55
Alkoholizm i Narkomania 2007, Tom 20: nr 1, 5563
© 2007 Instytut Psychiatrii i Neurologii
Problemy zdrowia prokreacyjnego zwi¹zane
z konsumpcj¹ alkoholu
Problems of reproductive health associated with alcohol consumption
Jacek Moskalewicz
Zak³ad Badañ nad Alkoholizmem i Toksykomaniami
Instytut Psychiatrii i Neurologii, Warszawa
Abstract The paper reviews major international publications that may be useful in assessing prob-
lems of reproductive health associated with alcohol consumption in Poland. Following types of
alcohol-related problems were identified: sexual maturation disorders, disruption of menstruation
cycle, breast cancer, infertility and problems during pregnancy. High tide of alcohol consumption
that includes women and teenagers may increase prevalence of these disorders. It was estimated that
1012% of women due to drinking have greater risk of menstruation pains and other cycle disorders,
23% may suffer infertility associated with alcohol consumption, other few per cent is at elevated
risk of breast cancer because of permanent alcohol exposure. Risk of foetal alcohol syndrome
is estimated as low. Alcohol consumption during pregnancy, however, may be associated with about
10 000 underweight births annually.
Key words: reproductive health, alcohol, alcohol and reproductive health, foetal alcohol syndrome
Streszczenie Celem artyku³u jest przegl¹d najwa¿niejszych pozycji literatury wiatowej pod
k¹tem prac, które mog¹ mieæ znaczenie dla oceny problemów zdrowia prokreacyjnego w Polsce.
Wyodrêbniono nastêpuj¹ce typy zaburzeñ: zak³ócenia dojrzewania, zaburzenia miesi¹czkowania,
rak piersi, bezp³odnoæ oraz zaburzenia maj¹ce wp³yw na przebieg ci¹¿y i p³ód (poronienia, uro-
dzenia z niedowag¹, alkoholowy zespó³ p³odowy). Fala wzrostu konsumpcji w Polsce obejmuj¹ca
równie¿ kobiety, w tym nastolatki, mo¿e spowodowaæ zwiêkszenie rozpowszechnienia tych za-
burzeñ. Oszacowano, ¿e konsumpcja alkoholu ma wp³yw na zaburzenia cyklu menstruacyjnego
u oko³o 1012% kobiet, ryzyko bezp³odnoci zwi¹zanej z alkoholem obejmuje 23% kobiet, podob-
nie kilka procent kobiet ma w zwi¹zku ze sta³¹ ekspozycj¹ na alkohol podwy¿szone ryzyko raka
piersi. Ryzyko alkoholowego zespo³u p³odowego jest w Polsce bardzo niskie. Wiêksze jest ryzyko
urodzeñ z niedowag¹.
S³owa kluczowe: zdrowie prokreacyjne, alkohol, alkohol a zdrowie reprodukcyjne, alkoholowy
zespó³ p³odowy
Redakcja Alkoholizmu i Narkomanii wyra¿a wdziêcznoæ Programowi Narodów Zjednoczonych
ds Rozwoju (UNDP) za wyra¿enie zgody na opublikowanie zamówionego wczeniej artyku³u, który
w znacznie skróconej wersji ukaza³ siê w wydawnictwie Raport: Zdrowie kobiet w wieku pro-
kreacyjnym 1549 lat. Polska 2006 (Program Narodów Zjednoczonych ds Rozwoju, Warszawa,
2007, 7072).
56
Jacek Moskalewicz
Wp³yw alkoholu na zdrowie prokreacyjne
Ryzyko zapadalnoci na choroby zwi¹zane z alkoholem jest u kobiet wy¿sze
ni¿ u mê¿czyzn, przy tych samych poziomach konsumpcji (1). Wynika to zapewne
z mniejszej masy cia³a, ni¿szej zawartoci wody w organizmie, ró¿nic w metabolizo-
waniu alkoholu, a tak¿e z odmiennego wp³ywu alkoholu na uk³ad hormonalny (2).
Mo¿na wymieniæ przynajmniej 6 zaburzeñ zwi¹zanych z alkoholem, których me-
chanizm jest specyficzny dla kobiet i które obejmuj¹ kwestie zdrowia prokreacyjne-
go: zak³ócenia dojrzewania, zaburzenia miesi¹czkowania, rak piersi, bezp³odnoæ.
Alkohol mo¿e mieæ tak¿e wp³yw na przebieg ci¹¿y i p³ód (poronienia, urodzenia
z niedowag¹, alkoholowy zespó³ p³odowy).
Zak³ócenie dojrzewania
Dzia³aj¹c na mózg, przysadkê, a tak¿e bezporednio na jajniki alkohol mo¿e
zaburzaæ produkcjê hormonów odpowiedzialnych za rozwój i funkcjonowanie sys-
temu reprodukcyjnego kobiety (3). Destrukcyjny wp³yw alkoholu na proces doj-
rzewania obserwowano w wielu badaniach na zwierzêtach (4, 5). Ostatnie badania
na szczurach ujawni³y, ¿e alkohol aktywizuje opioidy endogenne w mózgu (6),
których negatywny wp³yw na dojrzewanie ustaje po podaniu naltrexonu (7).
W badaniach Blocka i wsp. stwierdzono, ¿e nawet umiarkowana konsumpcja alko-
holu obni¿a na dwa tygodnie poziom estrogenu u dziewcz¹t w wieku 1218 lat (8).
Zaburzenie cyklu menstruacyjnego
Na pocz¹tku lat 80. stwierdzono w badaniach populacyjnych w USA, ¿e bo-
lesn¹ miesi¹czkê przechodzi 80% kobiet pij¹cych jednorazowo 90 ml alkoholu
przynajmniej raz na tydzieñ, w porównaniu z 59% kobiet pij¹cych mniej (9).
Kobiety uzale¿nione od alkoholu maj¹ nieregularne cykle miesi¹czkowania, obser-
wuje siê u nich zanik jajeczkowania (10). Zaburzenia cyklu pojawiaj¹ siê równie¿
u kobiet pij¹cych towarzysko, w ilociach które nie mog¹ doprowadziæ do uszko-
dzeñ w¹troby lub innych organów (9, 11, 12), ale które maj¹ ju¿ wp³yw na zdro-
wie reprodukcyjne.
Nowotwór piersi
Zwi¹zki alkoholu z rakiem piersi stwierdzono w licznych badaniach oryginal-
nych i pracach przegl¹dowych (1). Meta-analiza szeciu prospektywnych badañ
amerykañskich wykaza³a, ¿e ryzyko raka piersi jest 3040% wy¿sze u kobiet spo-
¿ywaj¹cych oko³o 30 ml etanolu dziennie (13). Wczeniejsza meta-analiza uka-
za³a (14), ¿e ryzyko nowotworu piersi narasta wraz ze wzrostem konsumpcji ju¿
od 15 ml alkoholu dziennie.
Bezp³odnoæ
We wspomnianym wczeniej badaniu (9) najwy¿szy wskanik bezp³odnoci
(30%) zanotowano wród kobiet pij¹cych prawie codziennie przynajmniej 90 ml
57
Problemy zdrowia prokreacyjnego zwi¹zane z konsumpcj¹ alkoholu
etanolu. Zwi¹zek znacznych iloci alkoholu z bezp³odnoci¹ zosta³ potwierdzony
w kolejnych badaniach (15) i pracach przegl¹dowych (1).
Wp³yw na p³ód i noworodka
Uwa¿a siê, ¿e alkohol mo¿e podnosiæ ryzyko poronienia oraz przedwczesnego
porodu. Wiele badañ, zw³aszcza z lat 70. i 80., wskazywa³o na wysokie ryzyko
poronienia u kobiet uzale¿nionych od alkoholu. W przegl¹dowym artykule Abela
(16) wskaniki poronieñ u alkoholiczek wahaj¹ siê od 18,8% na Wêgrzech (17),
2223% w Niemczech i Danii (18, 19), 4652% w Szkocji (20, 21) do 81% we
Francji (22). W kolejnych badaniach, w których kontroli poddano takie zmienne
jak status spo³eczno-ekonomiczny, liczbê wczeniejszych ci¹¿, choroby w¹troby,
ró¿nice w ryzyku poronieñ, ró¿nice nie s¹ ju¿ statystycznie istotne.
W ramach projektu WHO wiatowe Obci¹¿enie Chorobami (Global Burden
of Diseases) oszacowano, ¿e alkohol odpowiada rocznie za 60 tysiêcy urodzeñ
z niedowag¹ w Unii Europejskiej, z czego po³owa przypada na nowe kraje UE (23).
Od ponad 30 lat prowadzone s¹ badania nad P³odowym Zespo³em Alkoholo-
wym (FAS) (24). Ryzyko FAS pojawia siê przy bardzo wysokiej, regularnej kon-
sumpcji alkoholu lub przy czêstym piciu napadowym. Wskanikiem takiego picia
jest zespó³ abstynencyjny czy te¿ picie mimo powa¿nych konsekwencji osobistych
i prawnych, a wiêc typowe objawy uzale¿nienia.
Szacuje siê, ¿e rozpowszechnienie FAS w USA waha siê od 0,5 do 2 przypad-
ków na 1000 urodzeñ (25). Najwy¿sze, przekraczaj¹ce 10-krotnie redni¹ krajow¹
wskaniki, obserwuje siê wród spo³ecznoci o bardzo niskich parametrach spo-
³eczno-ekonomicznych (mieszkañców kolorowych gett wielkich aglomeracji,
rezerwatów dla ludnoci tubylczej). Mimo i¿ poziom konsumpcji alkoholu w USA
i w Europie jest podobny, to przypadki FAS w innych krajach rozwiniêtych s¹
bardzo rzadkie. W 28 badaniach przeprowadzonych w Australii, Wielkiej Brytanii,
Hiszpanii, Danii, Francji, W³oszech Holandii, Portugalii, Szwecji, stwierdzono ³¹cz-
nie cztery przypadki FAS (25). Mo¿na przypuszczaæ, ¿e FAS wi¹¿e siê nie tylko
z ekspozycj¹ p³odu na alkohol, ale tak¿e z wzorami picia (bardzo wysok¹ konsump-
cj¹ jednorazow¹), niskim statusem spo³ecznym i materialnym oraz ekstremalnym
wykluczeniem spo³ecznym, które ³¹cznie prowadz¹ do g³êbokich zaniedbañ ci¹¿y.
Spo¿ycie alkoholu w Polsce
W okresie transformacji ustrojowych spo¿ycie alkoholu w Polsce wzros³o do
poziomu nie notowanego od ponad 150 lat. Obecnie szacuje siê, ¿e konsumpcja
kszta³tuje siê na poziomie 1011 litrów etanolu na jednego mieszkañca. Niesie to
za sob¹ szereg zagro¿eñ dla zdrowia, w tym zdrowia prokreacyjnego.
Wiek inicjacji i wiek pierwszego upicia
Ostatnie dane dotycz¹ce wieku rozpoczêcia picia pochodz¹ z Europejskiego
Badania Szkolnego nt Alkoholu i Narkotyków (ESPAD), realizowanego w latach
58
Jacek Moskalewicz
1995, 1999, 2003, w którym g³ównym wskanikiem inicjacji alkoholowej jest
odsetek uczniów, którzy wypili swój pierwszy kieliszek lub szklankê napoju alko-
holowego przed 14 rokiem ¿ycia. Ponad 60% ch³opców i blisko 50% dziewcz¹t
rozpoczyna picie od piwa ju¿ w wieku 13 lat lub wczeniej. Pierwsze eksperymenty
z wódk¹ ma w tym wieku ponad jedna trzecia ch³opców i blisko 20% dziewcz¹t.
W latach 19952003 odsetki te wzros³y o mniej wiêcej 10 punktów procentowych.
Z tego samego badania wiadomo, ¿e dowiadczenia z upiciem siê nie by³y obce
20% ch³opców i blisko 10% dziewcz¹t poni¿ej 14 roku ¿ycia. Równie¿ w tym
zakresie obserwuje siê tendencjê wzrostow¹ (2628).
Rozpowszechnienie picia i upijania siê wród nastolatków
Wzrost spo¿ycia obserwowany w populacji doros³ych nie omin¹³ te¿ nasto-
latków. Jak pokazuj¹ wyniki badañ ESPAD rozpowszechnienie picia w ci¹gu mniej
wiêcej 8 lat zwiêkszy³o siê o kilkadziesi¹t punktów procentowych. Najwiêk-
sz¹ popularnoci¹ wród m³odzie¿y cieszy siê piwo, które w po³owie lat 90. pi³o
przynajmniej raz na miesi¹c 61% ch³opców i 32% dziewcz¹t, podczas gdy w roku
2003 ju¿ 76% ch³opców i 62% dziewcz¹t. Na szczególn¹ uwagê w kontekcie
zdrowia prokreacyjnego zas³uguje tempo wzrostu rozpowszechnienia piwa wród
dziewcz¹t (rys. 1) (2628).
Ró¿nice we wzorach picia mê¿czyzn i kobiet
Kobiety pij¹ rednio 4,5 razy mniej alkoholu ni¿ mê¿czyni. Dystans ten nie
zmieni³ siê w ci¹gu ostatnich kilkunastu lat, co odzwierciedla tradycyjn¹ odpo-
wied na problemy transformacji w znacznej czêci naszej populacji. Najmniejsze
ró¿nice w spo¿yciu wystêpuj¹ w najm³odszej (1519) i najstarszej grupie wie-
ku (65+), w których mê¿czyni pij¹ tylko 2 razy wiêcej (rys. 2) (29). Stosunkowo
niewielka jest te¿ ró¿nica wród osób z wy¿szym wykszta³ceniem, co wynika
z faktu, ¿e u mê¿czyzn spo¿ycie spada wraz ze wzrostem wykszta³cenia, podczas
Rys. 1.
Odsetki dziewcz¹t, które pi³y w czasie ostatnich 30 dni
Percentage of girls who drank during the previous 30 days
32
43
62
24
15
30
Wód
80
60
40
20
0
Piwo
Wódka
Wódka
Vodka
Piwo
Beer
1995 1999 2003
ród³o (Source): Hibell et al 1997, 2000, 2004
59
Problemy zdrowia prokreacyjnego zwi¹zane z konsumpcj¹ alkoholu
gdy u kobiet obserwuje siê zjawisko odwrotne: im wy¿sze wykszta³cenie tym wy¿-
sze spo¿ycie alkoholu. Ci¹gle jednak, nawet w tej grupie wykszta³cenia kobiety
pij¹ dwa razy mniej (30).
Grupy ryzyka wród kobiet
W cytowanych ju¿ badaniach GUS rozk³ad spo¿ycia wed³ug wieku jest u ko-
biet zbli¿ony do normalnego z jedn¹ wyran¹ dominant¹ w wieku 2029 lat, kiedy
to konsumpcja osi¹ga najwy¿szy poziom. W kolejnych grupach wieku rednie
spo¿ycie ma tendencjê malej¹c¹ (29). Na rysunku 3 widaæ wyranie, ¿e krzywa
konsumpcji ma prawie identyczny kszta³t jak krzywa p³odnoci. Oczywicie, nie
1519 2029 3039 4049 5059 6069 70 +
7
6
5
4
3
2
1
0
Litry 100% alkoholu
Mê¿czyni
Males
Kobiety
Females
ród³o (Source): Moskalewicz, 2006
Rys. 2.
rednie roczne spo¿ycie alkoholu w ró¿nych grupach wieku
Average annual alcohol consuption in various age groups
0
0,2
0,4
0,6
0,8
1
1,2
1,4
1,6
1,8
Spo¿ycie
P³odnoæ
P³odnoæ
Fertility
Spo¿ycie
Consumption
ród³o (Source): Moskalewicz, 2006
Rys. 3.
Spo¿ycie w litrach 100% alkoholu a p³odnoæ (liczba urodzeñ ¿ywych na 10 kobiet
w odpowiednim wieku)
Consumption of 100% alcohol in liters and fertility (number of live births per 10 women
in the appropriate age)
1519 2029 3039 4049 5059 6069 70 +
60
Jacek Moskalewicz
mo¿na tu mówiæ o zale¿noci przyczynowej. Trzeba jednak pamiêtaæ, ¿e alkohol
towarzyszy kobiecie najintensywniej w okresie najwiêkszej p³odnoci.
W badanej populacji wyró¿nilimy dwie grupy kobiet, które ze wzglêdu na
poziom konsumpcji zaliczylimy do grup ryzyka (rys. 4). Pierwsza to grupa, której
spo¿ycie roczne kszta³tuje siê na poziomie ponad 7,5 litra czystego alkoholu,
w sk³ad drugiej wchodz¹ kobiety, które podczas przeciêtnej okazji wypijaj¹ co
najmniej 80 ml czystego alkoholu. Odsetki kobiet, które mo¿na zaliczyæ do pierw-
szej grupy s¹ niewielkie i wahaj¹ siê od jednego do piêciu procent, przy czym
najwy¿sze wskaniki obserwuje siê w okresie najwiêkszej p³odnoci w wieku
20-29 lat. Odsetek kobiet wypijaj¹cych jednorazowo co najmniej 80 ml etanolu
oscyluje wokó³ 10% i jest najwy¿szy w szerokim przedziale 2049 lat (29).
Bezporednie konsekwencje dla zdrowia prokreacyjnego w Polsce
Alkohol a seks wród nastolatków
W przywo³ywanym kilkakrotnie badaniu ESPAD pytano równie¿ o problemy
spowodowane piciem, w tym dwa pytania o problemy dotycz¹ce zdrowia prokrea-
cyjnego. Jak wynika z odpowiedzi na pytania ankiety problemy te wystêpuj¹
wzglêdnie rzadko. O tym, ¿e alkohol by³ powodem stosunku seksualnego, którego
¿a³uje siê na drugi dzieñ lub stosunku bez zabezpieczenia mówi zaledwie kilka
procent ch³opców i dziewcz¹t (2628).
Alkohol a kobiety w ci¹¿y
Kwestia picia w czasie ci¹¿y zosta³a uwzglêdniona w ostatnich badaniach ogólno-
polskich nt spo¿ycia alkoholu, zleconych przez PARPA, a zrealizowanych przez
Rys. 4.
Grupy ryzyka wed³ug wieku. Kobiety
Risk groups by age, women
9,3
2,6
13,1
5,2
12,4
4,1
13,8
2,1
11,3
2,1
5,5
1,5
2,3
1
14
12
10
8
%
6
4
2
9
80 ml +
7,5 l +
ród³o (Source): Moskalewicz, 2006
1519 2029 3039 4049 5059 6069 70+
61
Problemy zdrowia prokreacyjnego zwi¹zane z konsumpcj¹ alkoholu
PBS w 2005 roku. Wed³ug wyników tych badañ 17% kobiet, które kiedykolwiek
by³y w ci¹¿y potwierdza picie alkoholu w tym okresie. Odsetek ten ronie do ponad
30% wród kobiet, które s¹ nadal w wieku prokreacyjnym (1840 lat). Czêstotli-
woæ picia jest wzglêdnie niska (tab. 1). Tylko 0,4% kobiet w ci¹¿y pi³o codzien-
nie, a 0,8% kilka razy w miesi¹cu. Kobiety, które w ogóle pi³y w ci¹¿y spo¿ywa³y
przede wszystkim napoje fermentowane (piwo 45% i wino 42%). Wódkê pi³o
nieca³e 8% kobiet.
Ze wstêpnej analizy badañ GUS wynika, ¿e kobiety w Polsce znacznie ogra-
niczaj¹ konsumpcjê alkoholu. Pij¹ rzadziej, mniej, a konsumpcja roczna spada
o ponad 40%.
Wnioski
●
Wzrost konsumpcji alkoholu w okresie transformacji stwarza nowe zagro¿e-
nia dla zdrowia, nie wy³¹czaj¹c zdrowia prokreacyjnego.
●
Zwiêkszenie rozpowszechnienia picia wród dzieci i m³odzie¿y, wzglêdnie
wczesna inicjacja alkoholowa znacznego odsetka dzieci poni¿ej 14 roku ¿ycia
mo¿e mieæ wp³yw na zaburzenia dojrzewania p³ciowego w znacznych segmen-
tach populacji. Bardziej precyzyjna ocena ilociowa wymaga dalszych badañ.
Codziennie
Daily
0,4%
Kilka razy w miesi¹cu
Several times a month
0,8%
Raz w miesi¹cu
Once a month
1,5%
Kilka razy w okresie ca³ej ci¹¿y
Several times during entire pregnancy
8,5%
Raz w okresie ca³ej ci¹¿y
Once during entire pregnancy
4,1%
Nie pamiêtam
Dont remember
1,2%
Tabela 1.
Czêstoæ picia alkoholu przez kobiety w ci¹¿y (wród kobiet, które
kiedykolwiek by³y w ci¹¿y)
Frequency of alcohol consumption by pregnant women (among
women who were ever pregnant)
Czêstotliwoæ picia
Frequency
Odsetek
ród³o: Raport z badañ Wzorce konsumpcji alkoholu w Polsce 2005
zrealizowanych na zlecenie PARPA przez PBS w Sopocie (obliczenia JM).
Source: The authors own calculations on the basis of a report on the survey
Patterns of alcohol consumption in Poland 2005 commissioned by
PARPA and carried out by PBS in Sopot.
62
Jacek Moskalewicz
●
Mo¿na szacowaæ, ¿e oko³o 1012% kobiet (jednorazowa konsumpcja po-
wy¿ej 80 ml alkoholu) ma wiêksze ryzyko bolesnych dolegliwoci w czasie
miesi¹czki i innych zaburzeñ cyklu menstruacyjnego.
●
Ryzyko bezp³odnoci zwi¹zanej z alkoholem obejmuje nie wiêcej ni¿ 23%
kobiet (roczna konsumpcja powy¿ej 9 litrów etanolu).
●
Podobnie kilka procent kobiet ma podwy¿szone ryzyko raka piersi w zwi¹zku
ze sta³¹ ekspozycj¹ na alkohol.
●
Ryzyko wyst¹pienia FAS w Polsce jest bardzo niskie. Kobiety w ci¹¿y znacz-
nie ograniczaj¹ konsumpcjê alkoholu, kobiet pij¹cych codziennie jest wród
ciê¿arnych 0,4%, a zasiêg skrajnego wykluczenia spo³ecznego w Polsce jest
daleko ni¿szy ni¿ w USA.
●
Wiêksze jest ryzyko urodzeñ z niedowag¹ zwi¹zan¹ z konsumpcj¹ alkoho-
lu przez matkê. Mo¿na szacowaæ, ¿e liczba takich urodzeñ z wag¹ poni¿ej
2500 gramów siêga 10 tysiêcy rocznie.
Pimiennictwo
1. Bradley KA, Badrinath S, Bush K, Boyd-Wickizer J, Anawalt B (1998) Medical Risks for
Women Who Drink Alcohol. Journal of General Internal Medicine, 13, 627639.
2. Warren KR, Foudin LL (2001) Alcohol-Related Birth Defects The Past, Present, and Future.
Alcohol Research and Health, 25, 3, 153158.
3. Les Dees W, Srivastava VK, Hiney JK (2001) Alcohol and Female Puberty. The Role of Intraova-
rian Systems. Alcohol Research and Health, 25, 4, 271275.
4. Van Thiel DH, Gavaler JS, Lester R, Shreins RJ (1978) Alcohol-Induced Ovarian Failure in the
Rat. Journal of Clinical Investigation, 61, 624632.
5. Dees WL, Dissen GA, Hiney JK, Lara F, Ojeda SR (2000) Alcohol Injection Inhibits the Incre-
ased Secretion of Puberty-Related Hormones in the Developing Female Rhesus Monkeys. Endo-
crynology, 141, 13251331.
6. Froehlich JC (1993) Interactions Between Alcohol and the Endogenous Opioid System. W:
Zakhari S (red.) Alcohol and the Endocrine System. National Institute on Alcohol Abuse and
Alcoholism Research Monograph, 23, NIH Pub. No. 933533. Betesda, MD: National Institutes
of Health, 2135.
7. Emanuele MA, Wezeman F, Emanuele NV (2002) Alcohols Effects on Female Reproductive
Function. Alcohol Research and Health, 26, 4, 274281.
8. Block GD, Yamamoto ME, Mallick A, Tyche AJ (1993) Effects on Pubertal Hormones by Etha-
nol Abuse in Adolescents. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 17, 505.
9. Wilsnack S, Klassen AD, Wilsnack RW (1984) Drinking and Reproductive Dysfunction Among
Women in a 1981 National Survey. Alcoholism, Clinical and Experimental Research, 8, 451458.
10. Mello NK, Mendelson JH, Teoh SK (1993) Overview of the Effects of Alcohol on the Neuro-
endocrine Function in Women. W: Zakhari S (red.) Alcohol and the Endocrine System. National
Institute on Alcohol Abuse and Alcoholism Research Monograph, 23, NIH Pub. No. 933533.
Betesda, MD: National Institutes of Health, 139169.
11. Ryback RS (1997) Chronic Alcohol and Menstruation. Journal of American Medical Associa-
tion, 238, 2143.
12. Mendelson JH, Mello NK (1988) Chronic Alcohol Effects on Anterior Pituitary and Ovarian
Hormones in Healthy Women. Journal of Pharmacology and Experimental Therapeutics, 245,
407412.
63
Problemy zdrowia prokreacyjnego zwi¹zane z konsumpcj¹ alkoholu
13. Smith-Warner SA, Spiegelman D, Yaun SS, van den Brandt PA, Folsom AR, Goldbohm RA,
Graham S, Holmberg L, Howe GR, Marshall JR, Miller AB, Potter JD, Speizer FE, Willett WC,
Wolk A, Hunter DJ (1998) Alcohol and breast cancer in women: a pooled analysis of cohort
studies. Journal of American Medical Association, 18, 279 (7), 535540.
14. Longnecker MP (1994) Alcoholic Beverage Consumption in Relation to Risk of Breast Cancer:
Meta-Analysis and Review. Cancer Causes Control, 5, 7382.
15. Grodstein F, Goldman MB, Cramer DW (1994) Infertility in Women and Moderate Alcohol Use.
American Journal of Public Health, 84, 14291432.
16. Abel EL (1997) Maternal Alcohol Consumption and Spontaneous Abortion. Alcohol and Alco-
holism, 32, 211219.
17. Vitez M, Czeizel E (1982) Az iszakos alkoholista nok termekenysege. Alkohologia, 13, 7983.
18. Seidenberg J, Majewski F (1979) Zur haufigkeit der alkoholembryopathie In den verschiedenen
phasen der mutterlichen alkoholkrankheit. Suchtgefahren, 24, 6375.
19. Becker U, Tonnesen H, Kaas-Claesson N, Gluud C (1989) Menstrual Disturbances and Fertility
in Chronic Alcoholic Women. Drug and Alcohol Dependence, 24, 7585.
20. Beattie JO, Day RE, Cockburn F, Garg RA (1983) Alcohol and the Fetus in the West of Scotland.
British Medical Journal, 287, 1720.
21. Shurygin GI (1974) Characteristics of mental development of children born to mothers with chro-
nic alcoholism. Pediatriia, 11, 7173.
22. Dehanae PH, Samaille-Vilette CH, Samaille PP, Crepin G, Walburn R, Deroubaix P, Blanc-Garin
AP (1977) Le Syndrome dAlcoolisme Foetal dans le Nord de la France. Revue de l Alcoolisme,
23, 145158.
23. Anderson P, Baumberg B (2006) Alkohol w Europie: perspektywa zdrowia psychicznego.
Raport dla Komisji Europejskiej Podsumowanie. Alkoholizm i Narkomania, 19, 2, 121137.
24. Jones KL, Smith DW (1973) Recognition of the Fetal Alcohol Syndrome in Early Infancy. Lancet,
2, 9991001.
25. May PA, Gossage JP (2001) Estimating the Prevalence of Fetal Alcohol Syndrome. A Summary.
Alcohol Research and Health, 25, 3, 159167.
26. Hibell B, Andersson B, Bjarnasson T, Kokkevi A, Morgan M, Narusk A (1997) The 1995 ESPAD
Report. Alcohol and Other Drug Use Among Students in 26 European Countries. The European
School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. CAN, Stockholm, Sweden.
27. Hibell B, Andersson B, Ahlström S, Balakireva O, Bjarnasson T, Kokkevi A, Morgan M (2000)
The 1999 ESPAD Report. Alcohol and Other Drug Use Among Students in 30 European Countries.
The European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. CAN, Stockholm, Sweden.
28. Hibell B, Andersson B, Bjarnasson T, Ahlström S, Balakireva O, Kokkevi A, Morgan M (2004)
The ESPAD Report 2003. Alcohol and Other Drug Use Among Students in 35 European Countries.
The European School Survey Project on Alcohol and Other Drugs. CAN. Stockholm. Sweden.
29. Moskalewicz J (2006) Spo¿ycie alkoholu. W: Marciniak G (red.) Stan zdrowia ludnoci Polski
w 2004 r. Warszawa: GUS, 3843.
30. Wojtyniak B, Moskalewicz J, Stokwiszewski J, Rabczenko D (2005) Gender-specific Mortality
Associated with Alcohol Consumption in Poland in Transition. Addiction, 100, 17791789.
Adres do korespondencji
Jacek Moskalewicz
Instytut Psychiatrii i Neurologii
Zak³ad Badañ nad Alkoholizmem i Toksykomaniami
ul. Sobieskiego 9, 02-957 Warszawa
tel. (022) 4582 784, e-mail: moskalew@ipin.edu.pl
otrzymano: 26.01.07
przyjêto do druku: 28.02.07