Rozdział trzydziesty czwarty

UMOWA UBEZPIECZENIA



ż 97. Umowa ubezpieczenia - wzmianka

I. Uwagi ogólne.
W sferze szeroko pojętej działalności ubezpieczeniowej wyróżnia się dzie-
dzinę tzw. ubezpieczeń gospodarczych, obejmujących ze względu na przedmiot
ochrony mienie i zdrowie człowieka. Idea ubezpieczenia polega na tym, że w razie
zajścia określonych zdarzeń losowych ubezpieczyciel zobowiązuje się w zamian za
opłatę składki spełnić świadczenie pieniężne, które pokrywa w całości lub części
doznaną szkodę. W danym więc przypadku chodzi o pokrycie szkody poniesionej na
mieniu lub osobie.
Ubezpieczenia gospodarcze mogą być uregulowane bądź jako obowiązkowe,
powstające z mocy prawa i oparte na przymusie, bądź jako dobrowolne, a więc
znajdujące podstawę w umowie stron. Możliwe jest także rozwiązanie, zgodnie z
którym źródłem powstania stosunku ubezpieczeniowego jest zawsze umowa. Część
ubezpieczeń ma jednak charakter obowiązkowy, co oznacza istnienie prawnego
obowiązku zawarcia umowy ubezpieczenia.
W Polsce początkowo występowały ubezpieczenia ustawowe (obowiązkowe)
oraz umowne (dobrowolne). Stan taki istniał pod rządem ustawy z 2 XII 1958 r. o
ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz.U. nr 72, poz. 357) oraz ustawy z 20
IX 1984 r. o ubezpieczeniach majątkowych i osobowych (Dz.U. nr 45, poz. 242 ze
zm.). Obecnie obowiązująca ustawa z 28 VII 1990 r. o działalności ubezpieczeniowej
(tekst jedn. Dz.U. z 1996 r., nr 11, poz. 62 ze zm.) wprowadza podział na
ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne, mające jednak zawsze charakter
umowny.
Ustawa z 28 VII 1990 r. normuje stronę organizacyjną i finansową działalności
ubezpieczeniowej. Odnosi się do wszystkich rodzajów ubezpieczeń gospodarczych.
Zawiera także pewne postanowienia o charakterze cywilnoprawnym. Oprócz
powołanej ustawy do ubezpieczeń gospodarczych o charakterze obowiązkowym
mają zastosowanie przepisy rozporządzeń Ministra Finansów, zawierające ogólne
warunki ubezpieczeń. W sferze ubezpieczeń dobrowolnych ubezpieczyciele
opracowują standardowe ogólne warunki ubezpieczenia zatwierdzone przez Ministra
Finansów. Umowa ubezpieczeniowa może jednak regulować prawa i obowiązki
stron w sposób odbiegający od standardowych i ogólnych warunków ubezpieczenia.
Początkowo w Polsce działalność ubezpieczeniową prowadziły jedynie:
Państwowy Zakład Ubezpieczeń będący państwową jednostką organizacyjną -- w
odniesieniu do ubezpieczeń nie będących ubezpieczeniami morskimi oraz
Towarzystwo Ubezpieczeń i Reasekuracji "Warta" S.A. będące j.g.u. Obecnie
działalność ubezpieczeniową może prowadzić podmiot, który odpowiada wymogom
przewidzianym w ustawie z 28 VII 1990 r. i uzyska zezwolenie Ministra Finansów na
prowadzenie takiej działalności.
Z punktu widzenia sposobu uczestnictwa w stosunku ubezpieczenia strony
zwanej ubezpieczycielem odróżnia się ubezpieczenia bezpośrednie i pośrednie
(reasekuracyjne). Te ostatnie mają na celu podział ryzyka ubezpieczeniowego w ten
sposób, by uczestniczyło w nim kilku ubezpieczycieli.
Zespół przepisów dot. ubezpieczeń morskich jest normowany przez przepisy
kodeksu morskiego (art. 256-301).
Kodeks cywilny normuje wyłącznie umowę ubezpieczenia, poświęcając jej
tytuł XXVII księgi III (art. 805-834). Unormowanie to ma charakter ramowy z uwagi
na znaczne rozbudowanie różnych odmian ubezpieczeń i stosowanie w związku z
tym różnych reguł bardziej wyspecjalizowanych. Przepisy kodeksu uwzględniają: a)
zasady dot. umowy ubezpieczenia w ogólności (art. 805-820), b) zasady dot.
ubezpieczeń majątkowych (art. 821 -828) i c) zasady dot. ubezpieczeń osobowych
(art. 829-834).
Przepisów kodeksu nie stosuje się do ubezpieczeń morskich ani do
ubezpieczeń pośrednich (reasekuracji), na co wskazuje expressis verbis art. 820 k.c.
Do tych ostatnich stosuje się przepisy k.c. o umowach w ogólności oraz o
zobowiązaniach umownych objętych tzw. częścią ogólną zobowiązań.




II. Umowa ubezpieczenia w ogólności.
W świetle przepisów kodeksu przez umowę ubezpieczenia ubezpieczyciel,
którym jest zakład ubezpieczeń, zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w
razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się
zapłacić składkę (art. 805 ż 1 k.c.).
Umowa ubezpieczenia może być zawarta na korzyść osoby trzeciej -- ubez-
pieczonego, która może nie być nawet w umowie wymieniona (art. 808).
Wypadek przewidziany w umowie ma charakter zdarzenia losowego, które
wywołuje następstwa w postaci szkody. Bliższe określenie tego zdarzenia (często
nieszczęśliwego wypadku) ma zwykle miejsce w umowie. Odnosi się to do praw oraz
obowiązków stron.
Umowa ubezpieczenia jest umową zobowiązującą, odpłatną i losową, nie jest
natomiast umową wzajemną. Charakterystyczny jest zwłaszcza element losowości
stosunku ubezpieczeniowego. Strona ubezpieczająca osiąga zaspokojenie swojego
interesu przez to, że w zamian za przyrzeczenie pokrycia uszczerbku większego,
lecz niepewnego, godzi się ponieść ciężar mniejszy, lecz za to pewny w postaci
opłacanej składki. W sumie może na tym wygrać lub stracić. Odwrotnie przedstawia
się interes ubezpieczyciela.
Ten ostatni zresztą w skali wielkich liczb i rachunku prawdopodobieństwa
ponosi ryzyko imprezy w o wiele mniejszym stopniu w skali całości umów przez
siebie zawieranych z uwagi na gromadzenie drogą składek funduszu
ubezpieczeniowego zakładu.
Z uwagi na masowość umów ubezpieczenia oraz potrzebę równego trakto-
wania osób, które należą do określonej grupy, umowy ubezpieczenia zawierane są
przez zakład z reguły według ogólnych warunków umów ubezpieczenia lub
standardowych ogólnych warunków ubezpieczenia (zob. wyżej pkt 1). Warunki
ubezpieczenia oraz postanowienia umowy ubezpieczenia powinny być zgodne z
przepisami tytułu XXVII k.c. Treść warunków ubezpieczenia lub umowy
ubezpieczenia sprzeczna z tymi przepisami pociąga za sobą w zasadzie sankcję
nieważności (art. 807 ż 1 k.c.) - por. jednak art. 807 ż 2 k.c.
Zawarcie umowy ubezpieczenia ma miejsce na ogół przez przystąpienie
(adhezję). W praktyce dochodzi ona z reguły do skutku jako umowa pisemna.
Dowodem jej zawarcia jest dokument wydany przez ubezpieczyciela - tzw. polisa.
Istnieje kilka odmian polisy ubezpieczeniowej. Wiele postanowień kodeksu precyzuje
zagadnienia związane z całością wskazanej tu tematyki. Z natury rzeczy stosunek
prawny wynikający z umowy ubezpieczenia trwa przez pewien okres.
Główne obowiązki stron sprowadzają się do następujących: - po stronie
ubezpieczyciela, gdy nastąpi wypadek przewidziany w umowie, powinien on ustalić
ewentualną wysokość szkody i spełnić określone w umowie świadczenie (zob. bliżej
art. 817 k.c.); - po stronie ubezpieczającego, powinien on opłacać składki
ubezpieczeniowe, poza tym zaś przestrzegać zasad zmierzających do
uniemożliwienia powstania wypadku lub do ograniczenia ewentualnego rozmiaru
szkody. Istnieją ponadto i inne dodatkowe obowiązki wynikające z umowy danego
rodzaju ubezpieczenia. Szczegółowe przepisy normują również zakończenie
stosunku prawnego stron.



III. Uwagi uzupełniające.
Stosunkowo znaczne skomplikowanie problematyki ubezpieczeniowej
wyłącza możliwość charakterystyki kwestii bardziej szczegółowych, zwykle objętych
zakresem umowy ubezpieczenia. Ich analiza wykracza poza zakres niniejszego
opracowania.
Odsyłając do odpowiedniej literatury, wypada zwrócić uwagę na kwestie
następujące:

A. Ubezpieczenia majątkowe
Mogą one dotyczyć w szczególności: mienia albo odpowiedzialności cywilnej.
Gdy ubezpieczenie dotyczy mienia, rozumie się, że chodzi o zapłatę odszkodowania
w razie utraty lub zniszczenia oznaczonego składnika majątkowego, który został
ubezpieczony, ilekroć nastąpiło ono w następstwie objętego umową wypadku.
Należy tu m.in. ubezpieczenie pojazdów mechanicznych od uszkodzeń w części
ewentualnie nie objętej ubezpieczeniem obowiązkowym (tzw. autocasco - AC). Gdy
ubezpieczenie dotyczy odpowiedzialności cywilnej (OC), rozumie się, że
ubezpieczyciel zobowiązuje się do zapłaty odszkodowania za szkody wyrządzone
osobom trzecim, względem których odpowiedzialność za szkodę ponosi
ubezpieczający albo osoba trzecia, na której rzecz zostaje zawarta umowa
ubezpieczenia (ubezpieczony).
Na ogół odszkodowanie przy ubezpieczeniu majątkowym nie obejmuje
utraconej korzyści (lucrum cessans) i pokrywa jedynie obniżenie wartości rzeczy lub
ogólniej stratę, jaką ponosi poszkodowany (damnum emergens), i to odnoszącą się
wyłącznie do przedmiotu ubezpieczenia.
Sposób ustalania wartości zabezpieczonego mienia, ustalenia szkody oraz
wysokość odszkodowania określają z reguły ogólne warunki umów. Istnieje w tej
materii wiele reguł szczegółowych, odbiegających od zasad k.c. w zakresie
odpowiedzialności zarówno ex contractu, jak i ex delicto. Dalsze różnice dotyczą
możliwych wyłączeń prawa do odszkodowania ubezpieczonego. Zob. bliżej art. 826 i
827 kodeksu cywilnego.
Jeżeli umowa stron nie stanowi inaczej, roszczenia ubezpieczającego prze-
ciwko osobie trzeciej odpowiedzialnej za szkodę, np. sprawcy zniszczenia lub
uszkodzenia ubezpieczonego mienia, przechodzą z mocy samego prawa (cessio
legis) na zakład ubezpieczeń aż do wysokości zapłaconego przez zakład
odszkodowania (zob. art. 828 k.c.).
Jest ono tym samym roszczeniem, które służyło ubezpieczającemu (art. 518
k.c.). Zob. jednak co do wyłączeń art. 828 ż 2.



B. Ubezpieczenia osobowe
Mogą one dotyczyć w szczególności: przy umowie na życie - śmierci osoby
ubezpieczonej lub dożycia przez nią oznaczonego wieku, a przy ubezpieczeniu
następstw nieszczęśliwych wypadków - uszkodzenia ciała, rozstroju zdrowia lub
śmierci wskutek nieszczęśliwego wypadku.
Obowiązek świadczenia ubezpieczyciela ma wówczas postać zapłaty umó-
wionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia; powstaje zaś wraz z zajściem
przewidzianego w umowie wypadku.
W dziedzinie ubezpieczeń osobowych jest przyjęte, że osoba, której dobra
osobiste zostały ubezpieczone, czyli ubezpieczony, może wskazać osobę upraw-
nioną do uzyskania świadczenia ubezpieczyciela (zakładu). Wskazanie to może być
imienne albo też zostać związane z okazicielem dokumentu o charakterze polisy
ubezpieczeniowej. Należność przypadająca uprawnionemu z tytułu ubezpieczenia
osobowego nie należy do spadku po ubezpieczonym (zob. art. 831 k.c.).
Jest warte podkreślenia, że umyślne pozbawienie się życia przez ubez-
pieczonego na życie (samobójstwo) nie zwalnia ubezpieczyciela od obowiązku
świadczenia, jeżeli nastąpiło po upływie dwóch lat od zawarcia umowy (art. 833 k.c.).

Bliżej co do umowy ubezpieczenia - zob. W. Czachórski: Prawo zobowiązań,
s. 620 i n.; W. Górski: Umowa ubezpieczenia w nowym kodeksie cywilnym, PUG
1964, nr 8-9; Z. Szymański: Umowa ubezpieczeniowa na rzecz osoby trzeciej a
przepisy k.c., PiP 1965, z. I1; nadto praca zbiorowa pod red. W. Warkałło:
Ubezpieczenia majątkowe. Ochrona ubezpieczeniowa mienia społecznego,
Warszawa 1971; W. Warkałło: (w) System, t. III, cz. 2 ż 128 i n.; E. Montalbetti: (w)
Komentarz do k.c., t. 2, uw. do art. 805 i n.; A. Wąsiewicz, Z.K. Nowakowski: Prawo
ubezpieczeń gospodarczych, Warszawa-Poznań 1980, ż 83-115; J. Łopuski, E.
Kowalewski: Nowe prawo ubezpieczeń gospodarczych, PiP 1985, z. 3; nadto tych
samych autorów: O potrzebie przebudowy prawa ubezpieczeń gospodarczych, PiP
1990, z. 5 oraz Założenia legislacyjne dalszej reformy prawa ubezpieczeniowego,
PiP 1991, z. 11.