Rozdział trzynasty

OCHRONA WIERZYCIELI W RAZIE NIEWYPŁACALNOŚCI
DŁUŻNIKA



ż 67. Pojęcie, cel i unormowanie ochrony

I. Uwagi ogólne.
Dłużnik odpowiada za dług całym swoim majątkiem teraźniejszym i
przyszłym. Chociaż odpowiedzialność ta rozciąga się na majątek przyszły dłużnika i
w całej swej rozciągłości rzadko tylko doznaje ograniczenia (por. wywody ż 7), w
praktyce wierzyciel może skutecznie prowadzić egzekucję tylko do majątku
istniejącego w chwili żądania zaspokojenia. Dla wierzyciela nie jest obojętne wskutek
tego, jaki jest stan majątkowy dłużnika w czasie istnienia zobowiązania. Jeśli stan
ten jest zły, wierzyciel nie uzyska realizacji swoich roszczeń, nawet gdyby chciał
stosować środki egzekucyjne. Pogorszenie się stanu majątkowego dłużnika w czasie
trwania zobowiązania zmniejsza szanse zaspokojenia wierzyciela.
Tymczasem samo zaciąganie zobowiązania nie ogranicza dłużnika w moż-
liwości rozporządzania poszczególnymi składnikami jego majątku, ani też w
zaciąganiu nowych zobowiązań. Wyłania się pytanie, czy wierzycielowi służą jakieś
środki zaradcze przynajmniej wówczas, gdy dyspozycje majątkowe dłużnika zostają
podjęte w celu pokrzywdzenia wierzyciela. Pytanie to staje się szczególnie doniosłe,
gdy wskutek dyspozycji dłużnika jego majątek okaże się nie wystarczający do
zaspokojenia wierzytelności, a wierzytelność nie jest zabezpieczona rzeczowo lub
przez poręczenie.
W wielu nowoczesnych systemach prawnych ustawa stwarza podstawę do
zastosowania takich środków zaradczych. Mianowicie przyznaje wierzycielowi
możność zaskarżenia czynności dłużnika dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli,
celem uznania tych czynności za bezskuteczne wobec skarżącego. W razie
uwzględnienia żądania wierzyciela staje się dopuszczalne prowadzenie przez niego
egzekucji do przedmiotów majątkowych, które wyszły z majątku dłużnika lub do
niego nie weszły, tak jakby one się w tym majątku znajdowały.
Drogę utorowały tu koncepcje rzymskiej actio Pauliana. Znajdują one dziś
swoje ujęcie materialnoprawne pod postacią odpowiednich roszczeń.
Głównym uzasadnieniem tych roszczeń jest ochrona wierzyciela przed
skutkami nieuczciwych działań dłużnika, gdy są dokonane w porozumieniu z osobą
trzecią i na jej korzyść. Realizacja ochrony wymaga uczynienia wyjątku od zasady
prawa zobowiązaniowego, że stosunek obligacyjny działa tylko między stronami tego
stosunku. W przypadku bowiem uznania roszczeń wierzyciela za usprawiedliwione,
wierzyciel będzie mógł dochodzić swych praw wobec osoby trzeciej, a czynność
dłużnika wprawdzie pozostanie w mocy, tj. nie będzie uznana za nieważną, straci
jednak swą skuteczność wobec wierzyciela, który w konsekwencji nie poniesie
grożącego mu uszczerbku.
Skuteczność zaskarżenia czynności dłużnika musi być uzależniona od
istnienia określonych przesłanek. W niektórych systemach prawnych przesłanki te są
ustalone w taki sposób, że ochrona wierzyciela zostaje nawet rozszerzona poza
konieczne minimum.
Co do objaśnienia koncepcji nowoczesnych roszczeń pauliańskich, istnieje w
doktrynie wiele zapatrywań. Niektórzy autorzy dopatrują się w postępowaniu osoby
trzeciej czynu niedozwolonego i widzą w prawach wierzyciela realizację zwykłych
uprawnień poszkodowanego wobec sprawcy szkody. Inni mówią o jakby rzeczowych
prawach wierzyciela do majątku dłużnika. Według niektórych autorów wreszcie,
powstaje w danym przypadku ex lege obowiązek osoby trzeciej do
nieprzeszkadzania w egzekucji prowadzonej przez wierzyciela do określonego
przedmiotu majątkowego, który wyszedł z majątku dłużnika i dostał się do majątku
osoby trzeciej albo też pozostał w majątku osoby trzeciej, mimo że powinien był
przejść do majątku dłużnika. Na tle przepisów obowiązującego prawa polskiego
najbardziej uzasadnione wydaje się ostatnio wspomniane zapatrywanie.

Co do problematyki teoretycznej zob. bliżej J. Fiema: O zaskarżeniu
czynności dłużnika zdziałanych na szkodę wierzycieli, Lwów 1938; S. Rundstein:
Skarga pauliańska według kodeksu zobowiązań, Warszawa 1938; A. Ohanowicz:
(w) System, t. III, cz. 1, ż 79-80; M. Pyziak-Szafnicka: Ochrona wierzyciela w razie
niewypłacalności dłużnika, Warszawa 1995; M. Sychowicz: (w) Komentarz do k.c.,
ks. III, t. I, s. 505 i n.



II. Stanowisko kodeksu cywilnego.
Według przepisów kodeksu cywilnego ochrona wierzyciela przed skutkami
działań dłużnika dokonanych z pokrzywdzeniem wierzycieli, ujęta jest stosunkowo
szeroko. Przesłanki zaskarżenia czynności są przy tym ujęte w sposób, który
przyjmuje istnienie pewnej reguły i wprowadza od niej wyjątki.
Uprawnionym do zaskarżenia czynności dłużnika, gdy chodzi o regułę, jest
wierzyciel, którego wierzytelność istnieje w chwili żądania ochrony. Wierzytelność
nie musi być wymagalna (art. 527 ż 1 k.c.). Przedmiotem zaskarżenia powinna być
czynność prawna podjęta przez dłużnika i powodująca umniejszenie jego majątku.
Umniejszenie to może polegać na tym, że jakieś prawo majątkowe wyjdzie z majątku
dłużnika, bądź na tym, że do niego nie wejdzie. Chodzi więc zawsze o to, że ktoś
trzeci czy to nabędzie od dłużnika oznaczone prawo majątkowe, czy też zwolni się
od ciążącego na nim obowiązku.
Istotne jest dalej, że wskutek czynności prawnej dłużnika jego majątek nie
wystarcza na pokrycie wierzytelności, inaczej mówiąc dłużnik staje się wskutek tego
niewypłacalny lub staje się niewypłacalny w wyższym stopniu niż poprzednio (art.
527 ż 2 k.c.). Może na to wskazywać bezskuteczne prowadzenie egzekucji
przeciwko dłużnikowi lub inne okoliczności, jak np. złożenie spisu majątku przez
dłużnika.
Po stronie dłużnika musi istnieć w chwili dokonania czynności świadomość
pokrzywdzenia wierzyciela (art. 527 ż 1 k.c.). Dłużnik powinien więc zdawać sobie
sprawę z tego, że po dokonaniu przez niego czynności z osobą trzecią jego majątek
nie wystarczy na zaspokojenie roszczeń wierzyciela. Nie jest konieczne, by dłużnik
działał w zamiarze pokrzywdzenia danego wierzyciela czy w ogóle wierzycieli,
wystarcza sama świadomość dłużnika, że pokrzywdzenie może nastąpić.
Świadomość pokrzywdzenia wierzyciela przez dłużnika musi wreszcie istnieć
także po stronie osoby, która otrzymuje korzyść od dłużnika. Na równi ze
świadomością pokrzywdzenia ustawa traktuje okoliczność, że osoba trzecia przy
zachowaniu należytej staranności mogła się dowiedzieć o pokrzywdzeniu wierzycieli
(art. 527 ż 1 k.c. in fine).
Jak widać z ukształtowania przesłanek zaskarżenia, naganny charakter
działania samego dłużnika i osoby trzeciej jest istotny dla ochrony udzielanej
wierzycielowi.

Zob. bliżej A. Ohanowicz: (w) System, t. III, cz. 1, ż 80; M. Pyziak-Szafnicka:
Ochrona wierzyciela...

Przy rygorystycznym przestrzeganiu wszystkich przesłanek roszczeń
pauliańskich ochrona wierzyciela mogłaby się okazać iluzoryczna, a to z uwagi na
ciążący na wierzycielu dowód ich istnienia (art. 6 k.c.). Wyjaśnia to przyczynę
wprowadzenia przez kodeks wyjątków od reguły przez złagodzenie wymagań co do
niektórych przesłanek.
I tak jeżeli z czynności prawnej dłużnika osiąga korzyść osoba będąca w
bliskim stosunku, domniemywa się, że wiedziała ona o świadomym działaniu
dłużnika na szkodę wierzycieli (art. 527 ż 3 k.c.). Jeżeli osoba trzecia osiągnęła
korzyść bezpłatnie, wierzyciel może zaskarżyć czynność prawną dłużnika bez
względu na to, czy uzyskujący korzyść wiedział lub przy zachowaniu należytej
staranności mógł się dowiedzieć o tym, że dłużnik miał świadomość pokrzywdzenia
wierzycieli (art. 528). Ilekroć chodzi o darowiznę, domniemywa się, że dłużnik działał
ze świadomością pokrzywdzenia wierzycieli, jeżeli w chwili jej dokonania był lub
wskutek jej dokonania stał się niewypłacalny (art. 529 k.c.).
Gdyby z konkretnej sytuacji faktycznej wynikało, że dłużnik działa w zamiarze
pokrzywdzenia przyszłych wierzycieli, tzn. osób, które w chwili dokonywania przez
niego czynności prawnych nie były jeszcze wierzycielami, zasady dotyczące
zaskarżenia takich czynności podlegają odpowiednio stosowanym regułom dla
przypadków, do których odnoszą się zwykle przesłanki roszczeń pauliańskich.
Jednakże, jeżeli osoba trzecia uzyskała korzyść majątkową odpłatnie, wierzyciel
może żądać uznania jej za bezskuteczną tylko wówczas, gdy osoba trzecia o
zamiarze dłużnika wiedziała (art. 530 k.c.).

Sposób wykonania prawa zaskarżenia czynności dłużnika może być dwojaki:
a) na drodze powództwa skierowanego przeciwko temu, kto uzyskał korzyść,
albo
b) zarzutu przeciwko temu, kto uzyskał korzyść, a domaga się respektowania
jego uprawnień przez wierzyciela (art. 531 ż 1 k.c.). Wyjątkowo wierzyciel może
wystąpić bezpośrednio przeciw następcom prawnym, na rzecz których osoba trzecia
uzyskująca korzyść dokonała rozporządzenia tą korzyścią z uszczerbkiem dla
wierzyciela. Jednakże jest to możliwe tylko wówczas, gdy ten, na czyją rzecz
rozporządzenie nastąpiło, wiedział o okolicznościach uzasadniających uznanie
czynności dłużnika za bezskuteczne, albo jeżeli rozporządzenie było nieodpłatne
(art. 531 ż 2 k.c.).

Zob. w tej materii glosę A. Ohanowicza do orz. SN z 13 V 1974 r., OSPiKA
1975, poz. 138.

Zaskarżenie czynności prawnej dłużnika zdziałanej z pokrzywdzeniem
wierzycieli powoduje uznanie czynności i jej ewentualnych dalszych następstw za
bezskuteczne w stosunku do skarżącego. Jest to bezskuteczność względna, a więc
zachodzi względem wierzyciela, który daną czynność zaskarżył. Wobec innych osób,
czynność dłużnika jest nadal ważna i skuteczna, co w szczególności dotyczy
stosunku między dłużnikiem i osobą trzecią, która z czynności odniosła korzyść.
Wierzyciel natomiast, który wystąpił z zaskarżeniem czynności, może poszukiwać z
wyłączeniem wierzycieli osoby trzeciej zaspokojenia na tym, co wyszło z majątku lub
do niego nie weszło (art. 530). Środkiem jest egzekucja, którą normują przepisy o
postępowaniu cywilnym.
Osoba trzecia, która osiąga korzyść z majątku dłużnika, może zwolnić się od
zadośćuczynienia roszczeniu wierzyciela, jeżeli zaspokoi go lub wskaże na mienie .
dłużnika wystarczające do zaspokojenia poszukiwanej należności (art. 533 k.c.).
Roszczenie o zaskarżenie czynności dłużnika w ramach roszczeń
pauliańskich jest ograniczone terminem zawitym 5-letnim. Biegnie od daty wykona-
nia czynności przez dłużnika (art. 534 k.c.).

Co do zbiegu z art. 59 k.c. zob. M. Pyziak-Szafnicka: Czy możliwy jest zbieg
norm art. 59 oraz art. 527 i następnych kodeksu cywilnego, "Zesz. Nauk. Uniw.
Łódzkiego" 1986, nr 27; a także orz. SN z 5 I 1971 r., OSN 1971, poz. 131 oraz orz.
SN z 8 XII 1995 r., OSN 1996, nr 2, poz. 40.

Szczególne przypadki zastosowania roszczeń pauliańskich znane są kodek-
sowi cywilnemu w odniesieniu do zaskarżenia umowy dożywocia przez osoby,
względem których ciąży na dożywotniku ustawowy obowiązek alimentacyjny (art.
916 k.c.), tudzież w odniesieniu do zaskarżenia odrzucenia spadku przez
spadkobiercę z pokrzywdzeniem wierzycieli (art. 1024 k.c.). W przypadkach tych
istnieją pewne, niewielkie zresztą, odchylenia od reguł przyjętych w art. 527 i n.
kodeksu cywilnego.
Znaczenie instytucji zaskarżenia czynności dłużnika dokonanych z po-
krzywdzeniem wierzycieli ogranicza się w zasadzie do stosunków pomiędzy osobami
fizycznymi. Nie można jednak wyłączyć możliwości jej zastosowania także w
przypadkach, gdy stroną skarżącą będzie Skarb Państwa.

Poza uregulowaniami zawartymi w kodeksie cywilnym dla obrotu istotne
znaczenie mają także przepisy art. 54 i n, prawa upadłościowego oraz art. 28 i n.
prawa o postępowaniu układowym. W ustawie z 12 X 1994 r. o ochronie obrotu
gospodarczego i zmianie niektórych przepisów prawa karnego (Dz.U. nr 126, poz.
615) zawarte zostały przepisy, które uznają istniejącą lub grożącą dłużnikowi
niewypłacalność za znamię przestępstwa.
Problematyką szczególną zajmuje się M. Bączyk: Roszczenia pauliańskie
wierzyciela w stosunku do poręczyciela, RPEiS 1978, z, 3.