PRZEGLĄD PEDIATRYCZNY 2009, VOL 39, NO 1

35

PRACA POGLĄDOWA

2009, VOL 39, NO 1, 35-38

PROFILAKTYKA ZAKAŻEŃ SZPITALNYCH

NA ODDZIALE PEDIATRYCZNYM

PREVENTION OF HOSPITAL INFECTIONS IN PEDIATRIC DEPARTMENT

Katarzyna Plata-Nazar, Barbara Kamińska, Jolanta Jurczyk

Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci AM w Gdańsku

Streszczenie
Profilaktyka zakażeń szpitalnych stanowi obecnie jeden z głównych problemów klinicznych w Polsce i na świecie. Rozważa się
go w aspekcie medycznym, ekonomicznym, prawnym i etycznym. Jest to zagadnienie z zakresu wielu dziedzin medycyny, róż-
nych specjalności lekarskich i pielęgniarskich, mikrobiologii, farmakologii, higieny i epidemiologii oraz administracji i finansów.
Zakażenia szpitalne częściej występują u dzieci, zwłaszcza poniżej 1 r.ż., niż u osób dorosłych. Szczególne miejsce zajmują zaka-
żenia noworodków. W profilaktyce zakażeń istotne są: stała edukacja personelu, kontrolowanie i egzekwowanie higieny szpitalnej
oraz reżim sanitarny. Na podstawie obowiązujących przepisów dyrektorzy szpitali zobowiązani są do powołania zespołu kontroli
zakażeń. Zadaniem takiego zespołu są następujące działania: codzienna kontrola przestrzegania poszczególnych procedur zapo-
biegających zakażeniom szpitalnym, rozwój działań profilaktycznych w tej dziedzinie, rejestrowanie i zgłaszanie zakażeń, a także
konieczność prowadzenia dochodzeń epidemiologicznych. W pracy omówiono zasady profilaktyki zakażeń szpitalnych na oddzia-
łach pediatrycznych. Wiedzę tę powinien posiadać cały personel szpitalny.
Słowa kluczowe: zakażenie szpitalne, profilaktyka, dzieci

Abstract
Prevention of hospital infections is currently one of the main clinical problems worldwide. It is considered from medical, economic,
legal and ethical aspects. It is the issue of many medical branches; doctors and nursing specialties, microbiology, pharmacology,
hygiene, epidemiology, as well as administration and finances. Concomitant infections are observed more frequently in children,
especially in infants, than in adults. Neonates are the most endangered group of patients. Prevention of hospital infections includes
continuous hospital workers education, hygienic control, and sanitary regime. According to standards in force, heads of hospitals
are bound to create hospital infection control group. This unit is obliged to conduct: everyday control of certain preventive pro-
cedures, development of prophylactic actions in this filed, registration and notification of concomitant infections as well as run
epidemiological investigations if necessary. In this paper main standards of hospital infections prophylaxis in pediatric wards are
discussed.
Key words: hospital infection, prevention, children

Zakażenia szpitalne stanowią obecnie jeden z bardzo istot-

nych problemów klinicznych. Pracownicy ochrony zdrowia
rozważają go przede wszystkim w aspekcie medycznym, jed-
nak pamiętać należy, że jest to również problem ekonomiczny,
prawny i etyczny. Jest to zagadnienie z zakresu wielu dziedzin
medycyny, różnych specjalności lekarskich i pielęgniarskich,
mikrobiologii, farmakologii, higieny i epidemiologii oraz ad-
ministracji i finansów.

Według definicji pod pojęciem zakażenie szpitalne rozu-

miemy każde zakażenie, związane z pobytem w zakładzie
opieki zdrowotnej (pacjent) albo pracą wykonywaną w tym
zakładzie (personel), przy czym istotne jest, że stwierdzone
zakażenie nie było w okresie wylęgania w momencie przy-
jęcia pacjenta do zakładu opieki zdrowotnej (1, 2). Innymi
słowy, wspólne dla wszystkich zakażeń szpitalnych jest to,
że do zakażenia doszło w warunkach szpitalnych. O rozwoju
zakażenia decyduje stan odporności organizmu i zjadliwość
drobnoustroju. Objawy zakażenia mogą rozwinąć się jeszcze
w czasie pobytu w szpitalu (np. zakażenie miejsca operowa-
nego) lub po wypisaniu do domu (np. wirusowe zapalenie wą-
troby typu B).

Istnieją różne postacie kliniczne zakażeń szpitalnych: od

zakażeń miejscowych, zakażeń miejsca operowanego, przez
zakażenia dotyczące jednego układu (np. moczowego, odde-
chowego, pokarmowego) aż po zakażenia uogólnione (posocz-
nice) (1, 3).

Jeśli pacjent został zakażony drobnoustrojami, a nie wystę-

pują żadne objawy kliniczne i dowiadujemy się o tym fakcie
jedynie z wyników wykonanych badań dodatkowych, labora-
toryjnych, wówczas mówimy o kolonizacji lub nosicielstwie.

Etiologia zakażeń szpitalnych jest różnorodna, dominu-

ją bakterie (ponad połowa wszystkich zakażeń szpitalnych),
w dalszej kolejności – wirusy i grzyby (1, 4, 5).

Najczęściej wywołują zakażenia szpitalne następujące bak-

terie: gronkowce, paciorkowce, pałeczki Gram ujemne (En-
terobacteriaceae, Pseudomonas, Acinetobacter), beztlenowe
laseczki Clostridium difficile, prątki Mycobacterium tuber-
culosis. Szczególnym problemem są wielooporne szczepy
bakterii, tzw. alert-patogeny. Jako przykład wymienić należy:
MRSA-metycylinooporne szczepy Staphylococcus aureus,
MRSE-metycylinooporne szczepy Staphylococcus epidermi-
dis, ESBL – Enterobacteriaceae wytwarzające β-laktamazy.

36

PRZEGLĄD PEDIATRYCZNY 2009, VOL 39, NO 1

Katarzyna Plata-Nazar et al.

Pośród wirusów wywołujących zakażenia szpitalne wymienić
należy: wirusy zapalenia wątroby, cytomegalii, HIV, rotawiru-
sy. Grzyby najczęściej rozpowszechnione w zakażeniach szpi-
talnych to głównie drożdżaki i grzyby pleśniowe (1, 6).

Badania epidemiologiczne prowadzone w krajach Unii Eu-

ropejskiej wykazują, że częstość zakażeń na oddziałach dzie-
cięcych jest wyższa od częstości zakażeń występujących na
oddziałach, gdzie przebywają dorośli pacjenci. Najczęściej za-
każenia szpitalne występują u dzieci poniżej pierwszego roku
życia. U dzieci powyżej 10 r.ż. zakażenia szpitalne występują
z podobną częstością jak u ludzi dorosłych. Do większości
zakażeń szpitalnych dochodzi na oddziałach zabiegowych,
intensywnej opieki medycznej oraz noworodkowych. Szcze-
gólne miejsce zajmują również oddziały onkologiczne, gdzie
przebywają dzieci z obniżoną odpornością (3, 7, 8).

Profilaktyka zakażeń szpitalnych na oddziałach pediatrycz-

nych polega na podjęciu wielokierunkowych, celowanych
działań, które dotyczą całego personelu oddziału i wszystkich
jego pacjentów. Nie należy zapominać, że zakres tych działań
obejmować musi także rodziców i inne osoby odwiedzające
chore dzieci.

Najczęściej zakażenia szpitalne szerzą się z pacjenta na pa-

cjenta (drogą bezpośrednią lub pośrednią, przez sprzęt i narzę-
dzia medyczne oraz ręce personelu), z pacjenta na personel i,
znacznie rzadziej – z pracownika na pacjenta (1, 9).

Przy założeniu, że każdy pacjent stanowi potencjalne źródło

zakażenia patogenami obecnymi w jego krwi, pamiętać należy,
że zagrożeniem mogą być również tkanki i płyny ustrojowe:
wody płodowe, mleko kobiece, ślina, płyn mózgowo- rdzenio-
wy, płyn opłucnowy, otrzewnowy, osierdziowy, a także mocz
i kał. Z tego wynika podstawowa reguła zapobiegania zaka-
żeniom szpitalnym dotycząca sprzętu i wyposażenia medycz-
nego, który musi być we właściwy sposób przechowywany,
używany, sterylizowany i niszczony (9).

Niezwykle istotna jest ciągła edukacja personelu, wypraco-

wanie prawidłowych nawyków w zakresie higieny oraz szcze-
gółowe opracowanie zasad tzw. reżimu sanitarnego. Należy
stworzyć warunki umożliwiające izolowanie pacjenta, który
jest zakażony wieloopornymi szczepami bakterii oraz prowa-
dzące do eradykacji bakterii, jakimi skolonizowany jest per-
sonel.

Higiena szpitalna i reżim sanitarny

Najważniejszą czynnością higieniczną w szpitalu jest odpo-

wiednio częste, prawidłowo wykonane mycie rąk (na których
nie powinno być biżuterii). Pomieszczenia wraz z wyposa-
żeniem powinny być sprzątane więcej niż raz dziennie przy
użyciu środków higieny. Konieczna jest prawidłowo przepro-
wadzana dezynfekcja sprzętu, aparatury, narzędzi wraz z po-
mieszczeniami, w jakich one znajdują się. Placówki ochrony
zdrowia posiadają opracowane procedury profilaktyki me-
dycznej, które określają dokładny schemat postępowania na
każdym oddziale, w tym również na oddziale pediatrycznym,
zasady dezynfekcji i mycia inkubatorów, łóżek, inhalatorów,
dozowników tlenu, aparatów AMBU. Pościel i bielizna po-
winny być dezynfekowane po każdym użyciu.

Sterylizacja musi być prowadzona zgodnie z obowiązu-

jącymi standardami oraz musi być bezwzględnie skuteczna,
co należy potwierdzać odpowiednio często wykonywanymi
badaniami kontrolnymi. Rygorystycznie należy przestrzegać
higieny osobistej pacjentów, ze szczególnym uwzględnieniem
pacjentów leżących. Każdorazowo obowiązuje skuteczna
aseptyka przed wykonaniem zabiegu z naruszeniem ciągłości
powłok skórnych oraz przestrzeganie przez personel środków
ochrony osobistej (10, 11). Wszystkie procedury medyczne po-

winny być wykonywane z myślą o bezpieczeństwie własnym
i innych. Przy pracy z krwią, wydzielinami i wydalinami nale-
ży używać rękawiczek, fartuchów, ubrań ochronnych, w razie
potrzeby masek ochronnych, okularów. Materiał biologiczny
musi znajdować się wyłącznie w zamkniętych pojemnikach,
należy unikać rozlewania płynów.

Bezwzględnie należy przestrzegać zachowania czystości

mikrobiologicznej w trakcie przygotowywania i przechowy-
wania materiałów opatrunkowych. Materiały te absolutnie nie
mogą być przygotowywane przez chorych.

Najbardziej skuteczną metodą zapobiegania rozprzestrze-

nianiu się zakażenia, którego źródłem jest zakażony pacjent,
jest zastosowanie wobec niego izolacji. Chorego umieszczamy
w oddzielnym pomieszczeniu (sali), które powinno być po-
przedzone śluzą. W śluzie dokonywana jest zmiana odzieży
ochronnej oraz dezynfekcja rąk, przed i po każdym kontakcie
z chorym.

Edukacja personelu

Cały personel szpitala musi posiadać wiedzę w zakresie

profilaktyki zakażeń szpitalnych. Wiedzę tę trzeba poprzeć
właściwą, codzienną praktyką, z konsekwentnym przestrzega-
niem i egzekwowaniem obowiązujących procedur i standar-
dów.

Kolonizacja personelu

Objęty systematyczną edukacją personel oddziału powinien

przestrzegać okresowych badań na nosicielstwo.

Opisane powyżej metody związane z prowadzeniem sku-

tecznej profilaktyki zakażeń szpitalnych przekładają się na
dwa zasadnicze zadania: zlikwidować źródło zakażenia i prze-
rwać transmisję drobnoustrojów.

Likwidacja źródła zakażenia

Likwidacja źródła zakażenia możliwa jest jednak dopie-

ro po zidentyfikowaniu takiego źródła. Jak już wspomniano
wcześniej, źródłem zakażenia może być pacjent, personel,
ale również sprzęt, wyposażenie, woda, systemy wentylacji.
Doskonałym rezerwuarem dla drobnoustrojów są przykłado-
wo materace. Wilgotne materace należy zawsze usuwać, myć,
oddać do komory dezynfekcyjnej.

Przerwanie transmisji drobnoustrojów

Przerwanie transmisji drobnoustrojów, to inaczej mówiąc

zniszczenie dróg przenoszenia. Droga może być: kontaktowa,
powietrzna i pokarmowa. Drobnoustroje najczęściej przeno-
szone są przez brudne (skażone) ręce personelu oraz zanie-
czyszczony sprzęt medyczny. Podobnie brudna odzież i obu-
wie personelu może sprzyjać rozprzestrzenianiu się zakażeń
szpitalnych. Wszystkie zabiegi i czynności powinny być przy
pacjencie wykonywane przez personel w taki sposób, aby uni-
kać kontaktu własnej odzieży roboczej z bielizną pościelową
i ciałem pacjentów. W sytuacjach, kiedy niemożliwe wydaje
się uniknięcie takiego kontaktu (np. w czasie toalety chorego,
zmiany bielizny), należy dodatkowo założyć fartuch ochron-
ny zawiązywany z tyłu. Niedozwolone jest wchodzenie na
bloki operacyjne bez przebrania się w czyste ubrania opera-
cyjne i czyste zdezynfekowane obuwie. Niedopuszczalne jest
wchodzenie na blok po uprzednim okryciu szpitalnego ubra-
nia fartuchem operacyjnym. Osoby pracujące w placówkach
ochrony zdrowia nie powinny zabierać odzieży szpitalnej do
prania w domu (9, 12).

PRZEGLĄD PEDIATRYCZNY 2009, VOL 39, NO 1

37

Profilaktyka zakażeń szpitalnych na oddziale pediatrycznym

Bardzo powszechną, wielokrotnie ignorowaną, drogą prze-

noszenia drobnoustrojów na oddziałach pediatrycznych są za-
bawki. Badania wykazują, że większość z nich jest skolonizo-
wana chorobotwórczymi bakteriami (7).

Postępowanie z odpadami szpitalnymi

Każdy oddział szpitala posiada odpady bytowo-gospodar-

cze, które nie są zakaźne i mogą być składowane na wysypi-
skach komunalnych. Istnieją również odpady niebezpieczne,
stanowiące zagrożenie epidemiologiczne (opatrunki, sprzęt
jednorazowego użytku). Pomieszczenia, w których odpady te
powstają, muszą być wyposażone w ściśle oznaczone pojem-
niki i worki przeznaczone do ich gromadzenia. Wszelkie dzia-
łania prowadzone muszą być z zachowaniem zasad aseptyki.
Niszczenie odpadów zakaźnych powinno odbywać się w spa-
larniach, spełniających wymogi ekologii, gdzie pojemniki
umieszcza się w całości, bez ich otwierania i przesypywania.
W sprawie szczegółowego sposobu postępowania z odpadami
medycznymi obowiązuje Rozporządzenie Ministra Zdrowia
z dnia 23.08.2007 r.

Profilaktyka zakażeń w oddziałach

pediatrycznych

Ogólnie przyjęte zasady profilaktyki zakażeń są podobne na

wszystkich oddziałach szpitalnych, zarówno pediatrycznych,
jak i tych, gdzie leczeni są chorzy dorośli. Specyfika oddzia-
łów wymaga opracowania zaleceń szczegółowych.

Omawiając profilaktykę zakażeń szpitalnych na oddziale

pediatrycznym, warto wspomnieć o oddziałach noworod-
kowych. Zakażenia noworodków to bardzo istotny problem
kliniczny, jedna z głównych przyczyn ich zachorowalno-
ści i umieralności. Niedojrzałość układu immunologicznego
sprzyja uogólnionemu przebiegowi zakażenia. Najbardziej za-
grożone są dzieci urodzone przedwcześnie, z niską masą uro-
dzeniową, przebywające na oddziale intensywnej opieki me-
dycznej. Zakażenia nabyte podczas porodu i w czasie pobytu
na oddziale zaliczane są do zakażeń szpitalnych. Zakażenia
okołoporodowe są bardzo zróżnicowane w etiologii i przebie-
gu klinicznym, a także rokowaniu (8).

Eksperci w tej dziedzinie są zgodni, że najważniejsze

w rozwiązaniu tego problemu są: poprawa organizacji pracy
na oddziałach noworodkowych, jak najkrótsze hospitalizacje
na oddziałach intensywnej opieki oraz możliwie krótkotrwały
pobyt w szpitalu zdrowych noworodków i ich matek po po-
rodzie.

Zakażenia szpitalne stanowią również jedną z głównych

przyczyn zgonów dzieci z chorobą nowotworową. Postęp,
jaki dokonał się w leczeniu chorób onkologicznych u dzieci,
a który znacznie poprawił rokowanie, związany jest z intensy-
fikacją chemio- i radioterapii. Konsekwencją tego jest jeszcze
większe uszkodzenie mechanizmów obronnych organizmu,
a przede wszystkim układu immunologicznego. Chociaż są to
zaburzenia odwracalne, następstwem braku równowagi immu-
nologicznej jest wzrost powikłań infekcyjnych i przedłużanie
okresu hospitalizacji. Niekorzystnym elementem jest koloniza-
cja florą szpitalną, która charakteryzuje się dużą opornością na
antybiotyki i środki dezynfekcyjne. Stwierdzono, że u pacjen-
ta leczonego lekami immunosupresyjnymi, już w pierwszej
dobie pobytu w szpitalu następuje zmiana flory bakteryjnej.
U dzieci z chorobą nowotworową często dochodzi również do
zakażeń grzybiczych, wirusowych i pierwotniakowych. Dlate-
go też pacjentów ze stwierdzoną neutropenią należy izolować
i zaopatrzyć ich w leki przyspieszające odnowę układu granu-
locytarnego.

Za jedną z najbardziej skutecznych metod zapobiegania

zakażeniom szpitalnym uznaje się podnoszenie odporności
pacjenta, co w szczególny sposób dotyczy dzieci i młodzieży
(13). W tych grupach wiekowych prowadzone są, zgodnie ze
ściśle opracowanym kalendarzem, szczepienia obowiązkowe.
Najbardziej spektakularne w ostatnich latach w Polsce wyniki
przyniosły wprowadzone do kalendarza szczepienia przeciw
wirusowemu zapaleniu wątroby typu B.

Szczegółowo określono również zasady profilaktyki zaka-

żeń szpitalnych w przypadku obecności pacjenta zakażone-
go lub skolonizowanego tzw. alert-patogenami. Zaleca się
wówczas izolację pacjenta w oznakowanym pomieszczeniu,
dokładne mycie i odkażanie rąk przez personel przed i po
kontakcie z pacjentem, stosowanie jednorazowych rękawiczek
ochronnych przy wykonywaniu wszelkich czynności medycz-
nych i pielęgnacyjnych przy chorym. Konieczne jest też uży-
wanie fartuchów jednorazowych oraz maseczek ochronnych
na twarz. Brudna pościel zamykana jest w oznaczonych wor-
kach i transportowana do pralni. Obowiązkowa jest codzienna
dezynfekcja pomieszczenia i znajdujących się w nim przed-
miotów. Liczbę osób opiekujących się chorym należy ograni-
czyć do minimum.

Kontrola zakażeń

Efektywne działanie systemu kontroli zakażeń szpitalnych

jest uważane we współczesnym szpitalnictwie na świecie za
najważniejsze kryterium jakości pracy danej placówki. Zwięk-
szanie roli kontroli dotyczy również szpitali w naszym kraju
i trzeba mieć świadomość, że nie jest to sprawa wstydu czy
emocji, ale rzetelnej pracy przygotowanego w tym kierunku
zespołu profesjonalistów (8).

Podstawowym warunkiem skuteczności działania w kierun-

ku kontroli zakażeń jest wysoki profesjonalizm w wykonywa-
niu badań mikrobiologicznych (pobranie materiału, transport,
wykonanie badań, opracowanie wyników). Konieczna jest
również rejestracja wyników badań mikrobiologicznych wyko-
nywanych w danej placówce oraz ich okresowa analiza, przez
kompetentny w tym zakresie zespół pracowników (14, 15).

Obowiązująca ustawa o chorobach zakaźnych i zakażeniach

z 6.09.2001 r. oraz Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia
1.03.2005 r. w sprawie rejestru zakażeń zakładowych oraz ra-
portów o występowaniu tych zakażeń zobowiązuje lekarzy do
zgłaszania udokumentowanych zakażeń szpitalnych, a kierow-
ników i dyrektorów do powołania zespołu kontroli zakażeń
w danej placówce. Zadaniem zespołu jest: codzienna kontro-
la przestrzegania procedur, rozwój działań profilaktycznych,
rejestrowanie zakażeń, informowanie o nich Państwowej In-
spekcji Sanitarnej, a także prowadzenie dochodzeń epidemio-
logicznych (16-18).

Zagadnieniem profilaktyki zakażeń szpitalnych zajmuje się

w Polsce Zakład Profilaktyki Zakażeń i Zakażeń Szpitalnych
Narodowego Instytutu Leków (Dawniej Narodowy Insty-
tut Zdrowia Publicznego) oraz powołana w 1997 r. Krajowa
Grupa Robocza ds. Zakażeń Szpitalnych. Od 1994 r. działa
Polskie Towarzystwo Zakażeń Szpitalnych z siedzibą w Kra-
kowie, które jest członkiem międzynarodowej organizacji
International Federation of Infection Control, zajmującej się
kontrolą zakażeń (8).

Wyniki kontroli w zakresie profilaktyki zakażeń szpital-

nych z lat 2005-2006, które prowadzone były na terenie ca-
łej Polski, wykazały w wielu jednostkach przede wszystkim
niedobór fachowej kadry zajmującej się tym zagadnieniem,
niedostateczne zastosowanie procedur prewencji zakażeniom
szpitalnym, niedostateczne stosowanie środków dezynfek-
cyjnych, małe wykorzystanie diagnostyki mikrobiologicznej,

38

PRZEGLĄD PEDIATRYCZNY 2009, VOL 39, NO 1

Katarzyna Plata-Nazar et al.

nieprzestrzeganie wytycznych dotyczących leczenia zakażeń
oraz nadużywanie antybiotyków. Zdaniem niektórych auto-
rów, w naszym kraju spada liczba badań mikrobiologicznych,
a rośnie zużycie antybiotyków (19, 20).

Niedobory kadrowe lub nierzetelna praca zespołów kontroli

zakażeń w poszczególnych jednostkach leczniczych prowadzą
do braku wiarygodnych danych dotyczących rzeczywistego
problemu, jakimi są zakażenia szpitalne w Polsce.

Biorąc pod uwagę konieczność finansowania dobrze prze-

prowadzonych kontroli zakażeń szpitalnych, należy podkre-
ślić, że w ogólnym rozrachunku koszty profilaktyki są znacz-
nie niższe niż koszty leczenia. Na podstawie doświadczeń kra-
jów Unii Europejskiej szacuje się, że obniżenie o 1% częstości
występowania zakażeń szpitalnych, powoduje zmniejszenie
kosztów lecznictwa szpitalnego o 7-10%.

Piśmiennictwo

1. Zakażenia szpitalne, (red.) D. Dzierżanowska, J. Jeliaszewicz. α -medica Press, Bielsko -Biała 1999, 157 -302.
2. Grzesiowski P.: Wybrane problemy zakażeń szpitalnych. Kurs podstawowy. Część I: Pojęcia podstawowe. Krajowa Grupa Robocza ds. Zakażeń

Szpitalnych, Warszawa 2004.

3. Czyżowska J., Bulanda M.: Postacie kliniczne zakażeń szpitalnych u dzieci. Pediat. Pol., 2007, 82, 879 -884.
4. Patogeny zakażeń szpitalnych, (red.) D. Dzierżanowska. α -medica Press, Bielsko -Biała 2007, 5 -213.
5. Swoboda -Kopeć E.: Grzyby jako zagrażające patogeny oddziałów szpitalnych: diagnostyka mikologiczna a kliniczne aspekty zakażeń grzybi-

czych. Rozprawa habilitacyjna, AM w Warszawie, 2007.

6. Kuthan R., Sawicka -Grzelak A., Łuczak M., Siegiel T., Mayzner -Zawadzka E.: Występowanie metycylinoopornych szczepów Staphylococcus

aureus (MRSA) u pacjentów hospitalizowanych w oddziale intensywnej terapii. Zakażenia, 2007, 7, 21 -25.

7. Czyżowska J., Bulanda M.: Czynniki ryzyka zakażeń szpitalnych u dzieci. Pediat. Pol., 2007, 82, 873 -878.
8. Czyżowska J.: Bakteryjne zakażenia szpitalne u noworodków. Zakażenia, 2007, 7, 92 -95.
9. Damani N.: Praktyczne metody kontroli zakażeń. Polskie Towarzystwo Zakażeń, Szpitalnych, Kraków, Kontekst, 1999, 23 -32.
10. Fleischer M.: Czynniki ryzyka zakażeń związane z dożylną terapią. Zakażenia, 2007, 7, 92 -96.
11. Olczak A., Przybylski G.: Zakażenia krwiopochodne HCV, HBV i HIV w świetle zawodowej ekspozycji. Lekarz, 2007, 6, 20 -24.
12. Falkiewicz -Dulik M., Pawlik B., Macura A., Sadowski T.: Rola sanityzacji spodów obuwia w zapobieganiu rozprzestrzeniania się zakażeń

wewnątrzszpitalnych. Mikol. Lek., 2007, 14, 99 -103.

13. Szczepańska -Putz M.: Szczepienia w stanach zaburzonej odporności. Essentia Med., 2007, 2, 54 -59.
14. Baran M., Foryciarz E., Synowiec E., Hońdo Ł., Pasowicz M.: Jak skutecznie kontrolować zakażenia w szpitalu? Zakażenia, 2007, 7, 83 -86.
15. Zakażenia szpitalne w Polsce, (red.) M. Bulanda, Polskie Towarzystwo Zakażeń Szpitalnych, Kraków 2003.
16. Wojtyła A.: Wyniki kontroli jednostek służby zdrowia w ocenie Głównego Inspektora Sanitarnego. Zakażenia, 2007, 7, 88 -90.
17. Wójkowska -Mach J., Różańska A., Bulanda M., Heczko P.: Szpitalne zapalenie płuc u chorych operowanych. Analiza wyników systemu czynnej

rejestracji zakażeń szpitalnych Polskiego Towarzystwa Zakażeń Szpitalnych. Anest. Intens. Ter., 2007, 39, 26 -31.

18. Wojtyczka Robert D., Kępa M., Brela R., Pacha J., Wydmuch Z., Idzik D.: Aspekty prawne nadzoru nad zakażeniami szpitalnymi. Wiad. Lek.,

2007, 60, 298 -300.

19. Wrześniewska -Wal I.: Procesy o zakażenia szpitalne – konsekwencje cywilnoprawne. Klin. Pediatr., 2007, 15, 315 -318.
20. Grzesiowski P.: Wybrane problemy zakażeń szpitalnych. Kurs podstawowy. Część II: Podstawy programu kontroli zakażeń szpitalnych. Krajowa

Grupa Robocza ds. Zakażeń Szpitalnych, Warszawa 2004.

Adres do korespondencji:
dr n. med. Katarzyna Plata-Nazar
Klinika Pediatrii, Gastroenterologii, Hepatologii i Żywienia Dzieci AM
ul. Nowe Ogrody 1/6, 80-803 Gdańsk
tel./fax: [phone]
e-mail: [e-mail]