i

Turcją. Na Adriatyku musiała odpierać ataki uskoków (1616-1617), zbiegłej spod panowania

tureckiej ludności słowiańskiej, osiadłej na wybrzeżu pod ochroną austriacką. Od połowy

20

XVII w. prowadziła wojny z Turcją o Kretę (wojna kandyjska), o Peloponez i wyspy na

Morzu Egejskim.

Terytorium republiki obejmowało prawie cały dzisiejszy region Veneto, część

Lombardii, większą część Istrii i Dalmacji, niektóre wyspy greckie. Ustrój Wenecji,

ugruntowany w XIV w., zachował swą żywotność. Jego podstawą była niepisana

„konstytucja” – rozbudowany system magistratur obejmujących swymi kompetencjami

wszystkie dziedziny życia społecznego i gospodarczego, silny etatyzm, bezstronny wobec

wszystkich klas wymiar sprawiedliwości, długa tradycja i styl rządów. Wenecki system

władzy, już w późnym średniowieczu ze względu na swoją stabilność budzący podziw i

zazdrość, oddziałał na rozwiązania ustrojowe przyjmowane od połowy XV i w XVI w. przez

inne państwa włoskie. Na czele państwa stał sprawujący dożywotnio swój urząd doża (doge),

wybierany w skomplikowanych wyborach pośrednich przez Radę Większą (Maggior

Consiglio). Właściwym rządem był wykształcony w późnym średniowieczu z kilku rad Senat,

liczący w epoce wczesnonowożytnej ok. 300 członków (ok. 230 miało prawo głosu), z

roczną, ale odnawialną kadencją. Rządząca republiką szlachta wenecka była od XIII w.

zamkniętą oligarchią (zob. Włochy średniowieczne), do której dostęp tylko na zasadzie

wyjątku miała szlachta terytoriów podbitych. Już w średniowieczu ogromnie rozrośnięta

biurokracja (cecha ustroju republiki miejskiej), która poza profesjonalizacją kancelarii nie

doznała większych zmian w XVI-XVIII w., dopiero w okresie wczesnonowożytnym zaczęła

ustępować rozmiarami rozrastającym się biurokracjom monarchii absolutnych.

Republika, mimo strat poniesionych w toczonych od II połowie XV w. wojnach z

Turkami i zmiany szlaków handlowych w związku z odkryciami geograficznymi,

pozostawała potęgą gospodarczą (zob. niżej). Do połowy XVII w. zdołała utrzymać

panowanie nad Kretą, niektórymi wyspami na Morzu Jońskim i przywileje handlowe w

Turcji. Dla obu państw bowiem rosnąca konkurencja portugalska w handlu morskim była

niewygodna, a stała się groźna, gdy władzę nad Portugalią objął Filip II. Miasto na lagunie,

choć straciło swoją wiodącą pozycję w handlu międzynarodowym, w drugiej połowie XVI w.

było bogatsze i ludniejsze niż kiedykolwiek wcześniej (ok. 170 tys. mieszkańców). Dzięki

znakomicie rozwiniętej dyplomacji było na Półwyspie najważniejszym obok Rzymu centrum

polityki międzynarodowej.

Późniejszy niż w innych państwach włoskich rozkwit kultury renesansowej

przeobraził miasto (budowa pałaców patrycjuszowskich), czyniąc je w XVI w. głównym obok

Rzymu ośrodkiem tej kultury i najważniejszy we Włoszech ośrodek drukarstwa. Władze

21

republiki hamowały działalność inkwizycji i cenzury kościelnej. Wenecja miała więc

największy na Półwyspie Apenińskim margines wolności intelektualnej.

Genua. Niewielka terytorialnie republika (z podporządkowaną jej Korsyką)

korzystała gospodarczo i politycznie na długim pokoju i ścisłych związkach z imperium

hiszpańskim. Genua zawdzięczała je swojemu strategicznemu położeniu – służyła Hiszpanii

jako ważny port wojenny, przez jej terytorium i dalej przez Szwajcarię i Piemont wiodła

główna droga do pozostałych terytoriów Habsburgów. Przede wszystkim jednak obsługiwała

finansowo wielkie imperium światowe. Potężny bank św. Jerzego (Banca di San Georgio),

własność patrycjuszowskich rodów genueńskich (Doria, Grimaldi, Spinola, Centurione),

obsługiwał król i dwór hiszpański, finansując prowadzone przez Hiszpanię wojny,

kontrolował nawet przez pewien czas Korsykę. Genueńczycy zdominowali handel hiszpański,

inwestowali w hiszpańskie kopalnie, przejęli część katalońskich spółek handlowych.

Sabaudia i Piemont. Niewielkie księstwo wyrosłe z dawnego władztwa feudalnego

ocalało z wojen włoskich dzięki umiejętnej polityce Emanuela Filiberta, który przyczynił się

do usunięcia Francuzów z Piemontu. Jako sojusznik Hiszpanii mógł dzięki temu wrócić do

swoich posiadłości, przepołowionych Alpami i podzielonych na dwa człony, z których jeden

był z kultury i języka francuski (ze stolicą w Chambéry), zamieszkiwany w dodatku przez

znaczącą grupę o odmiennym wyznaniu (waldensów), drugi zaś włoski,. Po wojnach

włoskich ciężar tego państwa przeniósł się do włoskiego Piemontu, stolicą został Turyn. Był

to wybór, który w przyszłości okazał się ważny nie tylko dla Sabaudii i rządzącej nią dynastii,

ale dla całych Włoch. Dostęp do morza zapewniło przejęcie hrabstw Nicei i Tendy, i zakup

od Genui portu Oneglia. Długie, pięćdziesięcioletnie panowanie księcia Karola Emanuela I

(1580-1630) upłynęło na próbach zdobycia Monferrato, Genui, Prowansji, ciągłym w tym

celu lawirowaniu pomiędzy Francją i Hiszpanią. Otwarcie własnego frontu w wojnie

trzydziestoletniej (1618-1648) mogło się skończyć nawet likwidacją księstwa. Zapobiegł

temu jego następca Wiktor Amadeusz, zawierając pokój z Hiszpanią, cesarstwem i Francją,

której oddać musiał Pinerolo zmienione przez kardynała Richelieu w potężną twierdzę

broniącą Francji od strony Włoch.

Niewielkie piemonckie władztwa feudalne Saluzzo i Monferrato nie przetrwały wojen

włoskich. Margrabstwo Monferrarto stało się domeną Gonzagów z Mantui, Saluzzo,

włączone do Francji, na początku XVII w. znalazło się pod władzą Sabaudii, w zamian za

niektóre terytoria po francuskiej stronie Alp.

Parma, Modena, Mantua. Rozdrobnienie polityczne utrzymało się w regionie

padańskim. Niewielkim państewkiem miejskim było Księstwo Parmy i Piacenzy, rządzone

22

przez rodzinę Farnese, która swój awans w XV w. do grona najpotężniejszych rodów

włoskich i utrzymanie tej pozycji w następnych stuleciach zawdzięczała ścisłym związkom z

papiestwem (Paweł III – Alessandro Farnese) i talentom wojskowym pochodzących z tej

rodziny wybitnych kondotierów w XV i XVI w. Aleksander Farnese był namiestnikiem króla

Filipa II w buntujących się Niderlandach. Księstwo Modeny i Ferrary (od końca XVI w.

Ferrara należała do Państwa Kościelnego) rządzone było przez d’Estów, Księstwo Mantui

przez Gonzagów.

Te niewielkie obszarowo księstwa (Mantua miała 70-75 km długości i 45-50 km

szerokości), których stolicami były liczące kilkadziesiąt tys. mieszkańców miasta, nie miały

znaczenia politycznego, nie były też silne gospodarczo. W XV i XVI w. były jednak ważnymi

centrami kultury renesansowej dzięki mecenatowi ich władców. Ich pochłaniające gros

produktu krajowego dwory wielkością niewiele ustępowały dworom potężniejszych

monarchów europejskich (dwór Gonzagów liczył od ok. 350 do ok. 800 ludzi).

Wielkie Księstwo Toskanii. Rządzone przez Medyceuszy księstwo powstało dzięki

sojuszowi i protekcji Hiszpanii. Po zdobyciu i anektowaniu Sieny wraz z jej terytorium

(1557), obejmowało niemal całą historyczną Toskanię za wyjątkiem utrzymującej swoją

niezależność Lukki (do 1799 r.) oraz nadmorskiego terytorium (wraz z Elbą) tworzącego

należące do Hiszpanii Stato dei Presidi.

Twórcą monarchii był Cosimo I z bocznej linii Medyceuszy. Władzę nad Florencją

objął w 1537 r. w wieku 17 lat dość przypadkowo, gdy w wyniku spisku zorganizowanego

przez przeciwników rządów papieskich i cesarskich nad niedawną republiką zamordowany

został protegowany papieski, Aleksander Medyceusz (przez kuzyna, Lorenzino dei Medici).

Cosimo sprawnie uwolnił się spod kurateli ludzi, którzy wynieśli go do władzy i przejął

kontrolę nad państwem. Oparciem dla niego był sojusz z Hiszpanią. Dzięki niemu w ostatnim

roku wojen włoskich podbił Sienę. Uzyskany od papieża tytuł wielkiego księcia (1569)

podkreślał różnicę pomiędzy Medyceuszami i ich władztwem a innymi włoskimi rodami

arystokratycznymi i ich państewkami. Proces przekształcenia republiki w dziedziczną

monarchię miał charakter ewolucyjny. Pozostawiono wiele dawnych urzędów i instytucji

pozbawiając je komunalno-republikańskiego charakteru (mianowanie przez księcia

urzędników, zmiana kompetencji). Utrzymano również zreformowany u schyłku republiki

system podatkowy, oparty na powszechnej i równej dziesięcinie (decima). Mianowane były

także główne organy reprezentacyjne, Senat 48 i Rada Dwustu, wyrosłe z dawnych rad

republikańskich, ale pozbawione uprawnień legislacyjnych.

23

Cosimo I zapewnił swoim następcom ustabilizowane, niezakłócane przewrotami rządy

absolutne o ograniczonej jednak suwerenności. W skali europejskiej Medyceusze byli drobną

dynastią, Wielkie Księstwo nie liczyło się na europejskiej scenie polityczne, a na włoskiej

musiało uznawać dominację Hiszpanii. Syn Cosimo I, Ferdynand I (1587-1609), który objął

władzę po bracie, Franciszku I, starał się przeciwstawić presji hiszpańskiej przez ściślejsze

związki z Francją Henryka IV (Ferdynand ożenił się z wnuczką Katarzyny medycejskiej,

Henryk IV zaś z bratanicą księcia, Marią).

Florencja pozostała miastem bogatym, z imponującą kulturą artystyczną i intelek-

tualną, rozbudowanym mecenatem Medyceuszy. Patrycjat florencki, zamieniwszy się w uty-

tułowaną arystokrację (tytuły kupowano), z mniejszą energią uczestniczył bezpośrednio w

ż

yciu gospodarczym, skupiając się na życiu dworskim. Jak wiele innych drobnych państw ab-

solutnych, po dziesięcioleciach sprawnego funkcjonowania Toskania znalazła się w XVII w.

w stagnacji, czego przyczyną był nie tylko kryzys gospodarczy (zob. niżej). Niereformowane,

z ogromnymi dworami (za Ferdynanda II dwór w tym małym państwie liczył 2000 osób),

dotrwało jednak bez wstrząsów do końca panowania dynastii medycejskiej (1737).

Państwo Kościelne było najbardziej rozległym państwem w środkowych Włoszech,

rozciągając się od Adriatyku po Morze Tyrreńskie i od Emilii- Romanii (Bolonia) wzdłuż

Adriatyku do Królestwa Neapolu, granicząc w środkowej części z Wielkim Księstwem

Toskanii. Unikatowe pod względem ustroju, który służyć musiał sprawowaniu przez papieża

władzy duchownej nad Kościołem uniwersalnym i rządów świeckich nad Państwem

Kościelnym, podlegało ewolucji, która uczyniła z niego swoistą monarchię absolutną o

charakterze elekcyjnym i jednocześnie najważniejsze spośród państw włoskich. Dwa,

specyficzne dla papiestwa zjawiska sprzyjały tej ewolucji: możliwość używania władzy

kościelnej do różnych celów politycznych oraz italianizacja. To pierwsze, mające długą od

ś

redniowiecza tradycję, od schyłku tej epoki stało się ważnym narzędziem do wpływania na

scenę polityczną Włoch. Ekskomunikowanie władców osłabiało ich pozycję i ułatwiało

działanie opozycji, nominacja na godności kardynalskie i ważne diecezje – powiększała

dochody rodzin panujących i umacniała ich władzę, z kolei wykluczenie od urzędów i

beneficjów kościelnych oznaczało utratę dochodów i wpływów. Italianizacja papiestwa

rozpoczęła się w I połowie XV w., po pokonaniu przez papieży ruchu soborowego i w

związku z centralizacją samego Państwa Kościelnego. Sytuacją jej sprzyjającą były konflikty

polityczne i militarne między państwami włoskimi, w których papiestwo odgrywało rolę

kluczową, i groźba panowania francuskiego w Neapolu – lennie papieskim. Wpływ na sprawy

włoskie i konflikty militarne na Półwyspie był kwestią dla bytu Państwa Kościelnego

24

pierwszorzędną. Italianizacja papiestwa doprowadziła do dominacji Włochów w Kurii

Rzymskiej oraz wyboru papieży Włochów.

Jednym z niezbędnych mechanizmów władzy papieskiej – elekcyjnego i z reguły

starego monarchy – był nepotyzm. Polegał on na obdarzaniu bratanków czy siostrzeńców

godnością kardynalską, powierzaniu krewnym administracji i finansów Państwa Kościelnego,

a w XV i XVI w. także na mniej lub bardziej udanych próbach wykrojenia dla swojej rodziny

odrębnego, dziedzicznego władztwa. Polityka taka, prowadzona szczególnie energicznie i

konsekwentnie przez Aleksandra VI (Rodrigo Borgia), doprowadziła na przełomie XV i XVI

w. do krwawej wojny na części terytoriów Państwa Kościelnego. W wyniku działań

zbrojnych jego syna Cesarego Borgii (książę Valentino) władzę w Pesaro stracili Sforzowie,

rodzina Malatesta w Rimini, Manfredi w Faenzy. Juliusz II z kolei zdołał zagwarantować

władzę nad księstwem Urbino swojej rodzinie Della Rovere.

Elementem konsolidacji i centralizacji Państwa Kościelnego była likwidacja na jego

terytorium większości silnych jeszcze w połowie XV w. i faktycznie niezależnych władztw

feudalnych oraz samorządności komun miejskich, którym narzucono, niekiedy zbrojnie, rządy

papieskich namiestników. Sprawny system finansowy zapewnił papiestwu wzrost jego

dochodów między 1520 a 1605 r. o 255% (w tym samym czasie wzrost cen wyniósł 200%), z

ok. 350 tys. dukatów rocznie do prawie 1 800 tys. Podstawą wpływów były prowizje i annaty

płacone od beneficjów kościelnych, dochody od sprzedaży odpustów, a w Państwie

Kościelnym podatki pośrednie (od detalicznej sprzedaży importowanego wina i mięsa), cła,

dochody z kopalni ałunu, sprzedaż urzędów. Nie zapewniały one jednak pokrycia wydatków.

Sytuacja budżetu zależała od rozrzutności papieża i dworu, od kosztów prowadzonych wojen.

W połowie XVI w. armia papieska liczyła kilkanaście tys. piechoty i lekkiej jazdy.

Zredukował ją po wojnach włoskich Pius V do gwardii stacjonującej w Rzymie, liczącej 500

ż

ołnierzy ( w tym 350 Szwajcarów).

Aparatem

administracyjnym

papiestwa

była

Kuria

Rzymska,

gruntownie

zreformowana i zreorganizowana w czasie soboru trydenckiego i przez Sykstusa V (1585-

1590). 15 kongregacji, na czele których stali kardynałowie, było odpowiednikiem

ministerstw, obejmując swoimi kompetencjami całość spraw kościelnych i administracyjnych:

inkwizycję (Święte Oficjum), indeks ksiąg zakazanych, sobór, biskupów, zakony, kwestie i

spory administracyjne, jurysdykcyjne i sądowe (kongregacje Sygnatury oraz Konsulty),

biskupstwa w Nowym Świecie, liturgię i ceremoniał papieski, dostawy żywności, budowę

kościołów, dróg i ulic, podatki, budowę floty, drukarnię papieską i rzymski uniwersytet.

Uzupełniały je trybunały kościelne: Roty (sprawy cywilne) i Penitencjarii, rozbudowana

25

kancelaria. Wykształciła się klarowna struktura awansów kurialnych, od funkcjonariuszy

kancelarii i administracji miasta Rzymu oraz prowincji po funkcje dyplomatyczne (nuncjusze)

i godność kardynała. Ustanowiona liczba kardynałów – 70, przetrwała do 1958 r.

Papież był władcą absolutnym – tylko on mianował kardynałów i mógł reformować i

zmieniać prawo – ale zarazem elekcyjnym, gdyż wybieranym przez kolegium kardynalskie i

nie mogącym przekazać władzy następcy. Kolegium kardynalskie, obradujące na

konsystorzu, straciło na znaczeniu politycznym, stając się centrum dworu papieskiego, w

którym ważne były interesy włoskich rodzin panujących i arystokratycznych. Od czasów

soboru w Konstancji papiestwo przestała nękać średniowieczna plaga schizm. Papieżami

najczęściej zostawali leciwi kardynałowie, aby uniknąć nadmiernie długiego pontyfikatu.

Sobór trydencki położył kres swobodzie obyczajów renesansowych papieży i skandalom

obyczajowym. Krótkotrwałe natomiast okazało się rozstanie z nepotyzmem, jakie cechowało

rygorystycznych moralnie papieży schyłku doby soboru trydenckiego i bezpośrednio po nim

(Pius V, Grzegorz XIII). Do nepotyzmu jako skutecznego sprawowania absolutnej władzy

papieskiej powrócił już jednak Sykstus V. Kardynałowie-nepoci zajmowali najwyższą

pozycję w kolegium kardynalskim, a im dłużej trwał pontyfikat, tym większe korzyści odno-

siła rodzina papieża. Długie panowanie Pawła V (1605-1621), Camillo Borghese, syna praw-

nika rzymskiego, przyniosło niebywały awans jego rodzinie. Ale też każdy nowy pontyfikat

otwierał szanse kolejnej rodzinie włoskiej i przynosił zmiany w hierarchii kurialnej.

Rzym pełnił rolę nie tylko stolicy katolickiej Europy. Był miastem, w którym mieli

swoje dwory kardynałowie, rekrutujący się z arystokracji państw włoskich, w którym

układano sojusze i małżeństwa dynastyczne, które było centrum dyplomacji europejskiej.

Miało to znaczenie dla samego miasta, którego ludność od XVI w. szybko rosła. Rzym

przeobraził się w wielkie miasto europejskie i wielki ośrodek konsumpcji luksusowej. Mimo

kryzysu gospodarczego w XVII w. zachował pozycję europejskiej stolicy kultury, mody i

obyczaju dworskiego. Trwająca od połowy XV w. przebudowa, najpierw renesansowa

(budowa nowej Bazyliki św. Piotra), a następnie barokowa, świadomie eksponowała pomniki

starożytnej świetności. Splendoru nadały miastu okazałe pałace-rezydencje kardynałów.

Miasto miało imponującą architekturę i rzeźbę dostępne oczom przybyszów z całego świata,

gigantyczna była skala mecenatu papieży i kardynałów.

26

ROZDZIAŁ IV

WOJNY SUKCESYJNE W I POŁOWIE XVIII W. NOWA MAPA

POLITYCZNA WŁOCH

Trzy kolejne wojny, które toczyły się pomiędzy państwami europejskimi w I połowie

XVIII w., były spowodowane kryzysami sukcesyjnymi na tronie hiszpańskim, polskim i

austriackim. To, że przekształciły się w konflikty kontynentalne, obejmujące swym zasięgiem

także kolonie zamorskie, było wynikiem trwającej od XVI w. rywalizacji między

Habsburgami a Francją oraz prowadzonej przez Anglię i Holandię polityki równowagi w

Europie. Oba te państwa stały się w XVII w. potęgami gospodarczymi, głównymi aktorami

handlu światowego. Potęgą samoistną były wielkie kompanie handlowe, które zdominowały

handel światowy (angielskie: Kompania Wschodnia i Kompania Rosyjska, które położyły

kres potędze handlu hanzeatyckiego na morzach północnych i z Rosją; Kompania

Wschodnioindyjska działająca w Indiach i na Dalekim Wschodzie; holenderska Kompania

Zachodnioindyjska dla handlu amerykańskiego i z zachodnią Afryką). Zachowanie

równowagi między głównymi państwami europejskimi gwarantowało utrzymanie tych

pozycji, tym bardziej że Anglia i Holandia były krajami o niewielkim potencjale militarnym.

Polityka równowagi wymagała więc zapobiegania nadmiernemu wzrostowi potęgi

największych państw, jak Francja czy Austria, m.in. przez niedopuszczenie do przejęcia przez

nie innych krajów na drodze dynastycznego dziedziczenia lub wojny, lub zrównoważenie

takich przejęć przez rozbiór. Dla państw zdominowanych oznaczać to mogło podział ich

terytoriów (Hiszpania) lub całkowitą likwidację (Rzeczpospolita Obojga Narodów, Republika

Wenecka). W pierwszej połowie XVIII w. jednym z czynników burzących układ sił na

europejskiej scenie politycznej były kryzysy sukcesyjne. W monarchiach dziedzicznych brak

bezpośredniego następcy tronu (najlepiej dorosłego syna z prawego łoża) zawsze wywoływał

przynajmniej krótkotrwałe konflikty. Jeśli nawet pretensji do dziedzictwa nie zgłaszał

zagraniczny władca, to koterie dworskie i stronnictwa z reguły poszukiwały sojuszników w

obcych monarchach. W Europie nowożytnej prowadziło do konfliktów międzynarodowych na

ogólnoeuropejską skalę.

Działania militarne w czasie wojen sukcesyjnych I połowy XVIII w. w niewielkim

stopniu dotyczyły krajów włoskich, rezultaty tych wojen przyniosły natomiast zasadnicze

zmiany na mapie politycznej Półwyspu, zastąpienie dominacji hiszpańskiej dominacją

austriacką oraz wzrost znaczenia politycznego Sabaudii-Piemontu.

27

IV.1. Wojna o sukcesję hiszpańską (1702-1714). Przyczyną wojny był spór o

sukcesję po bezpotomnej śmierci ostatniego Habsburga hiszpańskiego, Karola II (1700).

Pretensje do tronu zgłosili zarówno Burbonowie (starsza siostra Karola II była żoną Ludwika

XIV), jak i Habsburgowie austriaccy (młodsza siostra była żoną cesarza Leopolda I). Karol na

swojego następcę wyznaczył wnuka Ludwika XIV, Filipa Burbona (Filip V), co oznaczało

ogromny wzrost domeny i potęgi Burbonów. Filip obejmował bowiem władzę nad Hiszpanią

wraz z jej koloniami amerykańskimi i Filipinami, domenami włoskimi, Niderlandami

hiszpańskimi (dzisiejsza Belgia) i był jednym z sukcesorów tronu francuskiego. Hiszpania

była państwem wprawdzie pogrążonym w ciężkim kryzysie finansowym, „kolosem na

kruchych nogach”, ale dysponowała ogromnymi zasobami surowcowymi w koloniach.

Łatwym do zdobycia kąskiem zdawały się też w tej sytuacji Włochy, nie tylko domeny

hiszpańskie, ale również pogrążone w kryzysie gospodarczym inne państwa na Półwyspie.

Austria po zwycięskiej bitwie pod Wiedniem (1683) nad Turkami domagała się pomocy

finansowej od Toskanii, papiestwa, Piemontu, księstwa Modeny. Genua znajdowała się pod

presją Francji. Początkowe projekty rozbioru imperium hiszpańskiego pomiędzy Francję i

Austrię, której obiecano Włochy, okazały się nie do przeprowadzenia. Złączone unią

personalną Anglia i Holandia, których wspólnym władcą był Wilhelm II orański, nie mogły

zaakceptować ani przyznanego Francji przez nowego władcę Hiszpanii monopolu na handel

niewolnikami z koloniami hiszpańskimi, ani wrogich działań francuskich w Niderlandach

hiszpańskich, ani potwierdzenia praw Filipa V do tronu francuskiego. Austrię z kolei

rozsierdziło wycofanie się Francji z układu o rozbiorze domen hiszpańskich i wprowadzenie

wojsk francuskich do Mediolanu. W wojnie, która wybuchła w 1702 r., naprzeciwko siebie

stanęły dwa sojusze: Francja z Hiszpanią i Bawarią (która liczyła na uwolnienie się od

zależności od Habsburgów) oraz początkowo Sabaudią z jednej strony; z drugiej – Austria,

Anglia, Holandia. Działania wojenne toczyły się w dzisiejszej Belgii, w południowych

Niemczech i we Włoszech. Gdy w 1703 r. wojska austriackie dowodzone przez wybitnego

generała Eugeniusz Sabaudzkiego (z dynastii sabaudzkiej) wkroczyły do Veneto i Lombardii,

władca Sabaudii i Piemontu, Wiktor Amadeusz II – celem jego udziału w wojnie było

zdobycie Mediolanu – przeszedł na stronę austriacką.

Wojnę kończyły dwa traktaty pokojowe: pomiędzy Francją, Anglią i Holandią,

zawarty w Utrechcie w 1713 r., oraz w 1714 r. w Rastatt pomiędzy Francją i Austrią. Ich

najważniejszym postanowieniem był rozbiór europejskiej części dominium hiszpańskiego

oraz wykluczenie hiszpańskiej linii Burbonów z dziedziczenia tronu francuskiego. Rządzący

od 1701 r. Hiszpanią Filip V został uznany przez potęgi europejskie za króla Hiszpanii.

28

Francja straciła na rzecz Anglii część Kanady (półwysep Nowa Szkocja). Anglia ponadto

uzyskała Minorkę i Gibraltar oraz monopol na handel niewolnikami z koloniami

hiszpańskimi. Hiszpania traciła na rzecz Austrii pod rządami cesarza Karola VI

Niderlandy hiszpańskie i należące do niej kraje włoskie za wyjątkiem Królestwa Sycylii,

które otrzymał władca Sabaudii i Piemontu Wiktor Amadeusz II. Dzięki temu nabytkowi

powiększył swoje państwo i zyskał tytuł królewski. Hiszpanom udało się jednak ponownie

zająć Sycylię i Sardynię. Wyparły ich stamtąd wojska austriackie i flota angielska, i na mocy

traktatu londyńskiego (1718), zawartego pomiędzy Austrią, Francją i Anglią, Sabaudia

zmuszona była oddać władzę nad Sycylią cesarzowi austriackiemu. Wiktor Amadeusz II

otrzymał w zamian Sardynię (1720) i zachował tytuł królewski.

W wyniku wojny o sukcesję hiszpańską Włochy znalazły się pod dominacją

austriacką. Na północnym-zachodzie rosła w potęgę Sabaudia-Piemont i rządząca tam

dynastia sabaudzka (Savoia).

IV.2. Wojna o sukcesję polską. Pierwsze dziesięciolecia XVIII w. przyniosły zmiany

na mapie politycznej Europy środkowo-wschodniej. Słabnąca Rzeczpospolita Obojga

Narodów znalazła się pod presją i politycznym dyktatem największego państwa na świecie –

Rosji. Szybko też rosło znaczenie Prus, małego, ale ekspansjonistycznego królestwa,

utworzonego w 1701 r. Wojna o sukcesję polską wybuchła w 1733 r., gdy elekcyjny tron

polski opustoszał po śmierci Augusta II Wettina. Do jego objęcia pretendował popierany

przez Francję teść króla Ludwika XV, Stanisław Leszczyński (król polski w czasie okupacji

Polski przez wojska szwedzkie w latach 1704/5-1709). Austria i Rosja poparły natomiast syna

Augusta II, Augusta III. Ten konflikt stał się dobrym pretekstem do zrewidowania

niekorzystnych dla Francji rozstrzygnięć wojny o sukcesję hiszpańską. Stara koalicja:

Francja, Hiszpania, Bawaria, którą tym razem wsparła także Sabaudia, toczyła wojnę z

Austrią i Rosją, do których dołączyły Prusy i Dania. Wojna toczyła się w Rzeszy,

Niderlandach, na Sycylii i Półwyspie Apenińskim. Władca sabaudzki Karol Emanuel w

zamian za oddanie Francji swoich posiadłości alpejskich liczył na zdobycie całej Lombardii.

Hiszpania dołączyła do Francji, by odzyskać Neapol i Sycylię, liczyła też na zdobycie Parmy

i Toskanii, w której kończyły się rządy Medyceuszy. Neutralna postawa w tej wojnie Holandii

i lawirowanie Anglii sprzyjały koalicji francusko-hiszpańskiej, która gotowa była porzucić

sprawę Leszczyńskiego (królem Polski został August III), w zamian za zmianę układu sił na

zachodzie Europy. Działania wojenne skończyły się w 1735 r., pokój podpisano w

Wiedniu w 1738 r. Austrii udało się zachować panowanie w Lombardii (z drobnymi stratami

29

terytorialnymi). W jej dominium znalazło się również Wielkie Księstwo Toskanii, gdzie

wygasłą dynastię medycejską zastąpiła dynastia lotaryńska. Jej okupowane przez Francuzów

księstwo zostało przekazane we władanie Stanisławowi Leszczyńskiemu, książę lotaryński

Franciszek Stefan, żonaty z córką cesarza Marią Teresą i późniejszy cesarz (jako Franciszek

I) otrzymał więc Toskanię. Natomiast południowe Włochy wróciły pod władzę hiszpańskich

Burbonów, ale bez unii personalnej z Hiszpanią. Władzę nad Neapolem i Sycylią objął syn

Filipa V, Karol VII (od 1759 r. król Hiszpanii; na tronie neapolitańskim zastąpił go wówczas

ośmioletni syn Ferdynand IV). Natomiast księstwo Parmy i Piacenzy, które po wygaśnięciu

dynastii Farnese (1731) Karol VII objął jako syn księżnej Elżbiety Farnese, przeszło pod

władzę austriacką. W wyniku tej wojny większa część Włoch została podzielona pomiędzy

Habsburgów i Burbonów hiszpańskich. Podział ten okazał się trwały, przekreślił go dopiero

najazd Napoleona na Włochy.

Wojna o sukcesję austriacką. 1740-1748. Przyczyną tej wojny była sukcesja na

tronie austriackim i cesarskim córki cesarza Karola VI, Marii Teresy. Choć była ona

zabezpieczona prawnie (1713), dziedziczenie korony cesarskiej przez kobietę zakwestio-

nowały Prusy, wysuwając kandydaturę księcia bawarskiego Karola Albrechta i licząc na

powiększenie swojego terytorium kosztem Austrii. To ostatnie zresztą osiągnęły, zdobywając

ludny i zurbanizowany Śląsk (1742). Wojna pomiędzy dwiema koalicjami: Prusami, Bawarią,

Francją, Hiszpanią z jednej strony i Austrią, Saksonią, Królestwem Sardynii (Piemontem) z

drugiej, toczyła się osiem lat obejmując wiele innych krajów europejskich (do wojny

włączyły się także Rosja, Anglia, Holandia po stronie austriackiej) i kolonii. Chodziło w niej

bowiem o interesy i pretensje dynastyczne, i o rewizję rezultatów poprzednich konfliktów

militarnych. Piemont liczył na uzyskanie nabytków w Lombardii, tym razem wspomagając

posiadającą ją Austrię, Hiszpania chciała odzyskać Gibraltar (zaanektowany wcześniej przez

Anglię) oraz Parmę i Piacenzę. Na terytorium włoskim wojna toczyła się od 1744 r. między

„Gallispanami” (wojska francuskie i hiszpańskie), do których przyłączyła się Genua, a

„Austrosardami” (wojska austriackie i sabaudzkie).

Wojnę kończył pokój zawarty w Akwizgranie w 1748 r. Na jego mocy uznano

sukcesję Marii Teresy; jej mąż, wielki książę Toskanii, otrzymał koronę cesarską (jako

Franciszek I). Prusom potwierdzono władzę nad Śląskiem. Burbonowie hiszpańscy powrócili

do Parmy i Piacenzy. Karol Emanuel III, król Sardynii i władca Piemontu, zyskał drobne

nabytki w Lombardii, odzyskał również okupowane przez Francuzów Sabaudię i Niceę.

30

ROZDZIAŁ V

REFORMY OŚWIECENIOWE W PAŃSTWACH WŁOSKICH

Burzliwe dzieje polityczne państw włoskich w I połowie XVIII w. przypadły na okres

Oświecenia (zob. niżej). Jednym z jego ważnych nurtów były ruch reform państwa, obecny

we wszystkich krajach europejskich, będący konsekwencją głównych haseł oświeceniowych:

rozum, szczęście, wolność, tolerancja. Z tym pierwszym i tym ostatnim wiązały się nowe

konceptualizacje relacji między władzą świecką a Kościołem, miejsca religii w życiu

publicznym, prawo do wolności wyznania i konieczność jej akceptacji. To drugie hasło

oznaczało troskę o pomyślność i dobry byt w życiu doczesnym. Wolność była rozumiana jako

przyrodzone prawo każdego człowieka do głoszenia własnych poglądów i powinna była być

gwarantowana przez prawo. Wielki rozwój prawa w tej epoce, do którego znaczący wkład

wnieśli myśliciele włoscy, opierał się na przekonaniu, że najwyższym prawem jest prawo na-

turalne (jusnaturalizm) i przekładał się na projekty nowych kodyfikacji prawa, które miały

zagwarantować realizację idei oświeceniowych: wolność cywilną, rozdzielenie jurysdykcji

ś

wieckiej i kościelnej, humanitarne prawo i sądy. Wielkimi sprzymierzeńcami ruchu reform

były narodziny opinii publicznej jako ważnego elementu życia społecznego i kulturalnego

oraz duch zmian i wiara w rozum, czerpiące swe siły z rozwoju nauki w stuleciu XVII i

XVIII. Nie pozostały poza ruchem reform monarchie absolutne, w których służyć one miały

osłabieniu pozycji Kościoła, ugruntowaniu supremacji władzy świeckiej oraz modernizacji

systemu i aparatu władzy. Hasła wolności i tolerancji mogły w nich znaleźć tylko ograniczoną

realizację, zniesienie przywilejów stanowych zaś natrafiło na potężny opór warstwy

feudalnej.

Regalistyczne programy reform, mające na celu zagwarantowanie władzy świeckiej

supremacji nad władzą duchową, zakładały opodatkowanie dóbr kościelnych, ograniczenie

stanu posiadania Kościoła przez konfiskatę dóbr likwidowanych klasztorów i innych insty-

tucji kościelnych i przejmowanie przez państwo dóbr martwej ręki, ograniczenie autonomii i

zakresu sądownictwa kościelnego, zniesienie inkwizycji i cenzury papieskiej (zastąpiła ją

cenzura państwowa). Ruch reformy nieuchronnie więc prowadził do napięć i konfliktów z

Kościołem. Jego antyklerykalne ostrze skierowane było zwłaszcza przeciwko zakonom, na

pierwszym miejscu jezuitom, symbolizującym przesadnie im zarzucany obskurantyzm

nauczania kościelnego, co doprowadziło do kasacji wielu zakonów, na czele z jezuitami.

31

We Włoszech reformy te wywołały konflikty z papiestwem. Długi, przydający na lata

wojny o sukcesję hiszpańską pontyfikat Klemensa XI (1700-1721) przyniósł Państwu

Kościelnemu utratę znaczenia politycznego. W kończących tę wojnę traktatach pokojowych

nie liczono się z jego stanowiskiem i dysponowano jego lennami bez pytania go o zgodę. Jego

następca, Innocenty III (1721-1724), musiał się pogodzić z utratą kolejnego lenna – księstwa

Parmy i Piacenzy. Słabość papiestwa ułatwiła więc przeprowadzenie regalistycznych reform

w państwach włoskich, sankcjonowanych w zawieranych z papieżem konkordatach, w

których godził się on m.in. na oddanie w ręce władcy nominacji na godności kościelne.

Godził się tym samym na utratę kontroli nad ogromnym we Włoszech majątkiem kościelnym

(w Królestwie Neapolu 1/3 ziemi), uszczuplanym dodatkowo przez likwidację klasztorów,

kasację zakonów i przejmowanie przez państwo dóbr martwej ręki .

Królestwo Neapolu. Neapol był obok Mediolanu głównym centrum kultury

Oświecenia we Włoszech. Zwolennicy reform wiązali wielkie nadzieje na zmiany ze znacznie

sprawniejszymi rządami austriackimi. Przedstawicielem tutejszego ruchu regalistycznego był

prawnik i historyk Pietro Giannone, autor Dell’istoria civile del regno di Napoli.

Skonfliktowany za swoje poglądy z Kościołem, potępiony przez papieża Innocentego XIII

musiał jednak, pomimo protekcji cesarza, opuścić Neapol. Reformy regalistyczne

przeprowadzili jednak dopiero Burbonowie, mający za ministrów i doradców wybitnych

prawników neapolitańskich. Największy wpływ na nie miał Bernardo Tanucci, który pełnił

pod rządami Karola VII (1732-1759) i Ferdynanda IV (1759-1799) kolejno funkcje ministra

sprawiedliwości, ministra spraw zagranicznych i wreszcie premiera. Kler został

opodatkowany, jego liczebność uległa zmniejszeniu (z ok. 100 do 80 tys.), ograniczono

autonomię i zakres sądownictwa kościelnego, przeprowadzono częściową sekularyzację

majątków kościelnych, wprowadzono śluby cywilne, reforma kalendarza zredukowała liczbę

ś

wiąt. Likwidacja statusu lennego (jako lenna papieskiego) Królestwa pociągnęła za sobą

ukrócenie wpływów nuncjuszy. Król zawarł konkordat z papieżem Benedyktem XIV w 1741

r. W 1767 r., za panowania Ferdynanda IV nastąpiła kasacja i wygnanie jezuitów. Kolegia

jezuickie miało zastąpić szkolnictwo państwowe.

Program reform objął także przywileje baronów, niektóre cła i podatki. Nowa

kodyfikacja prawa Tanucciego (Codice Carolino) pozbawiała baronów większości uprawnień

jurysdykcyjnych , utracili oni również niektóre inne przywileje feudalne.

Sabaudia i Piemont. Spośród władców włoskich początkowych dekad XVIII w.

książę Sabaudii i Piemontu, a następnie król Sardynii, Wiktor Amadeusz II, był jedynym

liczącym się na arenie politycznej monarchą. Dysponował dużą armią i (na mocy pokoju

32

utrechckiego) twierdzami alpejskimi, stanowiącymi linię demarkacyjną między austriacką

Lombardią a francuskimi posiadłościami w Alpach. Jego antykościelna polityka (zwłaszcza

na Sardynii) była elementem programu reorganizacji i wzmocnienia administracji w

zmienionym terytorialnie i niejednolitym ustrojowo państwie, ale wynikała też ze słabości

papiestwa: najpierw nadał sobie bez zgody papieskiej tytuł króla Sycylii, która była lennem

papieskim, a następnie wymusił uznanie przez papieża Benedykta XIII tytułu króla Sardynii.

Uzyskał też od papieża prawo przedstawiania swoich kandydatów na wszystkie biskupstwa w

nowo pozyskanym królestwie, podporządkował administracji świeckiej kościelne instytucje

dobroczynne i szpitale, opodatkował kler i rozciągnął nad nim kontrolę. Wszystkie te

prerogatywy sankcjonował konkordat zawarty w 1727 r. z Benedyktem XIII (w późniejszych

latach zmieniony). Reformy objęły również inne dziedziny – rozwojowi gospodarczemu i

finansom państwa służyć miało ograniczenie przywilejów feudalnych szlachty i Kościoła,

wprowadzenie nowego kadastru (podatek od majątku); usprawnieniu rządów i administracji –

powołanie Rady Państwa, reforma i kodyfikacja prawa. Zreformował ponadto uniwersytet w

Turynie i powołał do życia szkolnictwo państwowe.

Wielkie Księstwo Toskanii. Reformy przeprowadzone w tym państwie przez

wielkiego księcia Piotra Leopolda (1765-1790; 1790-1792 – cesarz jako Leopold I) uważane

są za modelowy przykład reform oświeconego absolutyzmu. Poprzedziły je sprawne i

skuteczne rządy ministrów Franciszka Stefana Lotaryńskiego (1737-1765), administrujących

księstwem w zastępstwie przebywającego w Wiedniu władcy. Nowa dynastia przejmowała

Toskanię pogrążoną w kryzysie gospodarczym i marazmie dekadenckich rządów, z bardzo

rozbudowanymi strukturami kościelnymi (w samej Florencji znajdowały się klasztory prawie

wszystkich reguł zakonnych) i anachronicznym systemem administracyjnym. Dzięki imigracji

Lotaryńczyków, w tym chłopów, zmodernizowano wieś; ograniczono dławiący rozwój

gospodarczy fiskalizm i uregulowano system ściągania podatków, biurokracja stała się

bardziej profesjonalna i sprawniejsza. Piotr Leopold, młodszy brat cesarza Józefa II –

reformatora, w jakiejś mierze go naśladował, ale jego celem było też zapewnienie odrębności

i suwerenności Wielkiego Księstwa, którym rządził osobiście i na miejscu. Sprzyjały

realizacji reform niskie koszty utrzymania niewielkiej armii (bezpieczeństwo zapewniała

Austria) oraz zaangażowanie w nie, już w czasach Franciszka Lotaryńskiego, wybitnych

prawników i ekonomistów: Pompeo Neriego (ściągnęła go także Maria Teresa do reform w

Mediolanie) oraz Francesco Marii Gianniego w końcowych latach panowania Piotra

Leopolda. Ważnym celem reform był rozwój gospodarczy, czemu służyć miał liberalizm

ekonomiczny i szeroko zakrojone programy melioracyjne, bazujące m.in. na badaniach nad

33

rolnictwem założonej w 1753 r. we Florencji Akademii dei Georgofili. Rozpoczęto osuszanie

bagien w Maremmie i Val di Chiana, wprowadzono wolny handel zbożem, zniesiono cechy,

wprowadzono nową korzystną dla handlu taryfę celną, zniesiono większość monopoli,

zreformowano system podatkowy (zniesiono dzierżawę podatków, wprowadzono ich

bezpośredni pobór). Wielki projekt kodyfikacji prawa i wprowadzenia konstytucji nie został

wprawdzie doprowadzony do końca, ale zrealizowane w dziedzinie prawa i sądownictwa

karnego reformy (kodeks karny 1786), inspirowane poglądami Cesarego Beccarii, uważane są

za największe osiągnięcie Piotra Leopolda. Zniesiono mające starożytny rodowód przes-

tępstwo obrazy majestatu, karę konfiskaty majątku, tortury sądowe, wreszcie karę śmierci.

W sprawach kościelnych doradcą Wielkiego Księcia był zwolennik jansenizmu (zob.

niżej) i wróg jezuitów biskup Pistoi i Prato, Scipione Ricci; jego zadaniem było także

doprowadzenie do reformy wewnątrzkościelnej (formacja kleru świeckiego, dyscyplina w

seminariach, katecheza dzieci i młodzieży itd.). Największym przedsięwzięciem i o

największych konsekwencjach nie tylko religijnych, ale również społecznych i kulturalnych,

była likwidacja 185 klasztorów męskich i żeńskich, przekształcenie 85 żeńskich domów w

szkoły dla dziewcząt, kilku konwentów w domy starców i szpitale. Kasacja objęła w całości

12 zakonów, w tym: jezuitów (1773), celestynów, augustian bosych, cystersów, kanoników

laterańskich. Poza klasztorami zniesiono również bractwa religijne. W autonomię Kościoła,

głównie gospodarczą były wymierzone nowe przepisy dotyczące dóbr martwej ręki;

zniesienie zależności kleru zakonnego od Rzymu przez stworzenie dla każdego zakonu

prowincji toskańskiej, podporządkowanej autorytetowi biskupa; konfiskata dóbr należących

do instytucji kościelnych nieprowadzących duszpasterstwa i utworzenie pod egidą państwa

Patrimonio Ecclesiastico, zarządzanego przez biskupów i przeznaczonego na potrzeby kleru

ś

wieckiego; zniesienie przywilejów podatkowych kleru; ograniczenie prawa użytkowania

własności kościelnej; zniesienie prawa azylu; projekt (z którego się wycofano) zniesienia w

ogóle sądownictwa kościelnego; zakaz obecności w klasztorach toskańskich cudzoziemskich

zakonników. Inkwizycja rzymska przestała działać, bulle papieskie mogły być publikowane

tylko za zgodą wielkiego księcia.

Mediolan. W Lombardii, będącej pod panowaniem austriackim od 1706 r., okres

reform przypadł na czasy gubernatora Carlo Firmiana (1758-1782). Były one także tutaj w

dużym stopniu dziełem samych Włochów. Mediolan był obok Neapolu głównym centrum

Oświecenia włoskiego, w administracji austriackiej główną rolę grali Włosi, doradcami

władców byli najwybitniejsi przedstawiciele mediolańskiego Oświecenia (Alessandro Verri,

Cesare Beccaria). Reformy miały na celu głównie likwidację średniowiecznego

34

partykularyzmu prawnego (uchylono statuty miejskie) i administracyjnego (zniesienie ceł

wewnętrznych) oraz unowocześnienie systemu fiskalnego (bezpośredni pobór podatków,

reforma katastralna). Reformy regalistyczne – zniesienie cenzury kościelnej, inkwizycji,

ograniczenie uprawnień jurysdykcyjnych Kościoła, przejęcie przez państwo dóbr martwej

ręki – znalazły silne wsparcie ze strony zreformowanego uniwersytetu w Pawi. Także w

Lombardii po kasacie zakonu jezuitów wprowadzono państwowy system szkolny.

35