Rozdział dwudziesty trzeci

POŻYCZKA



ż 80. Umowa pożyczki i jej unormowanie


I. Pojęcie i cechy.
1. Udzielenie kredytu w stosunkach gospodarczych może mieć bardzo różną
postać. Do wykształconych od dawna należy postać pożyczki, której sens
sprowadza się do zapewnienia korzystania przez pewien czas z cudzego kapitału.
Biorący pożyczkę nabywa jej przedmiot, którym są walory o charakterze środków
płatniczych lub rzeczy oznaczone rodzajowo, na własność, a zobowiązuje się do
zwrotu kapitału po okresie korzystania z niego w sposób dla siebie dogodny. Może
to być sposób korzystania konsumpcyjny lub produkcyjny.
Udzielający pożyczki traktuje wyzbycie się korzystania ze swego kapitału jako
przejściowe. Często zastrzega też sobie i pewne wynagrodzenie, które przy
pożyczce pieniężnej ma z reguły postać oprocentowania.
W warunkach gospodarki centralnie sterowanej kredyt prywatny w formie
udzielania pożyczek był znacznie ograniczony ze względu na faktyczny układ
stosunków. Wzrosła zaś niepomiernie rola kredytu organizowanego przez instytucje
bankowe uspołecznione, tj. banki państwowe i spółdzielcze. Prócz tego stosowane
było w szerokim zakresie udzielanie pożyczek bez wynagrodzenia za użycie kapitału
przez instytucje społeczne, jak np. związki twórców - dla członków tych związków,
kasy zapomogowe zakładów pracy -- dla ich pracowników i inne. Zachodzące
obecnie zmiany stosunków gospodarczych spowodowały wzrost roli umowy
pożyczki; zarówno w obrocie powszechnym, jak i gospodarczym pożyczek
pieniężnych, oprócz kredytów, mogą udzielać banki.
Udzielanie pożyczek jest czynnością bankową, o ile jest ona dokonywana
przez bank (por. art. 5 ust. 2 pkt 1 ustawy z 29 sierpnia 1997 r. -- Prawo bankowe,
Dz.U. nr 140, poz. 939). Ustawa (weszła w życie 1 1 1998 r.) uchyliła obowiązującą
uprzednio ustawę z 31 I 1989 r. Prawo bankowe, tekst jedn. Dz.U. z 1992 r., nr 72,
poz. 359 ze zm.). Bardziej szczegółowe uregulowania dotyczące m.in. pożyczek
pieniężnych zawarte zostały w rozdz. 5 cyt. ustawy -- Prawo bankowe ("Kredyty i
pożyczki pieniężne oraz zasady koncentracji wierzytelności" -- art. 69-79).
Kodeks cywilny poświęca umowie pożyczki przepisy tytułu XIX (art. 720-724).
Umowa ta jest także uregulowana przepisami szczegółowymi, np. ustawą z 14 X11
1995 r. o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych (Dz.U. z 1996 r., nr
1, poz. 2).



2. Według określenia kodeksu cywilnego, przez umowę pożyczki dający
pożyczkę zobowiązuje się przenieść na własność biorącego określoną ilość
pieniędzy albo rzeczy oznaczonych tylko co do gatunku, a biorący zobowiązuje się
zwrócić tę samą ilość pieniędzy albo tę samą ilość rzeczy tego samego gatunku i tej
samej jakości (art. 720). Charakterystyczna dla tej umowy jest czasowość
korzystania z przedmiotu pożyczki.
Przedmiotem tym mogą być, według ustawy, jedynie pieniądze w znaczeniu
środków płatniczych lub inne rzeczy oznaczone tylko co do gatunku, np. więc
towary, zboże, surowce, artykuły przemysłowe itd. Zależnie od charakteru
przedmiotu pożyczki, do świadczeń stron mogą znajdować zastosowanie przepisy o
świadczeniach pieniężnych lub niepieniężnych.
Pożyczka ze swej istoty musi prowadzić do przeniesienia własności przed-
miotu (kapitału) przez udzielającego na biorącego, z tym zastrzeżeniem, że zwrot
będzie odpowiednio polegać na przeniesieniu własności tej samej ilości pieniędzy
lub rzeczy tego samego gatunku i jakości, lecz niekoniecznie tych samych pieniędzy
czy tych samych rzeczy oznaczonych rodzajowo.
W ujęciu kodeksu umowa pożyczki jest umową konsensualną, gdyż dochodzi
do skutku przez samo porozumienie stron, nie zaś przez wydanie przedmiotu
pożyczki. Jest to odejście od znanej tradycji, według której pożyczka była traktowana
jako umowa realna.

Tak ujmuje ją zresztą nadal wiele ustawodawstw współczesnych, jak m.in.
francuskie, niemieckie czy rosyjskie. Umowa stron bez wydania kapitału może być
traktowana wówczas jedynie jako przygotowanie do właściwej umowy stanowczej
(pactum de contrahendo).

Pożyczka w ujęciu k.c. jest umową dwustronnie zobowiązującą, lecz nigdy
wzajemną. Nawet gdy dający pożyczkę zastrzega sobie uiszczenie wynagrodzenia
za korzystanie z kapitału, świadczenie tego wynagrodzenia (np. odsetki) stanowi
odpłatę za użycie cudzego dobra, lecz nie świadczenie wzajemne za przeniesienie
jego własności, skoro pożyczka ma być następnie zwrócona.
Pożyczka bez wynagrodzenia zbliża się do użyczenia. Pożyczka odpłatna -
wymaga ustalenia odpłaty w osobnej klauzuli umownej. Co do odróżnienia pożyczki
pieniężnej od depozytu nieprawidłowego - zob. niżej wywody ż93.
Do zawarcia umowy pożyczki nie jest wymagana forma szczególna. Jednak
umowa pożyczki, której wartość przenosi pięćset złotych powinna być stwierdzona
pismem (art. 720 ż 2). Jest to forma ad probationem. Przepisy szczególne mogą
przewidywać wymóg formy pisemnej bez względu na wysokość pożyczki, np. ż 3
rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z 24 III 1995 r. w sprawie
szczegółowych zasad udzielania pożyczek z Funduszu Pracy, wysokości stopy
procentowej oraz warunków spłaty (Dz.U. nr 35, poz. 174).




II. Prawa i obowiązki stron.
Przy ich ocenie należy uwzględnić dwustronnie zobowiązujący charakter
pożyczki.
Po stronie dającego pożyczkę głównym obowiązkiem jest wydanie przedmiotu
pożyczki kontrahentowi, stosownie do charakteru przedmiotu i sytuacji faktycznej.
Gdy chodzi zwłaszcza o pieniądze, możliwe tu staje się posłużenie się różnymi
formami czy też różną techniką zapłaty. Tak zatem przy pożyczce pieniężnej -
zapłata w gotówce, przy ewentualnym posłużeniu się wekslem lub czekiem,
przelewem bankowym - otwarciem kredytu na rachunku bankowym itd. Przy
pożyczce niepieniężnej - dokonanie świadczenia przenoszącego własność rzeczy z
zachowaniem stosownych zasad k.c. W wypadku, gdy pożyczka udzielana jest w
formie bezgotówkowej, dla wykonania zobowiązania pożyczkodawcy decydujące jest
uznanie rachunku pożyczkobiorcy - por. orz. SN z 4 I 1995 r. (OSN 1995, nr 4, poz.
62).
W dwóch przypadkach wolno dającemu pożyczkę odmówić jej wydania: a)
gdy po zawarciu umowy pożyczki jej zwrot staje się wątpliwy z powodu złego stanu
majątkowego drugiej strony, o czym dający nie wiedział lub przynajmniej nie mógł
się z łatwością dowiedzieć w chwili zawarcia umowy. Wymaga to odstąpienia od
umowy (art. 721 k.c.); b) gdy biorący pożyczkę nie zgłasza o nią roszczenia przez
okres sześciu miesięcy od chwili, gdy przedmiot jej miał być wydany, co spowoduje
przedawnienie roszczenia (art. 722 k.c.).
Dający pożyczkę jest obowiązany do rękojmi za wady rzeczy stanowiące
przedmiot pożyczki niepieniężnej. Obowiązany jest w ramach rękojmi do
naprawienia szkody, jaką wyrządził biorącemu przez to, że wiedząc o wadach nie
zawiadomił go o nich. Podobnie jak przy użyczeniu nie ma to zastosowania, gdy
biorący pożyczkę mógł z łatwością wady zauważyć (art. 724 k.c.).
Biorący pożyczkę nie ma w zasadzie obowiązku jej odebrania, jeżeli co
innego nie wynika z umowy stron. Natomiast gdy przedmiot pożyczki odbierze,
głównym jego obowiązkiem staje się obowiązek zwrotu takiej samej ilości pieniędzy
albo takiej samej ilości rzeczy tego samego gatunku i jakości, jakie otrzymał (art.
720). Co do zasady nominalizmu przy pożyczce pieniężnej - zob. art. 358(1) ż 1 k.c.
oraz wywód rozdz. III, ż 12 oraz rozdz. IX ż 45.
Gdy zastrzeżono odpłatę za używanie cudzego kapitału, obowiązkiem
dodatkowym dłużnika staje się świadczenie tej odpłaty. Jej wysokość zależy od
umowy stron, z zastrzeżeniem respektowania zakazów dotyczących tzw. lichwy.



III. Termin i zabezpieczenie zwrotu.
Co do terminu zwrotu pożyczki, określa go z reguły umowa stron. W braku
wskazań dłużnik obowiązany jest zwrócić pożyczkę w ciągu sześciu tygodni po
wypowiedzeniu przez dającego pożyczkę (art. 723 k.c.). Pojęcie wypowiedzenia,
jako oświadczenia woli prawo kształtującego, było już wcześniej objaśnione przy
omawianiu umowy najmu.
Strona udzielająca pożyczki dąży niejednokrotnie do uzyskania dodatkowego
zabezpieczenia swej wierzytelności. Zabezpieczenie to może ona uzyskać bądź w
formie zabezpieczenia osobistego, np. przez poręczenie udzielone przez osobę
trzecią, przez wydanie weksli itp., bądź w formie zabezpieczenia rzeczowego, np.
przez ustanowienie na rzecz dającego pożyczkę hipoteki lub zastawu.
Co do poręczenia - zob. niżej wywody ż 104; co do roli weksli gwarancyjnych
- zob. wywody ż 111. Objaśnienie materii zabezpieczeń rzeczowych należy do
osobnego wykładu.

Zob. bliżej co do umowy pożyczki S. Grzybowski: (w) System, t. III, cz. 2, ż
94-96.




IV. Umowa przechowania nieprawidłowego.
W materii umowy przechowania nieprawidłowego zbliżonej do pożyczki
(depozytu nieprawidłowego), która dotyczy pieniędzy lub rzeczy oznaczonych tylko
co do gatunku - zob. niżej wywody ż 93.





ż 81. Umowa o kredyt bankowy - wzmianka

Umową zbliżoną do pożyczki pieniężnej jest umowa o kredyt bankowy,
związana z działalnością instytucji powołanych do gromadzenia i operowania
środkami pieniężnymi.
Odsyłając w tym miejscu do wywodów następnego rozdziału, w którym jest
mowa o roli banków i o ich operacjach związanych z prowadzeniem tzw. rachunków
bankowych, należy wskazać na istotę umowy o kredyt bankowy.
Jak uprzednio wyjaśniono, umowa pożyczki pieniężnej ma za przedmiot
pieniądze lub walory o charakterze środków płatniczych traktowane z nimi na równi,
przy czym musi tu nastąpić rzeczywiste oddanie przedmiotu pożyczki do dyspozycji
biorącego, z jednoczesnym powstaniem obowiązku zwrotu. Otóż w zakresie operacji
kredytowych banku - oprócz takiej właśnie pożyczki - występują umowy, w których
bank udziela kredytu przez zobowiązanie się do pozostawienia do dyspozycji klienta
środków pieniężnych w określonej wysokości bez ich rzeczywistego oddania, z
możliwością dokonywania ze stosownego rachunku klienta rozliczeń czy wypłat na
rzecz osób trzecich. Mogą one wówczas następować do wysokości ogólnej
umówionego salda ujemnego. Klient zobowiązuje się do odpłaty w formie
oprocentowania za korzystanie ze środków kredytu przyznanego przez bank i zwrot
w formie wyrównania salda ujemnego na termin określony w umowie.
Oczywiście tak rozumiana umowa mogłaby zostać sprowadzona przez
odpowiednio rozciągliwe operowanie pojęciem pożyczki i posługiwanie się np.
koncepcją przedstawicielstwa dla wyjaśnienia roli banku, do zakresu jej formy
wynikającej z tradycji pożyczki gotówkowej. Istnienie wszelako tzw. obrotu
bezgotówkowego w dzisiejszej dobie i wiązanie go z całym zespołem operacji
bankowych, do których znajdują zastosowanie przepisy wykraczające poza zakres
norm prawa cywilnego, uzasadnia traktowanie umowy o kredyt bankowy jako
szczególnej instytucji prawa zobowiązań.
Przepisy prawa bankowego i prawa finansowego wskazują m.in., jakie
podmioty prawa cywilnego i przy istnieniu jakich przesłanek mogą uzyskiwać kredyty
bankowe.

Zob. bliżej S. Grzybowski: (w) System, t. III, cz. 2, ż 97, gdzie autor ujmuje
umowę o kredyt bankowy jako umowę nienazwaną (contractus innominatus). W
późniejszym opracowaniu skłania się natomiast do uznania umowy o kredyt
bankowy za umowę nazwaną w rozumieniu wykształconego typu umowy, choć nie
objętej przepisami k.c., ani całościowym a syntetycznym ujęciem przepisów ustaw
szczególnych - zob. Konstrukcja prawna pożyczki a kredyt bankowy, (w) Studia z
prawa zobowiązań, pod red. Z. Radwańskiego, Warszawa-Poznań 1979. Por. też A.
Janiak: Charakter prawny stosunków kredytu bankowego, RPEiS 1983, z. 1; W.
Pyzioł: Umowa o kredyt bankowy, Kraków 1986; tenże: Umowa o kredyt bankowy w
świetle nowego ustawodawstwa bankowego, "Krakowskie Studia Prawnicze" 1991.

Obecnie nie może budzić wątpliwości, że umowa o kredyt bankowy jest jedną
z umów nazwanych, uregulowaną poza kodeksem cywilnym. Zgodnie z art. 69 ust. 1
prawa bankowego, przez umowę kredytową bank zobowiązuje się oddać do
dyspozycji kredytobiorcy na czas oznaczony w umowie określoną kwotę środków
pieniężnych z przeznaczeniem na określony cel, a kredytobiorca zobowiązuje się do
korzystania z niej na warunkach określonych w umowie, do zwrotu kwoty
wykorzystanego kredytu wraz z odsetkami w umownym terminie spłaty oraz do
zapłaty prowizji od przyznanego kredytu.
W ust. 2 tego artykułu wprowadzony został wymóg formy pisemnej umowy
kredytowej oraz określono jej istotne postanowienia. Należą do nich: określenie
kwoty i waluty kredytu, celu, na jaki kredyt został udzielony, określenie zasad i
terminu spłaty oraz oprocentowania kredytu i warunków jego zmiany, sposób
zabezpieczenia kredytu, określenie uprawnień banku związanych z kontrolą
wykorzystania i spłaty kredytu, a także określenie terminu i sposobu pozostawienia
do dyspozycji kredytobiorcy środków pieniężnych, wysokość prowizji, jeżeli umowa
ją przewiduje, oraz warunków dokonywania zmian i rozwiązania umowy.
Bardziej szczegółowe unormowania odnoszące się do umowy kredytu
zawarte są w art. 70-79 prawa bankowego. Duże znaczenie dla tego rodzaju umów
mają regulaminy bankowe. Zgodnie z art. 385 k.c., stanowią one obecnie część
umowy, o ile klient banku znając ich treść wyraził zgodę na włączenie postanowień
regulaminu do umowy.

Por. orz. SN z 22 V 1991 r., OSN 1992, poz. 1; z 6 III 1992 r., OSN 1992, poz.
90.