WYKŁAD 2

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

3. ze względu na znaczenie (treść nazwy)

3.1. ze względu na posiadanie znaczenia:
- generalna, to nazwa mająca znaczenie. Jest ona przyznawana
przedmiotom/zjawiskom, ze względu na cechy tych przedmiotów/zjawisk (np. „obecna
stolica Polski”, „prawnik”, „adwokat Jan Kowalski”, „kara”). Nazwy generalne mając
znaczenie, mają tym samym treść.
- indywidualna, to nazwa nie posiadająca znaczenia. Jest ona przyznawana
konkretnemu, poszczególnemu przedmiotowi, bez względu na cechy tego przedmiotu
(np. „Warszawa”)

Treścią nazwy generalnej (konotacją, znaczeniem nazwy) jest taki zespół cech, że
każdy desygnat tej nazwy musi posiadać wszystkie te cechy jednocześnie.

Konieczny komentarz:

Nazwa indywidualna jest nadawana bez względu na znaczenie, ale raz nadana, skoro jest trafnie

rozumiana, funkcjonuje jako generalna. W przeciwnym razie, nie rozumielibyśmy wypowiedzi kogoś
mówiącego o Zeusie, czy o Warszawie.

Czy można przyjąć, że nazwa indywidualna jedynie wskazuje (oznacza) obiekt w sposób nie

pociągający za sobą informowania nas o takich czy innych cechach?

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Uwaga 1. podział cech na te, tworzące konstytutywny zespół oraz konsekutywne ma
charakter względny, zależy od punktu widzenia użytkownika języka, jego upodobania,
wiedzy, itp.

Przykład
Nazwa „człowiek”:
Podejście pierwsze. Konstytutywny dla nazwy „człowiek” zespół cech, to: bycie
zwierzęciem oraz rozumność (Arystoteles). Z tego punktu widzenia, dwunożność i
nieopierzoność, to cechy konsekutywne.
Podejście drugie. Konstytutywny dla nazwy „człowiek” zespół cech, to: bycie
zwierzęciem, dwunożnym i nieopierzonym (Platon). Z tego punktu widzenia,
rozumność to cecha konsekutywna.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Uwaga 2. Im bogatsza w cechy istotne treść nazwy, tym węższy jest jej zakres.

Przykład 1:
stopniowe poszerzanie nazwy
((((marynarka) w zielona kratę) z metalowymi guzikami) wyprodukowana w Chinach)

Zakres nowej nazwy jest podzbiorem zakresu nazwy „przestępstwo”. Jest to przykład
nadrzędności/podrzędności jednego zakresu wobec drugiego odpowiednich dwóch
nazw.

(patrz dalsza część wykładu)

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Uwaga 3. Argumentacja paradoksu stosu pokazuje, że nie istnieją pojęcia (znaczenia,
konotacje) nazw języka naturalnego. Zatem, mówienie np. o pojęciu człowieka, czy o
pojęciu krzesła jest zwykłym nadużyciem. Aby uratować możliwość mówienia o
znaczeniu nazw języka naturalnego, można przyjąć, że znaczenie nazwy, to sposób
posługiwania się tą nazwą przez ludzi. Wówczas, tylko konotacja (pojęcie) jako treść
nazwy, a więc obiektywna własność wszystkich i tylko tych przedmiotów, które są
desygnatami tej nazwy nie istnieje. Wydaje się, iż lepiej jest jednak przyjąć, że
znaczenie nazwy nieostrej też nie istnieje, a to co istnieje to jakiś, bliżej nieokreślony
sposób jej rozumienia, umożliwiający bardziej lub mniej trafne jej użycie. Nieostrość
jest bowiem uważana za wadliwość znaczenia.

Innego zdania jest J.L. Austin. Uważa on bowiem, że nieostrość jest zaletą języka

naturalnego, gdyż dzięki niej możemy z konieczności ubogie słownictwo stosować do
opisania niewysławialnie bogatej rzeczywistości.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Uwaga 5 (sarkastyczna). Ponieważ uwzględnienie zjawiska nieostrości uniemożliwia
snucie niektórych (czyt. większości) semiotycznych rozważań, zastosujemy metodę
sprawdzoną i masowo stosowaną na gruncie filozofii (i nie tylko), czyli udawanie, że
zjawiska nieostrości nie ma ;-)
Będziemy więc udawali, że nazwy języka naturalnego, takie jak „człowiek”, „krzesło”
itd. mają określone, precyzyjne znaczenie, a więc ich ekstensje pozytywne i negatywne
są zbiorami w sensie matematyki klasycznej.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

3.1.1. ze względu na rodzaj korelatu semantycznego (rolę znaczeniową, supozycję):
- nazwa w supozycji prostej jest znakiem dla każdego swojego desygnatu
- nazwa w supozycji formalnej jest znakiem dla klasy jaką tworzą jej desygnaty (nazwa
pojmowana abstrakcyjnie)
- nazwa w supozycji materialnej jest znakiem dla samej siebie występującej, albo w
postaci napisu, albo dźwięku.

Przykład
Nazwa „adwokat” w trzech kolejnych zdaniach występuje odpowiednio w supozycji
prostej, formalnej i materialnej:

1. Przebiegły adwokat wygrał sprawę, która w powszechnym mniemaniu uchodziła za
„z góry” przegraną.
2. Adwokat jest niezbędnym elementem wymiaru sprawiedliwości w systemie
demokratycznym.
3. Dwoma najsłabiej widocznymi na wydruku wyrażeniami były „adwokat” oraz „lub
czasopisma”.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Wszystkie nazwy są wieloznaczne, zwłaszcza w oderwaniu od kontekstu.

W „Mistrzu i Małgorzacie” Bułhakowa, Piłat wznosi toast za pokój w Imperium
Rzymskim. Czym jest więc

pokój

? Może pokój bywa stanem dominacji jednego

narodu nad drugim?

Najwyraźniej, znaczenie słów zależy także od sposobu ich pojmowania przez
użytkownika i od sposobu interpretowania przez niego rzeczywistości.

Szczególnie wieloznacznymi są: „może” oraz „być/jest”.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS

SZECHMOCNEGO

OGA

Bóg  jest  istotą  wszechmocną.  Zatem  Bóg  może  uczynić  wszystko  co  tylko  jest
logicznie  możliwe  (czyli  niesprzeczne),  a  więc  w  szczególności  może  uczynić  coś
złego.  Bóg  jest  istotą  nieskończenie  dobrą,  więc  nie  może  uczynić  niczego  złego.
Mamy zatem sprzeczność. Jest bowiem coś co zarazem Bóg może uczynić i czego nie
może uczynić. Tym czymś jest grzech.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS NAS SAMYCH

Czy my możemy zabić kogoś kogo bardzo kochamy?
Osoba  którą  kochamy  nie  jest  w  naszym  towarzystwie  czujna  (nie  chroni  się  przed
nami,  nie  obserwuje nas, niekiedy  nawet  w  kuchni pełnej  noży  staje  do  nas  tyłem  
itd.),  możemy  więc  ją  zabić.  Jednocześnie,  nie  możemy  jej  zabić,  bo  ją  kochamy.
Zatem, jednocześnie możemy i nie możemy dokonać zbrodni.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS

ROTAGORASA

„Sofista  grecki  Protagoras  miał  ucznia  nazwiskiem  Euathlos,  którego  kształcił  w
sztuce prawniczej. Między uczniem a nauczycielem stanęła umowa, mocą której obaj
zgodzili się na to, iż Euathlos zapłaci Protagorasowi za naukę, jednak pod tym dopiero
warunkiem,  że  Euathlos  wygra  pierwszy  swój  proces  sądowy.  Nauka  się  skończyła,
Euathlos  jednak  nie  myślał  jeść  z  niej  chleba  i  nie  przyjmował  żadnego  procesu.
Trwało  to  dość  długo,  aż  się  Protagorasowi  cierpliwość  wyczerpała  i  zaskarżył
Euathlosa  do  sądu  o  zapłatę.  Stanąwszy  przed  trybunałem  tak  uzasadniał  Protagoras
swą  pretensję:  albo  Euathlos  ten  proces,  który  jest  jego  pierwszym  procesem,  wygra
albo przegra. Jeśli go wygra, to winien mi zapłacić na mocy umowy, która zobowiązuje
go  do  zapłaty,  jeśli  swój  pierwszy  proces  wygra.  Jeśli  go  zaś  przegra,  to  winien  mi
zapłacić na mocy wyroku sądowego. Ale Euathlos pojętnym musiał być uczniem, bo
odpowiedział  Protagorasowi  następującą  repliką  albo  ja,  Euathlos,  proces  wygram
albo  przegram.  Jeśli  go  wygram,  to  znaczy,  iż  wyrok  sądowy  uwolni  mnie  od
obowiązku  zapłaty,  jeśli  przegram,  to  wobec  umowy,  która  zobowiązywała  mnie  do
zapłaty tylko w wypadku, gdybym mój pierwszy proces wygrał, od obowiązku zapłaty
będę wolny.”

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS

LEKTRY

Z powodów oczywistych twierdzimy, że Elektra wie, że Orestes jest jej bratem. Ale
Orestes stoi przed Elektrą zasłonięty. Elektra nie wie, że ów zasłonięty człowiek jest
jej bratem, a przecież to jest Orestes, więc wnioskujemy, iż Elektra nie wie, że Orestes
jest jej bratem. A więc - wie to, czego nie wie.

P

ARADOKS PIJAKA

Kto pije, ten śpi; kto śpi, nie grzeszy; kto nie grzeszy, jest święty; zatem: kto pije, jest
święty.

P

ARADOKS ZŁODZIEJA

Skoro żaden złodziej nie chce brać niczego, co jest złe, to pragnie tylko rzeczy dobrych
- a kto pragnie tylko rzeczy dobrych, jest dobry; zatem każdy złodziej jest dobry.

P

ARADOKS ADWOKATA

Każdy, kto pomaga przestępcom, sam jest przestępcą.
Każdy adwokat pomaga przestępcom.
Zatem, każdy adwokat jest przestępcą.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS

LEKTRY

Z powodów oczywistych twierdzimy, że Elektra

wie

, że Orestes jest jej bratem.

Ale Orestes stoi przed Elektrą zasłonięty.

Elektra

nie wie

, że ów zasłonięty człowiek jest jej bratem, a przecież to jest

Orestes, więc wnioskujemy, iż

Elektra

nie wie

, że Orestes jest jej bratem. A więc -

wie

to, czego

nie wie

Innymi słowy, Elektra wie kto jest jej bratem, choć w tej chwili w danej osobie nie potrafi rozpoznać brata.

ARADOKS PIJAKA

Kto pije, ten śpi;

kto śpi,

nie grzeszy

;

kto

nie grzeszy

, jest święty;

zatem:

kto pije, jest święty.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

ARADOKS ZŁODZIEJA

Skoro żaden złodziej nie chce brać niczego, co jest złe, to

pragnie tylko rzeczy

dobrych

- a

kto

pragnie tylko rzeczy dobrych

, jest dobry;

zatem

każdy złodziej jest dobry.

ARADOKS ADWOKATA

Każdy, kto

pomaga przestępcom

, sam jest przestępcą.

Każdy adwokat

pomaga przestępcom

Zatem,

każdy adwokat jest przestępcą.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Błąd ekwiwokacji (fallacia aequivocationis) ma miejsce wówczas, gdy spełnione są
jednocześnie trzy warunki:

1. pewien kluczowy dla wnioskowania termin występuje w co najmniej dwóch
przesłankach;
2. wszystkie przesłanki są jednocześnie prawdziwe tylko wtedy, gdy termin ten
w przynajmniej dwóch z przesłanek w których występuje ma różne (i
odpowiednie!) znaczenie;
3. wnioskowanie jest poprawne tylko wtedy, gdy termin ten w każdej
przesłance w której występuje ma to samo (nieważne jakie) znaczenie.

Które rozumowanie jest poprawne,

1. „

Jeśli (A B) i (B C), to (A C)

” czy 2. „

Jeśli (A B

) i (B

C), to (A

” ?

W istocie, rozumowanie drugie ma postać: „

Jeśli (A B) i (D C), to (A C)

”.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

3.1.3. ze względu na intencję znaczeniową:
- o intencji pustej, to nazwa, dla której wykluczone jest (na mocy znaczenia słów, lub
zasad logiki), aby posiadała desygnat. Np. „żonaty kawaler”, „bezdzietna matka”,
„drewniane żelazo”, „kwadratowe koło”. „Nazwa o intencji pustej” oraz „nazwa
sprzeczna” to nazwy równozakresowe.
- o intencji jednostkowej, to nazwa która ma się odnosić do indywiduum, bez względu
na to, czy ono istnieje czy nie. Np. „Zeus” (przy pewnym swym znaczeniu),
„Warszawa” (przy pewnym swym znaczeniu).
- o intencji ogólnej, to nazwa która nie jest ani nazwą o intencji jednostkowej, ani
nazwą o intencji pustej. Np. „krasnoludek”, „Warszawa” (przy pewnym swym
znaczeniu).

Jeśli mówimy o intencji znaczeniowej, to de facto mówimy o znaczeniu. Zatem,
wykorzystane w przykładzie słowo „Zeus” nie jest pozbawione znaczenia, lecz
funkcjonuje jako nazwa generalna „najważniejszy z bogów w mitologii starożytnej
Grecji”. Stąd zwrot „przy pewnym swym znaczeniu”. Nazwa indywidualna jest
nadawana bez względu na znaczenie, ale raz nadana, skoro jest trafnie rozumiana,
funkcjonuje jako generalna. W przeciwnym razie, nie rozumielibyśmy wypowiedzi
kogoś mówiącego o Zeusie, czy o Warszawie.

(patrz wcześniejszy „Konieczny komentarz”)

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

3.1.4. ze względu na rozpoznawalność znaczenia:
- wyraźna, to nazwa, dla której istnieje definicja zupełna, czyli definicja podająca
warunek konieczny i wystarczający na stosowanie definiowanej nazwy.
„nazwa ostra” oraz „nazwa wyraźna”, to nazwy równozakresowe.
- niewyraźna, to nazwa, która nie jest wyraźna (dla której nie istnieje definicja
zupełna).
Oczywiście, wobec wcześniejszego stwierdzenia: „nazwa nieostra” oraz „nazwa
niewyraźna”, to nazwy równozakresowe.

Uwaga:
To samo zjawisko jest przez nas różnie nazwane, w zależności od tego jak na nie patrzymy, z
jakiego punktu widzenia je rozważamy:
- Jeśli patrzymy na nie z punktu widzenia oznaczania, a więc przez pryzmat desygnatów,
nazwiemy je nieostrością.
- Jeśli patrzymy na nie z punktu widzenia konotacji, a więc przez pryzmat znaczenia, nazwiemy
je niewyraźnością.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Definicja zupełna wyrażenia A przy wykorzystaniu kryteriów K ma postać:

x (A(x)

K(x))

K jest warunkiem wystarczającym (dostatecznym) zajścia A, jeśli zajście K pociąga za
sobą zajście A:

x (K(x)

A(x))

Przykład. Warunkiem wystarczającym wyłączenia sędziego ze sprawy (A) jest to, że pozostaje
on w stosunku pokrewieństwa z jedną ze stron w tej sprawie (K).

K jest warunkiem koniecznym zajścia A, jeśli z faktu, iż zaszło A wynika, że zaszło K
(tzn. nie może być tak, aby zaszło A i nie zaszło K)

x (A(x)

K(x))

Przykład. Warunkiem koniecznym wymierzenia komuś kary pozbawienia wolności (A) jest
uznanie go za winnego popełnienia przestępstwa (K).

Pamiętajmy, że

nie jest możliwe, że P = jest konieczne, że nie-P.

W szczególności więc,

nie jest możliwe, że (A i nie-K) = jest konieczne, że jeśli A to K.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Definicja niezupełna (częściowa, cząstkowa, warunkowa) ma postać:

jest tu warunkiem wystarczającym zajścia A

jest tu warunkiem koniecznym zajścia A

[ (K

(x)

A(x))

(A(x)

(x)) ]

Należy jednak pamiętać, że w przypadku nazw nieostrych (niewyraźnych) nie można
podać w sposób precyzyjny kryteriów częściowych, ani K

, ani K

. Możliwe do

sformułowania kryteria częściowe nie prowadzą bowiem, ani do określenia A, ani nie-
A. Umożliwiają jedynie wyjaśnienie nazwy A przy pomocy jakichś kolekcji W i Z
(często będących także zbiorami rozmytymi) będących podzbiorami, odpowiednio,
ekstensji pozytywnej i negatywnej nazwy A. Każde takie kryterium jest arbitralne.

x (K

(x)

A(x))

x (K

(x)

A(x))

x (K

(x) K

(x))

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Przykład na definicję zupełną i niezupełną
Istnieje definicja zupełna nazwy „kwadrat” i nie istnieje definicja zupełna nazwy
„krzesło”:

Figura płaska a jest kwadratem wtedy i tylko wtedy, gdy a jest czworobokiem o

wszystkich kątach prostych i wszystkich bokach równych.

Przedmiot a jest krzesłem wtedy i tylko wtedy, gdy jest meblem służącym do

siedzenia, ma oparcie, nogi,... (= K

), nie jest fotelem, ani stołkiem barowym,... (=

Krzesło można zdefiniować jedynie częściowo (tzw. definicja częściowa, cząstkowa,
niezupełna) wskazując dwa kryteria nieostrej nazwy „krzesło”: jedno oparte na
ekstensji pozytywnej (jest meblem służącym do siedzenia, mającym oparcie i nogi)
oraz drugie oparte na ekstensji negatywnej (nie jest fotelem, stołkiem barowym).
Oczywiście, nie potrafimy podać, ani warunku K

, ani K

(patrz wielokropek

dwukrotnie zastosowany w definicji).

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

3.1.5. ze względu na zmienność znaczenia:
- okazjonalna, to nazwa której znaczenie zależy od kontekstu wypowiedzi. Może to
być kontekst miejsca, czasu, osoby, rzeczy.
- o stałym znaczeniu, to nazwa która nie jest okazjonalna.

Przykład
Wyrażeniami okazjonalnymi, których znaczenie zależy od kontekstu miejsca są:
„tam”, „tutaj”, „za tamtą ścianą”, „przede mną”, „nad tamtym drzewem”.
Wyrażeniami okazjonalnymi, których znaczenie zależy od kontekstu czasu są:
„wczoraj”, „dzisiaj”, „rok temu”, „za dwa lata”, „wtedy”.
Wyrażeniami okazjonalnymi, których znaczenie zależy od kontekstu osoby są: „ja”,
„oni”, „moi przyjaciele”, „jego wspólnik”.
Wyrażeniami okazjonalnymi, których znaczenie zależy od kontekstu rzeczy są: „to”,
„tamto”, „ta książka”.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Poza wieloznacznością, nieostrością i okazjonalnością mamy do czynienia z
ogólnością, czyli różnorodnością występującą w ramach jednego znaczenia. Znaczenie
wyrażenia określa swoisty rodzaj, w ramach którego mogą istnieć różne gatunki pod
niego podpadające.

Ogólność nazwy „drzewo” polega właśnie na tym, iż wyznacza rodzaj, który realizuje
się w postaci różnych, konkretnych gatunków. Jest jedno znaczenie drzewa, ale są
różne gatunki drzew: klon, jesion, dąb, lipa, świerk, itd.

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Zjawisko ogólności znaczenia jest wykorzystywane w zabiegach erystycznych, polegających na stosowaniu
nazwy cechującej się ogólnością znaczenia tak jak gdyby jej znaczenie miało jedną zaledwie realizację. Przy
czym, manipulator wybiera tę realizację, która jest mu wygodna, przemilczając lub wręcz zwalczając inne.

Przykład
Rozważmy nazwę „zdrajca”.

Teza erystyczna: Pułkownik Kukliński zasługuje na potępienie, gdyż 1. jest zdrajcą, a każda
zdrada jest czynem złym, 2. złożył przysięgę, której nie dotrzymał.

Ad.1. Jest tu przemilczana ogólność znaczenia słowa „zdrada” - unika się kwestii, kogo on zdradził. A
przecież istnieje wielość znaczeń słowa „zdrajca”.
- Czy być zdrajcą, to źle, czy dobrze?
- To zależy, kogo (co) zdradzamy. Czy zdradzamy ojczyznę? Czy zdradzamy okupanta, któremu
służyliśmy? Czy zdradzamy organizację przestępczą? Czy może zdradzamy misia, z którym przez lata
spaliśmy?
- A co jeśli zdradzamy zdrajców?
- (znów) To zależy, czy zdradzamy zdrajców ojczyzny, czy zdradzamy zdrajców organizacji
przestępczej. Itd. Oczywiście, nie każda zdrada jest czynem złym.
Ad.2.

Jest tu przemilczana ogólność znaczenia słowa „przysięga”. Czy każdej przysięgi powinniśmy

dotrzymać, aby być ludźmi zasługującymi na szacunek? Np. „Przysięgam, że Cię zabiję”,
„Przysięgam, że na egzaminie z logiki obleję wszystkich studentów pierwszego roku” 

Żart sarkastyczny: Czy ktoś, kto kocha zabijać i nienawidzić jest człowiekiem dobrym? Tak, bo przecież KOCHA!

Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki

Przykład

Nazwa „dziecko” jest wieloznaczna, gdyż może oznaczać człowieka w odpowiednio
młodym wieku, jak również potomka.

Nazwa „dziecko” przy pewnym, ustalonym znaczeniu jest nieostra, gdyż istnieją
obiekty, które nie należą, ani do ekstensji pozytywnej, ani negatywnej tej nazwy.

Nazwa „dziecko” przy pewnym, ustalonym znaczeniu jest ogólna, gdyż może oznaczać,
zarówno dziewczynkę, jak i chłopca.