187

Wprowadzenie

Racjonalne ¿ywienie jest istotnym elementem zdrowego

stylu ¿ycia. Jakoœæ ¿ywienia wp³ywa na rozwój fizyczny i psy-
chiczny m³odych ludzi a tak¿e na kondycjê zdrowotn¹ w wie-
ku dojrza³ym (1). Szczególne znaczenie ma sposób ¿ywie-
nia w okresie wzrastania i dojrzewania organizmu, w którym

nale¿y w pe³ni zaspokoiæ potrzeby ¿ywieniowe zarówno pod
wzglêdem iloœciowym, jak i jakoœciowym tak, aby mog³y byæ
realizowane wszystkie potencjalne mo¿liwoœci rozwojowe
danej osoby. Procesy wzrastania i dojrzewania w du¿ej mie-
rze warunkowane s¹ genetycznie, jednak¿e ich prawid³owy
przebieg warunkowany jest odpowiedni¹ poda¿¹ energii,
zwi¹zków budulcowych i reguluj¹cych z po¿ywieniem (2).
Z uwagi na istotn¹ rolê racjonalnego ¿ywienia w okresie roz-
wojowym organizmu, wa¿nym elementem badañ jest anali-
za zwyczajów ¿ywieniowych i nieprawid³owoœci w sposobie
¿ywienia siê dzieci i m³odzie¿y. Wiadomo bowiem, ¿e sposób
¿ywienia w dzieciñstwie i wczesnej m³odoœci determinuje

Prace oryginalne

Endokrynologia, Diabetologia i Choroby Przemiany Materii

Wieku Rozwojowego 2008, 14, 3, 187-191

ISSN 1234-625X

Streszczenie

Wprowadzenie: Istotnym czynnikiem bezpoœrednio wp³ywaj¹cym na rozwój dzieci, jak równie¿ na cechy biologiczne cz³owieka w póŸniejszym okre-
sie ontogenezy, jest sposób ¿ywienia. Z uwagi na znaczenie prawid³owego ¿ywienia dla optymalnego rozwoju organizmu i zachowania zdrowia, za-
sadne jest prowadzenie badañ w tym zakresie szczególnie wœród dzieci i m³odzie¿y. Z dostêpnego piœmiennictwa wynika równie¿, ¿e w³aœciwe ¿y-
wienie odgrywa zasadnicz¹ rolê w osi¹ganiu wyników sportowych.
Cel pracy: Celem badania by³a ocena sposobu ¿ywienia dzieci i m³odzie¿y graj¹cych w szachy.
Materia³ i metody: Badaniami objêto 75 szachistów w wieku 8-19 lat, w tym 36 dziewcz¹t (48%) i 39 ch³opców (52%). Uczestnikami badañ byli s³u-
chacze Ogólnopolskiej Akademii Szachowej, medaliœci mistrzostw Europy i œwiata juniorów, medaliœci mistrzostw Polski juniorów oraz cz³onkowie
kadry narodowej juniorów. W pracy wykorzystano kwestionariusz ankiety zawieraj¹cy pytania dotycz¹ce zwyczajowego sposobu ¿ywienia m³odych
zawodników.
Wyniki: Stwierdzono, ¿e zalecan¹ liczbê 4-5 posi³ków w ci¹gu dnia spo¿ywa³o tylko blisko 55% osób. Kolejnym zaobserwowanym w badaniach nie-
korzystnym nawykiem ¿ywieniowym by³o równie¿ opuszczanie pierwszych œniadañ przez oko³o 75% ankietowanych, zw³aszcza podczas zawodów.
Mniej ni¿ po³owa uczestników badañ (od 25 do 43%) zadeklarowa³a, ¿e jada posi³ki o sta³ych porach. Ponadto stwierdzono, ¿e 13,3% szachistów
spo¿ywa warzywa i owoce tylko w 1 posi³ku w ci¹gu dnia. S³odycze co najmniej raz dziennie przyjmowa³o od ok. 22 do 50% badanych osób.
Wnioski: Z uwagi na wystêpowanie licznych b³êdów ¿ywieniowych w badanej populacji szachistów, istnieje pilna potrzeba prowadzenia edukacji w za-
kresie zasad prawid³owego ¿ywienia zarówno wœród zawodników, jak równie¿ wœród ich rodziców i trenerów.

S³owa kluczowe: sposób ¿ywienia, m³odzi szachiœci

Abstract

Introduction: Proper nutrition plays significant role in children’s development and health protection in adults, as well. Therefore such a study is extre-
mely important particularly among youth population. It is well known that adequate nutrition also helps to achieve high sport results.
The aim of the study was the nutritional habits evaluation of young chess players.
Material and methods: A total of 75 chess players aged 8-19 years took part in the study. Among them there were 36 girls (48%) and 39 boys (52%).
Subjects belonged to the Polish Chess Academy, medalists of the Polish, European and world youth championships and members of the Polish na-
tional team. Used questionnaire allowed to collect data about regular diet of young athletes.
Results: Recommended number of 4-5 meals per day was consumed only by 55% persons. Another observed disadvantageous nutritional habit among
responders was missing first breakfasts (75%), especially during competitions. Less than half of subjects declared regular meals intake during the
day (from 25 to 43%). Moreover, it was noticed, that 13,3% chess players ate vegetables and fruits only one time per day. Sweets were taken at le-
ast one time per day by 22 to 50% participants.
Conclusions: Due to numerous nutritional mistakes in studied population it is compulsory to conduct nutritional education among athletes and among
their parents and coaches as well.

Key words: nutritional habits, young chess players

Nawyki ¿ywieniowe dzieci i m³odzie¿y graj¹cych w szachy

Nutritional habits of young chess players

Agnieszka Fornal-Urban

1

, Anna Kêska

2

, Janusz Dobosz

3

, Sylwia Nowacka-Dobosz

3

1

Zak³ad Promocji Zdrowia AWF Józefa Pi³sudskiego w Warszawie

2

Zak³ad Biologii AWF Józefa Pi³sudskiego w Warszawie

3

Zak³ad Teorii Wychowania Fizycznego AWF Józefa Pi³sudskiego w Warszawie

Adres do korespondencji: dr Agnieszka Fornal-Urban
Zak³ad Promocji Zdrowia AWF
ul. Marymoncka 34, 01-813 Warszawa
e-mail: [e-mail]

188

Agnieszka Fornal-Urban, Anna Kêska, Janusz Dobosz, Sylwia Nowacka-Dobosz

Endokrynologia, Diabetologia i… 2008, 14, 3

w du¿ej mierze zdrowie osób doros³ych. B³êdy i nieprawid³o-
we nawyki ¿ywieniowe z tego okresu, oprócz niekorzystnych
konsekwencji zdrowotnych dla rozwoju psychofizycznego,
predysponuj¹ do rozwoju ró¿nych chorób w okresie dojrza-
³oœci, takich jak: cukrzyca typu 2, nadciœnienie têtnicze,
niedokrwienna choroba serca czy osteoporozie (3). Choro-
by te, okreœlane obecnie mianem przewlek³ych chorób nie-
zakaŸnych, stanowi¹ najwiêksze zagro¿enie zdrowia wspó³-
czesnego cz³owieka (4).

W Polsce od wielu lat prowadzone s¹ badania monitoru-

j¹ce sposób ¿ywienia ró¿nych grup ludnoœci, w tym dzieci
i m³odzie¿y. Stwierdzono w nich, ¿e najczêœciej wystêpuj¹-
cymi b³êdami ¿ywieniowymi wœród m³odych osób s¹: niere-
gularne przyjmowanie posi³ków, ma³e ich urozmaicenie,
opuszczanie pierwszych œniadañ, ma³a czêstotliwoœæ spo¿y-
wania mleka i produktów mlecznych, warzyw i owoców oraz
wysokie spo¿ycie s³odyczy, s³odkich napojów gazowanych
oraz ¿ywnoœci typu fast food (5). Wœród m³odzie¿y szczegól-
nie nara¿one na niedobory sk³adników od¿ywczych s¹ oso-
by obci¹¿one du¿ym wysi³kiem fizycznym. Odpowiednie zbi-
lansowanie diety m³odych sportowców jest szczególnie trud-
ne, gdy¿ na zwiêkszone zapotrzebowanie na sk³adniki
od¿ywcze uwarunkowane rozwojem organizmu, nak³ada siê
zapotrzebowanie zwi¹zane z wykonywaniem wysi³ku fizycz-
nego (6). W przeprowadzonych badaniach dotycz¹cych spo-
sobu ¿ywienia m³odych zawodników wykazano, ¿e czêsto
wystêpuj¹ wœród nich niedobory zarówno makro jak i mikro-
sk³adników (7). Wyj¹tkow¹ pod tym wzglêdem dyscyplin¹
sportow¹ s¹ szachy. Z racji wybitnie statycznego charakte-
ru treningu, trwaj¹cego zazwyczaj kilka godzin dziennie,
osoby uprawiaj¹ce szachy s¹ szczególnie nara¿one na nie-
korzystne skutki nieprawid³owego ¿ywienia. G³ówn¹ tego
przyczyn¹ jest znacznie ograniczona aktywnoœæ fizyczna tej
grupy m³odzie¿y, spêdzaj¹cej dziennie wiele godzin przy
szachownicy lub komputerze. Je¿eli tej niskiej aktywnoœci fi-
zycznej bêd¹ towarzyszy³y b³êdy ¿ywieniowe typowe dla
m³odzie¿y, to z pewnoœci¹ bêdzie to sprzyja³o zwiêkszonej
czêstoœci wystêpowania nadmiernej masy cia³a u szachi-
stów. Warto podkreœliæ, ¿e zarówno w literaturze krajowej, jak
i zagranicznej brak jest danych charakteryzuj¹cych pod tym
wzglêdem tê grupê sportowców. Badania zachowañ ¿ywie-
niowych m³odych szachistów s¹ tym bardziej uzasadnione,
¿e ich styl ¿ycia (niska aktywnoœæ fizyczna, bierne spêdza-
nie czasu wolnego) przypomina zachowania dzieci i m³odzie-
¿y nie uprawiaj¹cych szachów.

Cel pracy

Celem pracy by³a ocena sposobu ¿ywienia dzieci i m³o-

dzie¿y graj¹cych w szachy.

Materia³ i metody

Dotychczas badaniami objêto 75 osób – dzieci i m³o-

dzie¿ w wieku 8-19 lat uprawiaj¹cych szachy. Uczestnikami
badañ s¹ s³uchacze Ogólnopolskiej Akademii Szachowej,
medaliœci mistrzostw Europy i œwiata juniorów, medaliœci mi-
strzostw Polski juniorów oraz cz³onkowie kadry narodowej ju-
niorów. Zestawienie osi¹gniêæ sportowych oraz charaktery-
stykê treningu szachistów przedstawiono w tabeli I.

W latach 2004-2007 cz³onkowie Akademii Szachowej

³¹cznie zdobyli 14 medali mistrzostw œwiata juniorów, 10 me-
dali mistrzostw Europy juniorów oraz 12 medali indywidual-
nych mistrzostw Polski zarówno w kategorii juniorów jak i se-

niorów. Uczestnicy badañ najczêœciej pochodzili z woje-
wództw: mazowieckiego (13,3%), dolnoœl¹skiego (13,3%)
i œl¹skiego (13,3%) oraz z województw wielkopolskiego i za-
chodniopomorskiego (po 10,7%). Uwzglêdniaj¹c wiek zawo-
dników wyró¿niono 4 grupy badanych. Grupê I stanowi³y
osoby w wieku 8-10 lat (n=20). Do grupy II zakwalifikowano
31 szachistów w wieku 11-13 lat. W grupie III znalaz³y siê
osoby w wieku 14-16 lat (n=14). Najstarsz¹ grupê stanowi-
³o 10 sportowców w wieku 17-19 lat (grupa IV). W tabeli II za-
warto charakterystykê antropometryczn¹ badanych osób.

W pracy wykorzystano autorski kwestionariusz ankiety

sk³adaj¹cy siê z 4 czêœci. Pytania kwestionariusza pozwoli-
³y zebraæ informacje dotycz¹ce wieku, miejsca zamieszkania,
osi¹gniêæ sportowych (kategoria szachowa, sukcesy sporto-
we) oraz zwyczajowego sposobu ¿ywienia badanych osób
(rodzaj i liczba posi³ków, czêstotliwoœæ spo¿ycia wybranych
produktów).

Wyniki

W domu zalecane 4-5 posi³ków w ci¹gu dnia, spo¿ywa-

³o jedynie 54,7% wszystkich badanych osób. Nale¿y podkre-
œliæ, ¿e najmniejszy odsetek m³odzie¿y spo¿ywaj¹cej w do-

Cecha
Feature

Czas trwania treningu [lata]
Training duration [years]

Liczba godzin treningu w ci¹gu tygodnia
Number of hours of training per week

Liczba turniejów w roku szkolnym
Number of competitions during school

Liczba turniejów w okresie wakacji
Number of competitions during holiday

Liczba zgrupowañ w ci¹gu roku
Number of chess meetings during the year

Korzystanie z komputera w czasie treningu
Using computer in training

Liczba godzin treningu w ci¹gu tygodnia z wykorzystaniem komputera
Number of hours of using computer in training per week

Ogó³em/Total

(n = 75)

X±SD

6,3±2,4

11,5±6,4

16,6±16,3

5,1±3,1

3,0±2,1

60 (80,0%)

ogó³em/total

(n = 60)

5,4±2,1

Tabela I: Charakterystyka poziomu sportowego i treningu badanych szachistów
Table I: Characteristic of athletic level and training of chess players

Parametry/Parameters

Wiek [lata]
Age [years]

Wysokoœæ cia³a [cm]
Height

Masa cia³a [kg]
Weight

BMI [kg/m

2

]

Grupa IV

Group IV

(n=10)

17,9±0,6

180,4±10,9

72,2±11,8

22,0±2,0

Grupa I

Group I

(n=20)

9,6±0,7

142,0±11,7

34,2±9,8

16,7±2,3

Grupa II

Group II

(n=31)

12,0±0,8

157,2±8,7

48,9±10,9

19,6±3,0

Grupa III

Group III

(n=14)

15,0±1,0

168,8±8,7

56,7±10,7

19,8±3,0

Tabela II: Charakterystyka antropometryczna szachistów
Table II: Anthropometric characteristics of chess players

Nawyki ¿ywieniowe dzieci i m³odzie¿y graj¹cych w szachy

189

mu odpowiedni¹ liczbê posi³ków, stwierdzono wœród naj-
m³odszych szachistów (grupa I, 35,0%). Z uwagi na fakt, i¿
podczas turniejów szachiœci zazwyczaj korzystaj¹ z wy¿y-
wienia zbiorowego, obejmuj¹cego 3 posi³ki w ci¹gu dnia, od-
setek osób deklaruj¹cych spo¿ywanie 4-5 posi³ków by³
jeszcze ni¿szy (ryc. 1). Zalet¹ ¿ywienia zbiorowego jest za-
pewnienie regularnego przyjmowania pokarmów, Odzwier-
ciedleniem takiego stanu rzeczy jest du¿y odsetek osób
w poszczególnych grupach deklaruj¹cych spo¿ywanie posi³-

ków o sta³ych porach podczas turniejów (grupa I – 80,0%,
grupa II – 74,2%, grupa III – 85,7%, grupa IV – 80,0%).
W domu posi³ki o sta³ych porach spo¿ywa znacznie mniej
szachistów, zw³aszcza z grupy I (ryc. 2). Niekorzystnym na-
wykiem ¿ywieniowym m³odych zawodników, zaobserwowa-
nym g³ównie podczas turniejów, by³o opuszczanie œniadañ
przez oko³o 75% badanych (ryc. 3). Z porównania miêdzy
grupami wynika, ¿e najrzadziej w domu œniadania jadali naj-
m³odsi szachiœci (30,0%), natomiast podczas zawodów – za-
wodnicy z grupy III (14,3%).

W domu warzywa i owoce w co najmniej 3 posi³kach

w ci¹gu dnia by³y najczêœciej spo¿ywane w grupach I i II (od-
powiednio 35,0% i 64,5%). Warto podkreœliæ, ¿e 13,3%
wszystkich ankietowanych przyzna³o, ¿e produkty te przyjmu-
je tylko w 1 posi³ku. Natomiast podczas turniejów czêstotli-
woœæ spo¿ywania warzyw i owoców przez szachistów, z wyj¹t-
kiem osób najstarszych (grupa IV), by³a jeszcze ni¿sza (ryc. 4).
Porównanie spo¿ycia mleka i przetworów mlecznych w ci¹-
gu dnia, miêdzy badanymi grupami szachistów, przedstawio-
no na rycinie 5. Wynika z niej, ¿e w domu produkty nabia³o-
we co najmniej 3 razy dziennie by³y najczêœciej przyjmowa-
ne przez zawodników w wieku 14-16 lat (grupa III, 42,8%).
Niestety ponownie najni¿sze spo¿ycie produktów niezbêd-
nych do prawid³owego przebiegu procesów rozwojowych
odnotowano wœród m³odzie¿y w wieku 8-10 lat (grupa I,
20,0%). Szachiœci uczestnicz¹cy w niniejszym badaniu zade-
klarowali, ¿e podczas turniejów produkty nabia³owe spo¿y-

Ryc. 1. Czêstoœæ spo¿ywania 4-5 posi³ków w ci¹gu dnia w domu i podczas turniejów

– porównanie miêdzy grupami

Fig. 1. Intake frequency of 4-5 meals per day at home and during competitions – com-

parison between groups

Ryc. 2. Czêstoœæ spo¿ywania posi³ków o sta³ych porach w domu i podczas turniejów

– porównanie miêdzy grupami

Fig. 2. Intake frequency of meals at the same time at home and during competitions

– comparison between groups

Ryc. 3. Czêstoœæ spo¿ywania œniadañ w domu i podczas turniejów – porównanie miê-

dzy grupami

Fig. 3. Intake frequency of breakfast at home and during competitions – comparison

between groups

Ryc. 4. Czêstoœæ spo¿ywania warzyw i owoców w co najmniej 3 posi³kach w ci¹gu

dnia w domu i podczas turniejów – porównanie miêdzy grupami

Fig. 4. Intake frequency of vegetables and fruits at least in 3 meals per day at home

and during competitions – comparison between groups

Ryc. 5. Czêstoœæ spo¿ywania mleka i jego przetworów w co najmniej 3 posi³kach

w ci¹gu dnia w domu i podczas turniejów – porównanie miêdzy grupami

Fig. 5. Intake frequency of milk and dairy products at least in 3 meals per day at ho-

me and during competitions – comparison between groups

waj¹ rzadziej ni¿ w domu. By³y równie¿ i takie osoby, które
nie jada³y tych produktów codziennie (12% wszystkich osób).

Produkty bogate w pe³nowartoœciowe bia³ko (miêso, wê-

dliny, ryby i jaja), z wyj¹tkiem osób z grupy I, by³y w domu
spo¿ywane najczêœciej w 3 lub 4 posi³kach dziennie (odpo-
wiednio w grupie II – 74,2%, w grupie III – 71,4% i w grupie
IV – 70,0%). Natomiast wœród najm³odszych szachistów
czêstotliwoœæ przyjmowania tych produktów w co najmniej 3
posi³kach wynosi³a 60,0% (ryc. 6). W wyniku przeprowadzo-
nych badañ zaobserwowano zmniejszon¹ czêstotliwoœæ spo-
¿ycia miêsa, wêdlin, ryb i jaj w czasie turniejów wœród zawo-
dników z grupy I, niezmienione wœród osób z grupy II i III oraz
zwiêkszone wœród osób z grupy IV.

S³odycze co najmniej raz dziennie w domu spo¿ywa³o

ponad 50,0% wszystkich zawodników. Najczêœciej byli to
szachiœci z grupy I (60,0%) oraz z grupy IV (60,0%). Podczas
turniejów natomiast czêstotliwoœæ spo¿ywania s³odyczy wzra-
sta³a we wszystkich grupach (ryc. 7).

Omówienie

Du¿e znaczenie w okresie dzieciñstwa i m³odoœci ma za-

spokojenie potrzeb ¿ywnoœciowych, zarówno pod wzglê-
dem iloœciowym jak i jakoœciowym (liczba spo¿ywanych po-
si³ków w ci¹gu dnia, regularnoœci ich przyjmowania oraz
czêstoœci spo¿ywania niektórych produktów spo¿ywczych,
dostarczaj¹cych energii, bia³ka, ¿elaza, wapnia i witamin).

Z przeprowadzonych badañ w³asnych wynika, ¿e dzieci i m³o-
dzie¿ uprawiaj¹ce szachy realizuj¹ zalecenia racjonalnego ¿y-
wienia w ograniczonym stopniu.

Zasada spo¿ywania 4-5 posi³ków dziennie by³a prze-

strzegana niejednakowo wœród badanych grup szachistów
(odpowiednio 35,0% w grupie I, 61,3% w grupie II, 64,3%
w grupie III oraz 80,0% w grupie IV). Czêstoœæ spo¿ywania
4-5 posi³ków przez znaczn¹ liczbê osób z 3 starszych grup
zawodników, na tle badañ innych autorów, wydaje siê korzy-
stna. Z dostêpnych w piœmiennictwie prac wynika bowiem,
¿e m³odzie¿ najczêœciej spo¿ywa 3 posi³ki dziennie (8, 9).
Tymczasem obecnie uwa¿a siê, ¿e czêstotliwoœæ spo¿ywa-
nia posi³ków mo¿e odgrywaæ znacz¹c¹ rolê w strategii skie-
rowanej na zapobieganie oty³oœci i pomóc w utrzymaniu pra-
wid³owej masy cia³a (10, 11). Udowodniono, ¿e wiêksza
liczba spo¿ywanych posi³ków, zmniejsza poposi³kowy meta-
bolizm lipidów i wydzielanie insuliny. Wykazano, ¿e osoby
przyjmuj¹ce wiêcej ni¿ 4 posi³ki dziennie, charakteryzowa³y
siê statystycznie znamiennie ni¿szymi wartoœciami choleste-
rolu w porównaniu do spo¿ywaj¹cych od 1 do 2 posi³ków.
Stwierdzono tak¿e, ze poziom cholesterolu LDL ulega³
zmniejszeniu wraz ze wzrostem czêstoœci spo¿ywanych po-
si³ków (12, 13). Ponadto wiêksza czêstoœæ posi³ków zmniej-
sza sekrecjê insuliny, co ma bezpoœredni wp³yw na d³ugoter-
minow¹ tolerancjê glukozy (14).

Natomiast jeœli chodzi o regularnoœæ przyjmowania posi³-

ków, to uzyskane wyniki pokazuj¹, ze pod tym wzglêdem sza-
chiœci nie ró¿ni¹ siê od innych grup m³odzie¿y w Polsce (8).
Mniej ni¿ po³owa badanych osób uprawiaj¹cych szachy, za-
deklarowa³a bowiem regularnoœæ spo¿ywania posi³ków w do-
mu. Sytuacja ta poprawia siê jednak podczas pobytów na
zgrupowaniach i turniejach. Regularne spo¿ywanie pierw-
szego œniadania przed wyjœciem z domu ma du¿y wp³yw na
samopoczucie m³odzie¿y, poprawia koncentracjê, mo¿liwo-
œci przyswajania wiedzy, relacje z innymi, jak równie¿ zmniej-
sza ryzyko wyst¹pienia oty³oœci (15). Z badañ innych autorów
wynika, ¿e œniadañ nie spo¿ywa oko³o 15% m³odzie¿y w wie-
ku szkolnym oraz, ¿e odsetek ten wzrasta z wiekiem (16). Na-
tomiast analiza wyników uzyskanych w niniejszym badaniu
wykaza³a, ¿e wraz z wiekiem szachiœci czêœciej pamiêtaj¹
o spo¿yciu tego wa¿nego posi³ku. Bardzo niepokoj¹ca jest
obserwacja dotycz¹ca najm³odszych zawodników (grupa I),
wœród których zaledwie 1/3 osób potwierdzi³a regularne ja-
danie œniadania.

Bardzo wa¿n¹ rolê w ¿ywieniu cz³owieka, zw³aszcza m³o-

dego, pe³ni¹ warzywa i owoce. S¹ one bardzo dobrym
Ÿród³em witamin i sk³adników mineralnych oraz b³onnika. Za-
leca siê spo¿ywanie tych produktów codziennie w ka¿dym
posi³ku (17). Niestety wiêkszoœæ badanych szachistów nie re-
alizowa³a równie¿ tego zalecenia. Niepokoj¹ca jest zaobser-
wowana tendencja obni¿ania siê spo¿ycia produktów z tej
grupy wraz z wiekiem.

Do artyku³ów ¿ywnoœciowych o bardzo bogatych walo-

rach od¿ywczych nale¿¹ mleko i jego przetwory (18). Poza
tym, ¿e dostarczaj¹ organizmowi wysokowartoœciowego bia³-
ka, s¹ równie¿ wa¿nym Ÿród³em wapnia oraz witamin z gru-
py B, a zw³aszcza ryboflawiny. Ma to szczególne znaczenie
w okresie intensywnego wzrastania (19). Œwiatowa Organi-
zacja Zdrowia (WHO) zwraca szczególna uwagê na odpowie-
dnie spo¿ycie wapnia w dzieciñstwie oraz m³odoœci, co wa-
runkuje osi¹gniêcie wysokiej szczytowej masy kostnej, sprzy-
jaj¹cej zachowaniu dobrego stanu koœci w ¿yciu doros³ym
i na staroœæ (1). Tymczasem w badaniach sposobu ¿ywienia
m³odzie¿y przeprowadzonych w ostatnich latach podkreœla

Agnieszka Fornal-Urban, Anna Kêska, Janusz Dobosz, Sylwia Nowacka-Dobosz

Endokrynologia, Diabetologia i… 2008, 14, 3

190

Ryc. 6. Czêstoœæ spo¿ywania miêsa, wêdlin, ryb i jaj w co najmniej 3 posi³kach w ci¹gu

dnia w domu i podczas turniejów – porównanie miêdzy grupami

Fig. 6. Intake frequency of meat, fish and eggs at least in 3 meals per day at home

and during competitions – comparison between groups

Ryc. 7. Czêstoœæ spo¿ywania s³odyczy w co najmniej 1 posi³ku w ci¹gu dnia w domu

i podczas turniejów – porównanie miêdzy grupami

Fig. 7. Intake frequency of sweets at least in 1 meal per day at home and during com-

petitions – comparison between groups

siê, ¿e spo¿ycie produktów nabia³owych jest niewystarcza-
j¹ce (20). Spo¿ycie mleka i produktów mlecznych wœród sza-
chistów nie odbiega pod tym wzglêdem od wyników uzyska-
nych przez innych autorów. Warto nadmieniæ, ¿e niektórzy
zawodnicy (zw³aszcza z grupy II i IV) siêgali po te produkty
jeszcze rzadziej podczas turniejów, co potwierdza brak na-
wyku spo¿ywania tego rodzaju produktów.

Prawie 2-krotnie czêœciej, ni¿ po produkty mleczne, ba-

dana m³odzie¿ siêga po produkty miêsne, które daj¹ mo¿li-
woœæ pokrycia ewentualnych niedoborów zapotrzebowania
na pe³nowartoœciowe bia³ko, wywo³anych mniejszym spo¿y-
ciem mleka. Wiêksze spo¿ycie miêsa i jego przetworów
przez m³odzie¿ zaobserwowali równie¿ inni autorzy (20).

Zalecenia ¿ywieniowe dla dzieci i m³odzie¿y przewiduj¹

ograniczenie spo¿ycia wysokot³uszczowych produktów i s³o-
dyczy. Jednak¿e z dostêpnych w piœmiennictwie badañ wy-
nika, ¿e oko³o 40-50% osób m³odych spo¿ywa te produkty
codziennie. Podobn¹ obserwacjê poczyniono w niniejszej
pracy. Od 50% do 60% szachistów przyzna³o, ¿e w domu ja-
da s³odycze przynajmniej raz dziennie. Nale¿y podkreœliæ, ¿e

spo¿ycie s³odyczy wzrasta we wszystkich badanych gru-
pach zawodników o oko³o 20% podczas turniejów. Z pew-
noœci¹ wynika to z faktu du¿ego obci¹¿enia wysi³kiem psy-
chicznym, jakie ma wówczas miejsce. Pod tym wzglêdem
osoby uprawiaj¹ce szachy, wyró¿niaj¹ siê spoœród innych
sportowców. Przy ograniczonej aktywnoœci fizycznej stanowi
to powa¿ne zwiêkszenie ryzyka rozwoju nadwagi czy oty³oœci.

Wnioski

Istnieje pilna potrzeba edukacji zdrowotnej w zakresie

prawid³owych nawyków ¿ywieniowych w populacji szachi-
stów, ich rodziców i trenerów.

Praca finansowana ze œrodków Akademii Wychowania Fizycznego w Warsza-
wie (badania statutowe Ds.-90).
Praca prezentowana na VII Konferencji Naukowej „Postêpy w ocenie zaburzeñ
rozwoju fizycznego” w Warszawie, 31.05.2008 r.

Nawyki ¿ywieniowe dzieci i m³odzie¿y graj¹cych w szachy

191

Praca wp³ynê³a do Redakcji: 15.07.2008. Zaakceptowano do druku: 26.08.2008

Piœmiennictwo

1. WHO: Facts and Figures. The World Health Report, 2003.
2. Gawêcki J., Hryniewiecki L.: ¯ywienie cz³owieka. Podstawy nau-

ki o ¿ywieniu. PWN, Warszawa 1998.

3. Ziemlañski Œ.: Podstawy prawid³owego ¿ywienia cz³owieka. Za-

lecenia ¿ywieniowe dla ludnoœci w Polsce. Instytut Danone, War-
szawa 1998.

4. Charzewska J., Wajszczyk B., Chwojnowska Z. i wsp.: ¯ywienio-

we czynniki ryzyka przewlek³ych chorób niezakaŸnych w popu-
lacji dzieci i m³odzie¿y. [w:] Oty³oœæ, ¿ywienie, aktywnoœæ fizycz-
na, zdrowie Polaków. I¯¯, Warszawa 2006.

5. Seku³a W., Figurska K., Barysz A.: Wyniki monitoringu ¿ywienia

ludnoœci oraz uwarunkowañ spo³eczno-ekonomicznych w Pol-
sce. [w:] Oty³oœæ, ¿ywienie, aktywnoœæ fizyczna, zdrowie Pola-
ków. I¯¯, Warszawa 2006.

6. Schlegel-Zawadzka M., Babicz-Zieliñska E., Przys³awski J. i wsp.:

¯ywieniowe i poza¿ywieniowe aspekty zaburzeñ w sposobie
i stanie od¿ywienia m³odzie¿y w okresie pokwitania. Badania NU-
PHACT-POLYS. ¯yw. Cz³ow., 2005, 1, 1067.

7. Hulley A.J., Hill A.J.: Eating disorders and health in elite women

distance runners. Int. J. Eat. Disord., 2001, 30, 312.

8. Gacek M., Fiedor M.: Charakterystyka sposobu od¿ywiania siê

m³odzie¿y w wieku 14-18 lat. Roczn. PZH, 2005, 56, 49.

9. Fr¹czek B.: Charakterystyka sposobu od¿ywiania m³odzie¿y klas

maturalnych liceum ogólnokszta³c¹cego. ¯yw. Cz³ow. Metab.,
2003, 1/2, 86.

10. Charzewska J., Wajszczyk B.: Eating patterns in Poland. [w:] Abo-

ut eating frequency, Expert Meeting Abstract Book, Nice 2003,
42.

11. Drummond S.: Eating frequency, body weight and adiposity. [w:]

About eating frequency, Expert Meeting Abstract Book, Nice
2003, 15.

12. Lairon D.: Eating frequency and lipid metabolism. [w:] About ea-

ting frequency, Expert Meeting Abstract Book, Nice 2003, 14.

13. Titan S.M., Bingham S. i wsp.: Frequency of eating and concen-

tration of serum cholesterol in the Norfolk population of the Eu-
ropean prospective investigation into cancer (EPIC Norfolk):
cross sectional study. BMJ, 2001, 323, 7324, 1286.

14. Louis-Sylvestre J.: Eating frequency and carbohydrates metabo-

lism: insulin is concerned in all aspects. [w:] About eating frequ-
ency, Expert Meeting Abstract Book, Nice 2003, 37.

15. Panagiotakos D.B., Antonogeorgos G., Papadimitriou A. i wsp.:

Breakfast cereal is associated with a lower prevalence of obesi-
ty among 10-12-year-old children: the PANACEA study. Nutr.
Metab. Cardiovasc. Dis., 2008, 5

.

16. Jodkowska M.: Wybrane elementy stylu ¿ycia warszawskich na-

stolatków. Lider, 1998, 10, 16.

17. Kolonel L.N., Hankin J.H., Whittemore A.S. i wsp.: Vegetables, fru-

its, legumes and prostate cancer: a multiethnic case-control stu-
dy. Can. Epidemiol. Biom. Prev., 2000, 9, 795

18. Zemel M.B.: Mechanisms of dairy modulation of adiposity. J.

Nutr., 2003, 133, 252.

19. Szczêsna T., Waszkowiak K., Jakubowski M.: Ocena preferencji

i czêstoœci spo¿ycia mleka oraz jego przetworów wœród m³odzie-
¿y szkolnej w zale¿noœci od p³ci i sytuacji materialnej rodzin. ¯yw.
Cz³ow. Metab., 2005, 1, 1331.

20. Szewczyñski J.A., Ostrowska A., Gajewska M.: Ocena czêstoœci

wystêpowania produktów spo¿ywczych w jad³ospisach m³odzie-
¿y szkolnej z Warszawy. ¯yw. Cz³ow. Metab., 2005, 1, 1003.