Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
1
Logika
- 2 -
akt mowy, zdanie performatywne
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
1
Logika
- 2 -
akt mowy, zdanie performatywne
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
2
1. John Langshaw Austin, Jak działać słowami, PWN, Warszawa, 1993.
2. Marek Nowak, Formalna reprezentacja pojęcia sądu dla zastosowań w teorii
aktów mowy, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź, 2003.
3. Piotr Łukowski, Logika praktyczna z elementami wiedzy o manipulacji, Wolters
Kluwer Polska, Warszawa 2012.
można porównać z
Marek Tokarz, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańskie Wydawnictwo
Psychologiczne, Gdańsk 2006.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
3
Akt mowy
John Langshaw Austin (1911-1960)
Akt mowy jest to zdarzenie polegające na tym, że ktoś używa wyrażenia danego języka,
jako należącego do tego języka. Zatem, akt mowy, to czynność mówienia (pisania,
ekspresji znaków mających znaczenie) ze zrozumieniem.
Uwaga:
Milczenie w pewnym kontekstach jest aktem mowy. Jest np. reakcją na czyjś akt mowy, a więc
wiąże się z posługiwaniem się wyrażeniami danego języka jako należącymi do tego języka.
Podobnie skinienie głowy, gest ręką, itd.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
4
Trzy aspekty aktu mowy:
1. Akt mowy jako akt lokucyjny, czyli wydawanie odpowiednich dźwięków
(wykonywanie odpowiednich ruchów, gestów, sporządzanie napisów) będących
znakami pewnego języka mającymi znaczenie.
Aktami lokucyjnymi są więc dźwięki (brzmiące słowa), napisy (widniejące np. na kartce papieru
znaki słowne), gesty (np. ruchy rąk zgodne z zasadami języka migowego).
2. Akt mowy jako akt illokucyjny, czyli akt mowy realizujący pewną określoną funkcję
komunikacyjną. Rozstrzygający jest tu zamiar nadawcy aktu mowy.
Akt mowy jako akt illokucyjny może być: stwierdzeniem, pytaniem, wyjaśnieniem, definicją,
groźbą, ostrzeżeniem, doradzeniem, dziękowaniem, oferowaniem, witaniem, żegnaniem,
odmową, rezygnowaniem, akceptowaniem, przyrzeczeniem, unieważnianiem, nadaniem,
zarządzeniem, poleceniem, rozkazem, ironią, żartem, obietnicą, aluzją, prośbą, przysięgą,
normą, itd.
(około 3-3,5 tys. czasowników)
3. Akt mowy jako akt perlokucyjny, czyli wywoływanie aktem mowy pewnych
rzeczywistych skutków. Rozstrzygający jest tu wywołany aktem mowy stan w jakim
znalazł się adresat aktu mowy.
Akt mowy jako akt perlokucyjny może wywołać strach, śmiech, ulgę, wzmożenie koncentracji,
niepewność, irytację, nabranie pewności (przekonanie), ograniczenie wolności, uzyskanie prawa
do czegoś, nabycie własności, itd.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
5
Przykład
Akt mowy W polega na tym, że Jan wypowiedział do mnie zdanie: „Pies jest
spuszczony z łańcucha”.
Sam, mówiąc o W mogę wypowiedzieć zdanie:
„Jan powiedział, że pies jest spuszczony z łańcucha”
w tej wypowiedzi akt mowy W
prezentuję jako akt lokucyjny.
„Jan ostrzegł mnie, że pies jest spuszczony z łańcucha”
w tej wypowiedzi akt mowy
W prezentuję jako akt illokucyjny.
„Jan przestraszył mnie, że pies jest spuszczony z łańcucha”
w tej wypowiedzi akt
mowy W prezentuję jako akt perlokucyjny.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
6
Uwaga 1:
Każdy akt mowy jest aktem lokucyjnym, illokucyjnym i perlokucyjnym,
bo każdy akt mowy ma jakąś treść (znaczenie), jakąś funkcję do spełnienia i jakiś skutek
.
Zatem, w przypadku każdego aktu mowy powinniśmy starać się:
rozpoznać go jako akt lokucyjny, czyli rozpoznać znaczenie językowe danego aktu
mowy,
rozpoznać go jako akt illokucyjny, czyli rozpoznać, jaką funkcję wyznaczył mu
nadawca (dociec, co nadawca chciał osiągnąć danym aktem mowy),
rozpoznać go jako akt perlokucyjny, czyli rozpoznać, jaki skutek dany akt mowy
wywołał w rzeczywistości.
Uwaga 2:
Umiejętność obrony przed manipulacją zależy od możliwości trafnego (czyli
zgodnego z prawdą) rozpoznawania aktu lokucyjnego, illokucyjnego i
perlokucyjnego danej wypowiedzi.
* Manipulacja
to perswazja, której cel jest zakryty przed adresatem przekazu i która ma wyrządzić
adresatowi krzywdę.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
7
Zdania performatywne (dokonawcze)
Austin dzieli wypowiadane przez nas zdania na konstatujące (stwierdzające, opisowe) i
performatywne (dokonawcze).
Mniej dokładnie:
Zdania konstatujące opisują świat.
Zdania performatywne zmieniają świat.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
8
DEF.
Z jest zdaniem opisowym, jeśli zdaje sprawę ze stanu rzeczy, którego zaistnienie nie
miało żadnego związku z faktem wypowiedzenia zdania Z.
DEF.
Zdanie nazywamy performatywnym (
performatywem
), gdy wypowiadający to
zdanie, przez fakt że je wypowiada:
1. wykonuje czynność, o której to zdanie mówi
oraz
2. wywołuje stan rzeczy, którego nie można ustanowić inaczej, jak
wypowiadając to zdanie.
Performatywem jest zdanie powodujące przez sam fakt jego wygłoszenia stan rzeczy, o
którym ono mówi.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
9
Przykłady zdań performatywnych
(Austin)
1. „Biorę tę kobietę za moją prawnie poślubioną małżonkę” - wypowiedź dokonana w
odpowiednim kontekście.
2. „Przepraszam” - po nadepnięciu komuś na stopę.
3. „Nadaję temu statkowi imię „Królowa Elżbieta” - wypowiedź dokonana w
odpowiednim kontekście.
4. Obiecuję, że będę na twoim ślubie.
Wypowiadający te zdania niczego nie opisują, lecz właśnie wykonują tę czynność, o której
mówią:
Wypowiadający zdanie 1 wykonuje czynność ustanowienia małżeństwa - naturalnie,
muszą tu być spełnione określone warunki, aby tak się stało (kontekst).
Wypowiadający zdanie 2 wykonuje czynność przepraszania.
Wypowiadający zdanie 3 wykonuje czynność nadania statkowi imienia.
Wypowiadający zdanie 4 wykonuje czynność złożenia obietnicy.
Czasownikiem performatywnym jest czasownik nazywający czynność wykonywaną przez
wygłoszenie zdania performatywnego, będący częścią tego zdania.
Przykłady zdań opisowych
„Wygłaszam teraz wykład”, „Piję kawę”, „Obiecałem, że będę na twoim ślubie”.
czasownik performatywny
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
10
Rozważmy przypadek dwóch zdań wypowiedzianych przez wojewodę w odpowiednich
okolicznościach:
„Stwierdzam, że na obszarze mojego województwa panuje epidemia grypy”
„Na obszarze mojego województwa panuje epidemia grypy”
Pierwsze zdanie jest performatywne - występujący w nim czasownik performatywny
„stwierdzam” wskazuje na wykonywanie przez wojewodę czynności oficjalnego
stwierdzenia/ogłoszenia stanu epidemii grypy. Drugie zdanie jest opisowe.
Pytanie:
Czy zatem, istnienie (brak) czasownika performatywnego decyduje o performatywności
(opisowości) zdania?
Odpowiedź:
NIE! Czasownik performatywny może być w danej wypowiedzi zastąpiony odpowiednim
gestem, intonacją lub innymi [odpowiednimi] okolicznościami towarzyszącymi
wypowiedzeniu zdania, które sprawią, że zdanie okaże się performatywem.
W powyższym przykładzie tymi „odpowiednimi okolicznościami” są: stanowisko piastowane przez
mówiącego, kompetencje urzędu wojewody, oficjalny charakter sytuacji, w której dokonano wypowiedzi,
itp.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
11
Wniosek:
Dla każdego zdania w sensie gramatycznym istnieje taki kontekst wypowiedzenia
tego zdania, który czyni z niego zdanie performatywne.
Zdania performatywne, w których występuje czasownik performatywny Austin
nazywa zdaniami performatywnymi wyraźnymi.
Zdania performatywne, w których nie występuje czasownik performatywny Austin
nazywa zdaniami performatywnymi pierwotnymi.
Uwaga:
Zdanie bez czasownika performatywnego może być zdaniem performatywnym
pierwotnym, może też być zdaniem opisowym. Wszystko zależy od kontekstu
wypowiedzi. Jeśli kontekst wypowiedzi pełni funkcję czasownika performatywnego, to
zdanie to jest performatywne pierwotne. W przeciwnym przypadku, wygłaszane
zdanie jest zdaniem opisowym.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
12
Komentarz
Częściej niż o zdaniach performatywnych / opisowych mówi się o wypowiedziach
performatywnych / opisowych.
Jednak najczęściej, w teorii aktów mowy, zamiast o zdaniach performatywnych mówi
się o czasownikach performatywnych.
Piotr Łukowski, Wykład dla studentów pedagogiki
13
Pytanie:
Czy performatywy są zdaniami w sensie logicznym?
(czyli, czy wyrażają sądy mające wartość logiczną prawdy lub fałszu?)
Odpowiedź:
Tak. Chociaż niektórzy twierdzą, że Nie.
Jednak zamiast mówić o prawdziwości/fałszywości aktu illokucyjnego, lepiej jest
mówić o tym, że jest on udany lub nieudany.
O tym, czy dany akt mowy jako akt illokucyjny był udany/nieudany wskazuje aspekt
perlokucyjny tego aktu mowy.