1

Maria Ledzińska
[e-mail]
Uniwersytet Warszawski
Wydział Psychologii
Warszawa

Technologia informacyjna i globalizacja:

próba analizy psychologicznej*

Wprowadzenie

Nie ulega wątpliwości, iż procesy globalizacyjne zmieniają radykalnie nasz świat. Są

one nader złożone i – choćby z tego powodu – trudne do zdefiniowania. Zdaniem Strange’a
globalizacja to „najgorsze z możliwych pojęć, gdyż dotyczy wszystkiego od Internetu, do
hamburgerów” [za: M. Pietraś, 2002]. Termin ten bywa też nadużywany, gdy określamy nim
wszystkie zjawiska transgraniczne [Krzysztofek, 2002]. Przejawy globalizacji dostrzegamy
w codziennym życiu; jadamy w chińskich restauracjach, oglądamy amerykańskie filmy,
rozmawiamy przez Internet z mieszkańcami odległych kontynentów, odczuwamy na własnej
skórze skutki efektu cieplarnianego. Przez jednych gloryfikowana, przez innych potępiana,
budząca nieustannie wiele kontrowersji – globalizacja – czymże jest i jakie są jej skutki?
Analiza piśmiennictwa pokazuje, że wśród badaczy nie ma zgody zarówno w kwestii
definicji, jak i przyczyn, przejawów oraz następstw globalnych przemian. Trudno jednak nie
zauważyć, iż stanowią one część naszej rzeczywistości, pozostają faktem historycznym
i zjawiskiem nieuniknionym.

Problemy definicyjne

Najogólniejszą definicję proponuje Marek Pietraś pisząc, iż globalizacja to „nowa

jakość życia społecznego w globalnej skali” [2002, s. 37]. Różni autorzy podejmują
i rozwijają odmienne aspekty owej nowości. Najczęściej powtarza się stwierdzenie, że istotą
globalizacji pozostaje kompresja czasu i przestrzeni. Oto na naszych oczach pojawiają się
zjawiska i procesy społeczne, dla których dystanse przestają mieć znaczenie. Globalizacja
bywa zatem rozumiana jako przekraczanie lub znikanie granic i barier [Ziętek, 2002].
Zdaniem większości badaczy procesy globalizacyjne zachodzą jednocześnie na poziomie
państw, jak i w obrębie przestrzeni międzynarodowej. Co więcej, wpływając na siebie
wzajemnie się warunkują, łącząc to, co lokalne, z tym, co globalne. Istotą globalizacji jest
obecność rozmaitych połączeń, relacji i interakcji we wszystkich dziedzinach życia
społecznego. Ziemowit Jacek Pietraś [2002] istotę globalizacji upatruje w powstaniu
całościowego systemu stosunków społecznych, w którym odległości nie mają znaczenia.
Także Tomasz Goban-Klas [2002] mówi o wzajemnych zależnościach politycznych,
ekonomicznych, kulturowych i społecznych między różnymi regionami ziemskiego globu.
To, co się dzieje w jednym miejscu, może mieć i miewa wpływ na resztę świata. Z kolei
Kazimierz Krzysztofek definiuje globalizację jako „dzisiejszą postać dyfuzji cywilizacyjno-
kulturowej” [2002, s. 119]. Przenikanie to staje się możliwe dzięki niemal nieograniczonym

2

możliwościom komunikacyjnym, stwarzanym zwłaszcza przez najnowszą technikę. To
dzięki technologii informacyjnej możliwa jest dziś globalna cyrkulacja zasobów w sferze
gospodarczej [Majcherek, 2001]. Media telematyczne umożliwiają z kolei poznawanie dóbr
rodzimych i obcych kultur bez opuszczania własnych siedzib. Łatwy dostęp do informacji
i szybkie tempo ich przesyłania stymuluje transmisję wartości niematerialnych, tj. norm,
zasad społecznych, praw, wzorców zachowań itp.

Jeden z podstawowych problemów współczesności wyraża się w pytaniu o to, czy

globalizacja prowadzi do ujednolicenia świata? Czy rzeczywiście kultury – pojmowane jako
rzeki – zlewają się, tworząc jeden nurt, jak chce tego Ryszard Kapuściński [1990],
posługując się metaforą zlewiska? Czy wkrótce w każdym miejscu globu będziemy czuć się
jak u siebie w domu? Wielu autorów twierdzi, że globalizacja nie oznacza ani
uniwersalizacji, ani homogenizacji, lecz, że współtworzące ją procesy przyczyniają się do
różnicowania świata. Cytowany już Marek Pietraś akcentuje trzy zjawiska: „różnorodność
treści zjawisk”, „różnorodność sił sprawczych” oraz „asymetrię przestrzenną” [2002, s. 65].
Globalizacja nie obejmuje w równym stopniu całej kuli ziemskiej – stąd mowa
o przestrzennej asymetrii. Przemiany globalne obejmują przede wszystkim silne narody
i państwa ze swoją koncepcją polityczną, ze swoimi produktami i usługami, ze swoją kulturą
[Dyczewski, 2000, s. 29]. Inni z kolei akcentują wykluczający charakter globalizacji: „im
szerszy dostęp do światowych zasobów informacyjnych, tym bardziej upośledzeni są ci,
którzy takiego dostępu nie mają [Pawłowska, 2002, s. 109]. Zatem procesy globalizacyjne
zachodzą najsilniej w krajach wysoko rozwiniętych, pogłębiając już wcześniej istniejące
różnice. Zróżnicowane są już same trendy globalizacyjne, stąd pojawia się teza o wielości
procesów globalizacyjnych w różnych dziedzinach życia.

Zdaniem badaczy współczesności ścierają się dziś dwie wizje świata; z jednej strony

znajdujemy ideę globalnej wioski (McLuhan), z drugiej – koncepcję wiosek na globie
(Huntington). Autorce najbliższa jest koncepcja Dyczewskiego, według którego „globalizacja
jednocześnie ujednolica i pluralizuje świat. Pluralizuje, ułatwiając bowiem wzajemną
komunikację między narodami i grupami etnicznymi ukazuje ich wzajemne wartości,
wytwory kulturowe i stany psychospołeczne [...] Właśnie dzięki globalizacji ukazywane są
szerokiemu odbiorcy nawet niewielkie kultury lokalne. Stały się one bardziej widoczne
i można powiedzieć – ogólnoludzkie” [2000, s. 29].

Mechanizmy globalizacji i jej obszary

Globalizacja nie jest zjawiskiem specyficznym dla przełomu XX i XXI wieku. Znana

była już w świecie starożytnym, przebiegając bardzo powoli i przejawiając się w rozwoju
handlu oraz wymiany dóbr między różnymi częściami globu. Niektóre ludy przejmowały
dobrowolnie obce idee, wytwory pracy rąk i umysłów, innym były one narzucane drogą
podbojów [Kukułka, 2002]. Procesy wymiany i przenikania uległy znacznemu
przyspieszeniu od końca piętnastego stulecia, wraz z wielkimi odkryciami geograficznymi
i rozwojem żeglugi. Nabrały one nowej treści i dynamiki wraz z nastaniem ery przemysłowej,
określanej przez Tofflera [1985] jako cywilizacja „drugiej fali”. W wieku XX procesy te
pogłębiły kolejne rewolucje, a prawdziwy przełom przyniósł koniec ubiegłego stulecia,
zwany wiekiem informacji, epoką postindustrialną [Fukuyama, 2000], cywilizacją trzeciej fali

3

(Toffler, op. cit.]. W nowych warunkach cywilizacyjnych społeczeństwa organizują się wokół
informacji, ujmowanych niejednokrotnie w kategoriach ekonomicznych. Rośnie ich wartość,
wzrasta szybkość oraz użyteczność transferu, wpływ na różne dziedziny życia, obniżają się
koszty przepływu przez granice. Rola informacji i komunikacji w powstawaniu zjawisk
globalnych wydaje się mieć znaczenie podstawowe.

Istnieją dwa sposoby wyjaśniania genezy trendów globalizacyjnych [M. Pietraś,

2002]. Pierwszy – zwany jednowymiarowym – zakłada obecność jednego czynnika
dominującego w inicjowaniu oraz stymulowaniu globalizacji. Autorzy wskazują najczęściej
na element polityczny (globalizacja sterowana przez władzę), gospodarczy lub
technologiczny. W podejściu wielowymiarowym zakłada się, że przyczyną globalizacji jest
postępująca modernizacja, określana m.in. jako: „industrializacja, urbanizacja, powszechna
umiejętność czytania i pisania, wysoki poziom wykształcenia, zamożność i bardziej
zróżnicowane oraz złożone struktury zawodowe” [Ziętek, 2002, s. 203]. To w jej efekcie
wysoko rozwinięte społeczeństwa nowoczesne upodabniają się do siebie, co ułatwia
komunikacja, umożliwiając powstanie społeczeństwa globalnego.

Zróżnicowane mechanizmy globalizacji sprawiają, że ma ona wiele odmian,

określanych mianem ścieżek lub strumieni. Zazwyczaj wymienia się kilka głównych nurtów
globalizacji, a wśród nich polityczny, bezpieczeństwa światowego, kulturowy, gospodarczy,
ekologiczny, informacyjny. Każdy z tych obszarów obejmuje złożone, wielowymiarowe,
powiązane ze sobą zjawiska.

Gospodarcza ścieżka globalizacji obejmuje handel, usługi, przepływ kapitału

współpracę międzynarodowych korporacji. Stopniowo dokonuje się integracja światowych
rynków finansowych, a systemy państwowe otwierają się na konkurencję. Gospodarka
globalna to zatem gospodarka transnarodowa; zwiększa się współzależność produkcji
i rynków w poszczególnych państwach. Negatywnym aspektem globalizacji w dziedzinie
gospodarki jest narastanie dysproporcji gospodarczych. Globalizacja w ekologii to przede
wszystkim ogólnoświatowy charakter zagrożeń ekologicznych oraz powstawanie
i aktywność organizacji zajmujących się rozwiązywaniem problemów środowiska
naturalnego. Na globalizację w kulturze składa się przenikanie kultury globalnej oraz kultur
lokalnych. Barber pisze o wzajemnych wpływach „Dżihadu” i „McŚwiata” [2001].
Informacyjna ścieżka globalizacji związana jest z nieograniczonym przepływem informacji
zapewnianym przez wielkie możliwości komunikacyjne. Jednocześnie ułatwiony dostęp
do ogromnych zasobów danych pomieszczonych w Sieci, stwarza problemy z ich oceną,
selekcją, przekształcaniem w wiedzę oraz wykorzystywaniem w praktyce [Pawłowska,
2002]. Dla funkcjonowania jednostki – ujmowanego z psychologicznego punktu widzenia
– najważniejsze znaczenie wydają się mieć zjawiska charakterystyczne dla nurtu
informacyjnego oraz kulturowego. Sygnalizujemy je, ukazując zaledwie skalę i rangę
problemów.

Nowe czasy, nowe problemy

Różnorodność sposobów ujmowania istoty globalizacji, skłania do przyjęcia lub

zmodyfikowania proponowanych definicji. Dogodne wydaje się być rozumienie globalizacji
jako dyfuzji cywilizacyjnej o powszechnym zakresie oddziaływania, dokonującej się

4

w wyniku współdziałania mechanizmów techniki i rynku. Wiąże się z tym obecność zjawisk
kształtujących nowy typ środowiska.

Termin środowisko należy na gruncie psychologii do kategorii podstawowych

[Porębska, 1985]. Człowiek rodzi się, wzrasta i żyje zawsze w określonym kontekście
geograficznym, politycznym, przyrodniczym, społecznym itp. Otoczenie kształtuje
egzystencję jednostki, zarówno przez bezpośrednie wpływy tzw. osób znaczących, jak
i drogą wyzwalania jej aktywności. Środowisko – intencjonalnie kształtowane
i modyfikowane w dorosłym życiu – bywa też źródłem problemów psychologicznych
[Pietrasiński, 1990]. Globalizacja zwiększa niepomiernie ich liczbę. Mechanizm
powstawania nowych problemów wiąże się najsilniej z rozszerzeniem środowiska rozwoju
i funkcjonowania, w sensie terytorialnym (zmiana miejsc pracy, zamieszkania, odpoczynku)
oraz symbolicznym (kontakt z ludźmi, ideami, wartościami). Próba opisania specyfiki zmian
jest zadaniem tyle ambitnym, co trudnym. Socjologowie (m.in. A. Giddens) zwracają uwagę
przede wszystkim na obecność charakterystycznych elementów nowego środowiska, tj.
nowe ramy społecznych doświadczeń, inną gospodarkę, nowoczesne media. Akcentują też
novum w postaci odmiennej (od dotychczasowej) struktury społecznej (sieć w miejsce
układów hierarchicznych, rozdzielenie czasu i przestrzeni, zmiana proporcji tradycji do
nowoczesności).

Ocena znaczenia przemian globalnych – czyniona z perspektywy dobrostanu

jednostki – dzieli badaczy współczesności. Jedną grupę tworzą eksperci uwypuklający
pozytywne skutki ogólnoświatowych przemian. Najmocniejszy z przytaczanych argumentów
stanowi przekonanie o stymulacyjnym charakterze nowości. Globalizacja jest w tym ujęciu
wyzwaniem, albo zadaniem rozwojowym: stwarzając sytuacje problemowe zmusza do
myślenia i działania, wyzwala aktywność ukierunkowaną na adaptowanie się do nowych
warunków. Do drugiej grupy należą sceptycy, dostrzegający liczne zagrożenia i (lub)
niebezpieczeństwa, wskazując na źródła negatywnych doświadczeń. Ich lista jest bardzo
długa i zawiera różnorodne pozycje, w tym m.in. pogłębiające się rozwarstwienia społeczne,
marginalizację najuboższych, nasilającą się rywalizację indywidualną oraz grupową,
przyspieszenie tempa życia, chaos aksjologiczny, przeciążenie informacyjne itp. Odnosi się
wrażenie, że wśród bilansujących skutki globalnych przemian przeważają oceny negatywne
(por. m.in. stanowisko Z. Baumana).

Problemy psychologiczne doby globalizacji wiążą się z wszystkimi sferami ludzkiej

psychiki, tj. z funkcjonowaniem umysłu woli i emocji. Stopień ich doznawania oraz sposób
rozwiązywania pozostaje zależny od wieku oraz wyposażenia indywidualnego. Abstrahując
od zagadnienia jednostkowego zróżnicowania w obszarze powstawania, doświadczania
oraz pokonywania owych problemów, możemy wskazać na ich grupy, dokonując tym
samym wstępnej taksonomii. Uwzględnia ona problemy (trudności):
•

orientacyjne i decyzyjne, warunkowane nadmiarem informacji oraz wiedzy
przyrastającej w tempie przekraczającym możliwości ich przetworzenia,

•

adaptacyjne, związane z przyspieszeniem tempa życia i dokonujących się zmian,

•

identyfikacyjne, powstające w wyniku zwielokrotnienia kontekstów życia, co utrudnia
ukształtowanie tożsamości jednostkowej i społecznej,

5

•

aksjologiczne, inspirowane współwystępowaniem różnych systemów wartości oraz
potęgowane koncepcjami postmodernistycznymi,

•

temporalne, wyzwalane m.in. zjawiskiem kompresji czasu, pośpiechem, potrzebą
uwzględniania – na etapie formułowania projektów życiowych – dłuższej perspektywy
czasowej.

W świetle zasygnalizowanych zagadnień łatwo przewidzieć wzrost liczby osób

potrzebujących psychologicznego wsparcia w związku z przemianami, które mają miejsce
w skali globu. Powiększy się też zapewne liczba zadań zawodowych stojących przed
psychologami. Wiąże się z tym m.in. konieczność wykraczania poza ramy jednej, wąskiej
specjalizacji. Zmiany dokonujące się w skali globu oznaczają jednakże dla wszystkich –
zarówno uczących się, jak i pracujących – wysiłek ukierunkowany na coraz lepsze
rozumienie siebie, świata i siebie w świecie. Technika nie wyręczy nas w tym działaniu.

__________
* Przygotowano w ramach programu BST Wydziału Psychologii UW nr 1069/15.

Literatura

Barber B.: Dżihad kontra McŚwiat. Warszawskie Wydawnictwo Literackie MUZA S.A,
Warszawa 2001

Bauman Z.: Globalizacja. PIW, Warszawa 2002

Dyczewski L.: Tożsamość społeczno-kulturowa w globalizującym się świecie. „Kultura
i Społeczeństwo”, nr 44/2000, s. 27–42

Fukuyama F.: Wielki Wstrząs. PIW, Warszawa 2000

Goban-Klas T.: Glokalizacja jako remedium na globalizację. [W:] Oblicza procesów
globalizacji. Po red. M. Pietrasia, Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 241–247

Kapuściński R.: Lapidarium. Czytelnik, Warszawa 1990

Krzysztofek K.: Kulturowa ścieżka globalizacji. [W:] Oblicza procesów globalizacji.
Pod red. M. Pietrasia. Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 117–136

Kukułka J.: Prawa rozwoju i zmienności stosunków międzynarodowych w świetle procesów
globalizacji. [W:] Oblicza procesów globalizacji. Pod red. M. Pietrasia. Wydaw. UMCS,
Lublin 2002, s. 17–34

Majcherek J.: Kulturalizacja a globalizacja. Między potrzebą zakorzenienia i groźbą
wydziedziczenia. [W:] Edukacyjne konteksty procesów globalizacji. Pod red. W. Kojsa.
Uniwersytet Śląski, Filia w Cieszynie, Cieszyn 2001, s. 73–81

Pawłowska A.: Społeczeństwo informacyjne i globalizacja. [W:] Oblicza procesów
globalizacji. Pod red. M. Pietrasia. Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 105–115

Pietrasiński Z.: Rozwój człowieka dorosłego. Wiedza Powszechna, Warszawa 1990

6

Pietraś Z. J.: Unia Europejska wobec procesów globalizacyjnych. [W:] Oblicza procesów
globalizacji. Pod red. M. Pietrasia. Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 251–268

Pietraś M.: Globalizacja jako proces zmiany społeczności międzynarodowej. [W:] Oblicza
procesów globalizacji. Pod red. M. Pietrasia. Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 35–66

Porębska M.: Środowisko społeczne a rozwój psychiczny człowieka. Wydaw. Uniwersytetu
Wrocławskiego, Wrocław 1985

Toffler A.: Trzecia fala. PIW, Warszawa 1985

Rozwój psychiczny człowieka w ciągu życia. Pod red. M. Tyszkowej. Wydaw. Naukowe
PWN, Warszawa 1988

Ziętek E.: Globalizacja a kultura. [W:] Oblicza procesów globalizacji. Pod red. M. Pietrasia.
Wydaw. UMCS, Lublin 2002, s. 197–207