Tomasz Grad

Stres organizacyjny i syndrom
wypalenia się zawodowego w pracy
nauczyciela

Nauczyciel i Szkoła 1-2 (22-23), 32-38

2004

Tomasz Grad

Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się

zawodowego w pracy nauczyciela

Czym jest stres organizacyjny

Problem atyka stresu organizacyjnego, często pom ijana w krajach rozw ijających

się, je s t niezw ykle w ażna i aktualna w krajach w ysokorozw iniętych, które dyktują
w spółczesnem u św iatu tem po rozw oju gospodarczego. Cena, k tó rą p łacą ludzie

poddani stresow i je s t w ysoka, a w ięc utrata zdrow ia, a często i życia. Przykładem
m oże być nasilające się zw łaszcza w Japonii zjaw isko karoshi - czyli nagłego zgo­
nu w sile w ieku spow odow ane zaw ałem m ięśnia sercow ego lub udarem mózgu.

Liczne badania prow adzone nad zjawiskiem stresu organizacyjnego, w skazująna

pow iązanie jeg o w ystąpienia z negatyw nym i postawam i i zachow aniem pracow ni­

ków, a skutki za niezm iernie kosztowne ekonomicznie. W sum ie stres zawodowy

uznaje się obecnie za zjaw isko szkodliwe zarówno z punktu w idzenia pow odzenia
i sam opoczucia pracow nika, ja k i z punktu w idzenia efektywności organizacyjnej.

Stw ierdzono fakt, że ju ż w procesie przekazyw ania obiektyw nych w ym agań za­

w odow ych m ogą nastąpić pew ne niepraw idłow ości i zakłócenia, przez co stają się
one potencjalnie stresow e. Pracow nik znajduje się jed n ak pod w pływ em stresu

dopiero wtedy, gdy sam oceni zew nętrzne w ym agania jak o przew yższające jeg o
m ożliw ości, a oferow ane m u przez środow isko pracy w zm ocnienia ja k o niew y­
starczające do zaspokojenia odczuw alnych przez siebie potrzeb.

Tak w ięc stan spostrzeganego stresu organizacyjnego je s t utożsam iany z bra­

kiem w zajem nego dostosow ania pom iędzy pracow nikiem a je g o środow iskiem ,
który m oże być w ynikiem następujących czynników :

konflikt roli - odbieranie jednocześnie dwóch lub w ięcej przekazów , które

s ą sprzeczne a naw et się w ykluczają;

w ieloznaczność roli - brak istotnych informacji niezbędnych do efektyw ne­

go jej pełnienia, a także nieum iejętne ich przekazyw anie;

przeciążenie roli - w ysuw anie pod adresem pracow nika takich w ym agań,
których nie je s t w stanie spełnić w oddanym do je g o dyspozycji czasie

i przekazanych m u środkach.1

1 J.F. Terelak, Stres psychologiczny, s. 197-198; O ficyna W ydawnicza „B ranta” ; B ydgoszczl995r.

Tom asz G rad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.

33

Czynniki warunkujące stres organizacyjny

R ozpatrując zagadnienie stresu z punktu w idzenia teorii m am y do czynienia ze:

Stresem fizjologicznym - odnoszącym się do relacji m iędzy siłą i intensyw nością

stym ulacji a odpow iedzią organizm u czyli poziom em pobudzenia fizjologicznego.

N a skutek niedoboru lub nadm iaru bodźców objaw ia się on zaburzeniem różnych

czynności ustroju a na poziom ie behaw ioralnym , zaburzeniem zachow ania i dys­

kom fortem . Pierwszym i objaw am i stresu fizjologicznego m ogą być odczucia zim ­

na, niedotlenienia, podw yższenie ciśnienia krwi oraz obniżenie poziom u cukru.

Stresem psychologicznym - w iążącym się z charakterystyką bodźca stresow e­

go, odzw ierciedlając jeg o znaczenie dla życia i rozw oju człow ieka. Z tego punktu

w idzenia m ożem y podzielić go na:

Stres zly - kiedy jest tak ciężki lub trwa tak długo, że wywołuje dezorganizację działania;
Stres dobry - którego działanie m im o chw ilow ego dyskom fortu prow adzi do roz­

w oju osobow ości. M oże on być czynnikiem m otyw ującym do w ysiłku i prow adzić
do życiow ych osiągnięć.

Poznaw cza Teoria Stresu R icharda Lazarusa zakłada, że m ożna w ykorzysty­

w ać stres (stym ulacja stresem ) w zarządzaniu i kierow aniu ludźm i, pod w arun­
kiem poznania m echanizm ów pow staw ania stresu i tw orzenia sytuacji stresowej.
Teoria ta w yróżnia tzw. czynniki stresowe i reakcje stresowe, do których zaliczamy:

1. Czynniki środow iskow e :

tkw iące w sam ej pracy: przeciążenie pracą, presja czasu, w arunki pracy,
praca zm ianow a, konieczność nadążania za zm ianam i;

stosunki społeczne z przełożonymi: niezdolność podporządkow ania się, brak

w sparcia społecznego;
struktura organizacyjna i klim at: brak w spółodpow iedzialności, poczucie
osam otnienia, zła kom unikacja interpersonalna.

m iejsce organizacji: dw uznaczność roli i konfliktogenność, odpow iedzial­

ność za rzeczy i ludzi, zbyt duża zależność od kierow nictw a,

źródła ekstraorganizacyjne: problem y rodzinne, kryzysy życiow e, trudności

finansowe;
kariera zaw odow a: brak perspektyw rozw oju i aw ansu, status zaw odow y
niezgodny z kwalifikacjam i i aspiracjami.

2. C zynniki osobow ościowe:

niezrów now ażenie emocjonalne;

konformizm;
brak inicjatywy;

sztyw ność postaw;

trudności adaptacyjne;

34

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04

niski poziom motywacji.

R eakcje bezpośrednie na stres scharakteryzow ane są zw ykle na czterech pozio­

mach: fizjologicznym , behaw ioralnym, emocjonalnym i um ysłowym.

reakcje fizjologiczne; są odzw ierciedleniem m obilizacji organizm u w sytu­

acji stresow ej i s ą zw ykle rejestrow ane za p o m o cą specjalistycznej apara­

tury m edycznej,

reakcje behaw ioralne; w iążą się z różnym i przejaw am i zm odyfikow anego

lub zaburzonego zachow ania człow ieka pod w pływ em stresu. Jest ich bar­

dzo w iele, od zupełnego stuporu i apatii do ekscytacji, nadpobudliw ości

m otorycznej i szału w ściekłości w łącznie.

reakcje em ocjonalne; m o g ą być opisyw ane na poziom ie form alnym , po­
przez intensyw ność em ocji tow arzyszących stresow i, która je s t w ysoko

skorelow ana ze wskaźnikam i fizjologicznym i.

reakcje m entalne; zw iązane przede w szystkim z poziom em funkcjonow a­

nia procesów um ysłow ych w sytuacji stresu (rozkojarzenie, luki pam ięcio­

we, dezorganizacja myślenia).

Generalnie m ożna powiedzieć, że niezależnie od rodzajów bezpośrednich reakcji

na stres istnieje ogólna praw idłow ość, która obejm uje dw a obszary pojaw iania się
reakcji stresow ych, a m ianow icie jed en obszar zw iązany z niedoborem bodźców
a drugi z nadm iarem bodźców. O w e stany stresow e jak o aw ersyjne w porów naniu

do indyw idualnej norm y, m ają charakter dyskom fortow y i w pływ ają bardziej lub

mniej drastycznie na zachow anie się człow ieka.

Fizjologiczne podłoże stresu

Fizjologiczna teoria zm ęczenia zakłada, że o ile incydentalny stres nie zaw sze ma

negatyw ny w pływ na sam opoczucie i efektyw ność naszego działania, a niekiedy
naw et w ręcz pozytyw ny ( m otyw acja do w ysiłku), to z pew nością taka w łaści­

w ość stresu ja k kum ulow anie się jeg o skutków w tzw. stres chroniczny, nie pozo­
staje bez w pływ u na zdrow ie człow ieka. Przejaw ia się to najpierw zm ęczeniem ,

które będąc w entylem bezpieczeństw a, m oże przerodzić się w stan przem ęczenia,

który nie je s t obojętny dla organizm u i je s t najczęściej prekursorem choroby ze

stresu.

Zgodnie z koncepcją zm ęczenia w g G randjeana, zjaw isko zm ęczenia odgryw a

d użą rolę profilaktyczną, sygnalizującą konieczność w ypoczynku. K um ulacja

w ciągu dnia różnych stresorów, zarów no fizycznych, psychologicznych ja k i orga­

nizacyjnych, w yw ołuje zw łaszcza pod koniec dnia, uogólnioną reakcję na nie,
w postaci w yczerpania dobow ych zasobów energetycznych. Brak ow ych zaso­
bów należy uzupełnić poprzez w ypoczynek, racjonalne odżyw ianie i odpow iednią

Tomasz Grad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.

35

daw kę snu. W sytuacji gdy w ypoczynek rów now aży zm ęczenie nie w ystępują

objaw y zm ęczenia chronicznego. W ystępują one wtedy, gdy dzienne obciążenie

stresow ym i zdarzeniam i życiow ym i przekracza charakterystyczny dla danego

człow ieka dobow y pułap i prow adzi w efekcie do kum ulow ania się skutków zdro­
w otnych dających o sobie znać w przyszłości. Efekty tej kum ulacji są p rz y c z y n ą

tzw. chorób cyw ilizacyjnych o charakterze psychosom atycznym a niekiedy do dra­

stycznego tzw. syndrom u stresu traum atycznego, charakterystycznego dla sytu­

acji skrajnie ekstrem alnych ( kataklizm y, wojny, tragedie życiow e).

W ypalenie zawodowe w pracy nauczyciela

W przypadku tak specyficznej grupy, ja k ą są niew ątpliw ie nauczyciele, często

m am y do czynienia dodatkow o ze zjaw iskiem „w ypalenia się zaw odow ego” .

Termin „syndromu wypalenia się zawodowego” (bum out syndrome) po raz pierw ­

szy zastosow ał w 1974r. Freudenberger, który zdefiniow ał go ja k o spadek energii

u pracow nika, pojaw iający się na skutek przytłoczenia problem am i innych. W ypa­
lenie w ystępuje głów nie u osób, których zaw ód zw iązany je st z niesieniem pomocy

innym. K ontakt z uczniam i, klientam i czy pacjentam i, nacechow any je s t dużym

ładunkiem em ocjonalnym , co m oże stanow ić znaczne obciążenie dla pracow nika.
Zespół w ypalenia je st je d n ą z m ożliw ych odpow iedzi jednostki na chroniczny stres

em ocjonalny zw iązany z działalnością w zaw odach, których w spólną cechą jest
ciągły kontakt z ludźm i( w ychow aw cy, nauczyciele, lekarze, psychologow ie, m e­
nedżerow ie). N a syndrom ten składają się trzy odrębne kom ponenty, które stano­

w ią podstaw ow e w ym iary zespołu wypalenia:

- w yczerpanie em ocjonalne

- nadm ierna depersonalizacja

- brak satysfakcji osobistej z w yników pracy3

Bez w zględu na to czy przyjm iem y, że syndrom w ypalenia zaw odow ego je st

stanem , procesem czy tylko końcow ym etapem procesu, m ożna w yodrębnić kilka

jeg o stałych cech:

burnout je s t zespołem negatyw nych postaw i zachow ań zw iązanych z w y ­
konyw anym zaw odem ;

występuje u osób, których praca polega na częstym kontakcie z innymi ludźmi;

praca ta je s t często źródłem stresu i frustracji;

w zw iązku z ograniczonym i zasobam i energii ludzkiej dochodzi do em ocjo­

nalnego, fizycznego i um ysłow ego w yczerpania.

2 A.Biela, Slres w p ra cy zawodowej, s. 79-89, Wyd. KUL, Lublin 1990r.
3 J.F.Terelak, Studia z p sych o lo g ii stresu, s. 283-299, Wyd. ATK, Warszawa 1997r.

36

Nauczyciel i Szkoła 1-2 2 0 04

Analizując związki m iędzy poszczególnym i wymiaram i w ypalenia zaw odowego,

m ożem y w yróżnić osiem jeg o faz:

faza I - stan początkow y - niski poziom w szystkich w ym iarów w ypalenia;

faza II - w ysoki poziom depersonalizacji, niski poziom w ypalenia em ocjonalnego

i poczucia osiągnięć;

faza III - w ysoki poziom poczucia osiągnięć osobistych, niski depersonalizacji

i w yczerpania em ocjonalnego.

faza IV - w ysoki poziom depersonalizacji i poczucia osiągnięć osobistych, niski

w yczerpania em ocjonalnego;

faza V - wysoki poziom w yczerpania em ocjonalnego, niski poziom poczucia osią­

gnięć osobistych i depersonalizacji;

faza VI - w ysoki poziom depersonalizacji i w yczerpania em ocjonalnego, niski po­

ziom poczucia osiągnięć osobistych;

faza VII - w ysoki poziom w yczerpania em ocjonalnego i poczucia braku osiągnięć

osobistych, niski poziom depersonalizacji.
faza V III - w ysoki poziom w szystkich trzech w ym iarów ( faza najbardziej niebez­

pieczna).

Sposoby radzenia sobie ze stresem

N iezależnie od teoretycznego ujęcia syndrom u w ypalenia się zaw odow ego jeg o

pow stanie u nauczycieli upatruje się w następujących przyczynach:

frustracja z pow odu braku sukcesu zaw odow ego (sukces w tym zaw odzie

je s t trudny do zm ierzenia)

wielorakość interakcji dotyczących problemów innych (wychowanków, uczniów)

silna potrzeba zachow ania profesjonalnego image'u. O soby pom agające in­
nym ze w zględów zaw odow ych zm uszone są do ukryw ania sw oich w ła­
snych obaw i słabości, poniew aż charakter pracy w ym aga od nich określo­

nego zachow ania i stylu funkcjonowania. U trzym anie profesjonalnego im a­

ge'u je s t trudne i w skrajnej form ie m oże prow adzić do utraty kontaktu ze

sw oim „praw dziw ym j a ” , tzw. m aska pom agacza. Z literatury przedm iotu
w ynika, że frustracja je s t pow szechnym stanem u nauczycieli, w ychow aw ­

ców i profesjonalnych opiekunów.

W zw iązku z pow yższym należy zadać pytanie - ja k sobie radzić ze stresem ?

Przyjm ując d aleką analogię do odporności biologicznej, m ożem y określić odpor­

ność na stres w sensie psychologicznym jak o w rodzonąbazę biologiczną człow ie­

ka, stanow iącą podstaw ę kształtow ania się tem peram entu i inteligencji oraz nie­

4 J.F.Terelak, P sychologia m enedżera, s.227-230, Difin W arszawa 1999r.
5 C.L. Cooper, Źródła stresu w p ra cy kierow niczej i um ysłowej, s. 123-126, PWN Warszawa 1987r.

Tom asz Grad - Stres organizacyjny i syndrom wypalenia się.

37

których cech osobow ości, stw arzających m ożliw ości lepszego lub gorszego radze­

nia sobie ze stresem .

W przypadku człow ieka należy jednak unikać analogii do biologicznej odporności

na stres i m ów ić raczej o um iejętności radzenia sobie ze stresem , która je s t efek­

tem życiow ego dośw iadczenia człow ieka lub wiedzy.

Z badań w ynika, że m iędzy sytuacją stresow ą a radzeniem sobie ze stresem

istniejądw a mediatory: poznaw czy i emocjonalny, które decydują o wyborze sposo­

bów radzenia sobie ze stresem, bądź zorientow anych poznaw czo lub emocjonalnie.

Przyjm ując za R. Lazarusem i S. Folkm an ( 1984), że radzenie sobie ze stresem

je s t akty w n o ściąp o zn aw czą i behaw ioralną, ukierunkow aną na w yelim inow anie,

zm inim alizow anie lub tolerow anie zdarzeń stresow ych, m ożem y w yodrębnić dwie
głów ne strategie radzenia sobie ze stresem:

Strategie zorientow ane problem ow o - nastaw ione przede w szystkim na konse­

kw entną realizację celu m im o istniejącego stresu;

1) konfrontacja - zw iązana z ochroną w łasnej drogi realizacji celu i w alk ą o to

co się chce osiągnąć indyw idualnie bądź w organizacji.

2) planow e rozw iązyw anie problem u - dotyczące przem yślanych działań w obec

piętrzących się trudności.

Strategie zorientow ane em ocjonalnie - nastaw ione na redukcję em ocji negatyw ­

nych zw iązanych z uczuciem porażki;

1) dystansow anie się - podejm ow anie w ysiłków m ających na celu odsunięcie od

siebie problem u, unikanie m yślenia o nim ;

2) ucieczka w św iat fantazji - w celu odsunięcia od siebie praw dziw ych niepow o­

d z e ń często alkohol, narkotyki);

3) samoobwinianie się - przybierające często różne formy autoagresji i samokrytyki;

4) nadm ierna sam okontrola - polegająca na w strzym yw aniu się od negatyw nych

uczuć ( tzw. pozytyw ne m yślenie za w szelką cenę)

5) pozytyw ne przew artościow anie - czyli d o strzeganie dobrych stron stresu

w celu zm niejszenia poczucia straty lub porażki;

6) poszukiw anie w sparcia - polegające na próbach uzyskania pom ocy i w spół­

czucia ze strony osób lub instytucji.

S zczególnie ta ostatnia form a radzenia sobie ze stresem , zw łaszcza w środow i­

sku nauczycielskim , ma szczególne znaczenie w przypadku stresu organizacyjne­
go, gdyż nauczyciel jak o jednostka działająca na rzecz najm łodszej części społe­
czeństwa, ma praw o oczekiw ać od niego pom ocy w sytuacjach trudnych.

6 R.S. Lazarus, Psychologikal strass in the workplace, Special issue. Handbook on jo b stress. Journal

o ľ Social B ehavior and Personality, 6(7), 1-13; 1991 r.

7 A .Krawulska-Ptaszyńska, Analiza czynników wypalenia zaw odow ego u nauczycieli szk ó ł średnich.

P rzeg lą d p sych o lo g iczn y, s. 17-19; I992r.

38

Nauczyciel i Szkota 1-2 20 04

Bibliografia:

A n tonovsky, A. R o zw ik ła n ie ta jem n icy zd row ia: j a k ra d zić so b ie że b y nie

zachorow ać? Fundacja IPN , W arszaw a (1995).

Biela, A. Stres w p ra cy zaw odow ej. Wyd. K UL, Lublin (1990).

Cooper, C .L., M arshall, J. Ź ródła stresu w p ra c y kiero w n iczej i um ysłow ej.

PW N , W arszaw a (1987).

Freudenberger, H .J.StafF burn-out. Jo u rn a l o f S o cia l Issues (1975).

G randjean, E. F izjologia pracy. PZW L, W arszaw a (1971).

H uberm an, J. D yscyplina bez kary. PW N , W arszaw a (1983).

K atz, D .(1983). M otyw acyjna p o d sta w a zachow ań w organizacji. W arszawa:

PW N .

K raw ulska-P taszyńska, A. A n a liza czyn n ikó w w ypalenia za w odow ego u n a ­

uczycieli szkó ł średnich. Przegląd Psychologiczny, ( 1992).

Lazarus, R.S. P sych o lo g ica l stress a n d the cop in g p ro cesses. M cG raw -H ill

B ook Co, N ew York (1966).

Terelak, J.F. Stres psychologiczny. Oficyna Wydawnicza „Branta”, Bydgoszcz ( 1995).

Terelak, J.F. Studia z p sych o lo g ii stresu. Wyd. ATK, W arszaw a (1997).

Terelak, J.F. P sychologia m enedżera. D ifin, W arszaw a (1999).

S u m m a r y

The paper deals with a very important problem o f the organization stress and the bumout syndrome. It is

a problem o f all working people, especially o f those, whose profession consists in helping other people.

In the paper there is presented the substance o f the organization stress, the factors o f its arising and its

physiological ground. It also presents the stages o f the organization stress, connected w ith the special
ch aracte r o f te ach ers w ork and th e m o st often reasons o f th e o rg an izatio n stress and o f the b urnout

syndrome, too. A t the end, the paper also presents also the strategies o f get through with the stress.

The references are added for those, who want to study other details and aspects o f the problem.