Psychologia kliniczna  wprowadzenie
Wstęp
1. Korzenie psychologii klinicznej i jej przemiany
2. Obszar, przedmiot i zadania psychologii klinicznej
3. Norma i normalność w psychologii klinicznej
4. Psychologia kliniczna w praktyce
4.1. Kliniczna diagnoza psychologiczna
4.1.1. Etapy postępowania diagnostycznego
4.1.2. Metody kliniczne w diagnozie psychologicznej
4.2. Zastosowanie psychologii klinicznej w ramach specjalistycznej działalności pomocnej
4.2.1. Rehabilitacja psychologiczna
4.2.2. Interwencja kryzysowa
4.2.3. Psychoprofilaktyka (prewencja)
4.2.4. Psychoterapia
Bibliografia
Wstęp
Psychologia kliniczna jest jedną z najciekawszych subdyscyplin psychologicznych.
Wyrosła na gruncie medycznym, początkowo służalcza wobec psychiatrii i neuro-
logii, obecnie traktowana jest jak równy partner.
Psychologia kliniczna związana jest z zagadnieniami zdrowia i choroby. Zajmuje
się diagnozą, profilaktyką i terapią nie tylko, jak mogłoby się wydawać, depresji,
uzależnień i nerwic.
Moduł pierwszy poświęcony jest wprowadzeniu w problematykę psychologii kli-
nicznej.
W temacie pierwszym czytelnik znajdzie parę słów dotyczących historii psycholo-
gii klinicznej na świecie i w Polsce. Z tematu drugiego dowie się, co jest obszarem,
przedmiotem i zadaniem tej dyscypliny naukowej. Zagadnieniom normy i nor-
malności poświęcony został temat trzeci. Ostatnia i zarazem najbardziej obszerna
cześć modułu pierwszego obejmuje zagadnienia kluczowe dla psychologii klinicz-
nej. Poruszane są w niej kwestie związane z działalnością praktyczną: postępowa-
niem diagnostycznym i działaniami pomocnymi. Czytelnik znajdzie tu informacje
na temat metod diagnostycznych: obserwacji, rozmowy, testów oraz pogłębi swoją
wiedzę z zakresu różnych form działań pomocnych: profilaktyki, rehabilitacji psy-
chologicznej, interwencji kryzysowej i psychoterapii.
3
1. Korzenie psychologii klinicznej
i jej przemiany
Psychologia kliniczna stanowi jedną z podstawowych subdyscyplin psychologii sto-
sowanej. Termin  kliniczna nie odzwierciedla jednak ani pełnego zakresu jej za-
stosowań, ani przedmiotu badań. Funkcjonowanie tego określenia ma raczej histo-
ryczne znaczenie i służy lepszemu porozumiewaniu się profesjonalistów. Termin
ten pochodzi z przełomu XIX i XX wieku, kiedy to powstawały pierwsze kliniki
psychologiczne (Sęk, 2001; Czabała, Sęk, 2000).
Za ojca psychologii klinicznej uważa się Lightnera Witmera, który w 1896 r. przy
uniwersytecie Pensylwania w Filadelfii utworzył klinikę psychologiczną. W tym sa-
mym roku na konferencji Amerykańskiego Towarzystwa Psychologicznego Witmer
przedstawił koncepcję metody klinicznej, a w 1907 r. założył czasopismo  Psycho-
logical Clinic . Powstające kliniki psychologiczne służyły dwóm podstawowym ce-
lom. Z jednej strony dawały możliwość przygotowania się do zawodu psychologa
klinicznego poza uniwersyteckimi formami kształcenia, przede wszystkich jednak
służyły diagnozie i terapii dzieci, młodzieży, dorosłych  cierpiących i przejawia-
jących różne formy nieprzystosowania (Sęk, 2006a).
Szukając początków psychologii klinicznej, nie można pominąć innych wielkich
badaczy. W 1886 r., 10 lat przed utworzeniem pierwszej kliniki psychologicznej,
Zygmunt Freud otworzył w Wiedniu praktykę psychoanalityczną. Działalność
ta, mająca początkowo charakter praktyczny, dała początek nurtowi teoretyczne-
mu, z którego psychologia kliniczna do dziś czerpie inspiracje. Podkreśla się wkład
freudowskiej psychoanalizy do wiedzy o zaburzeniach psychicznych, psychosoma-
tycznych, zaburzeniach rozwojowych oraz w diagnozie i psychoterapii tychże (Le-
wicki, 1972; Sęk, 2006a).
Istotną rolę w rozwoju psychologii klinicznej odegrał również nurt badań empirycz-
nych wiązany z nazwiskiem Emila Kraepelina, twórcy pierwszej klasyfikacji za-
burzeń psychicznych. Nurt badań empirycznych był także intensywnie rozw3
a-
ny w laboratoriach rosyjskich tworzonych przy szpitalach psychiatrycznych przez
Władymira Bechteriewa i Siergieja Korsakowa. W Polsce natomiast szczególnie
propagowany był przez Blumę Zeigarnik jako patopsychologia eksperymentalna
(Sęk, 2006a).
Tendencje rozwojowe polskiej psychologii klinicznej stanowią odbicie przemian
światowych. Jej początki w naszym kraju związane są z nazwiskiem Juliana Ocho-
rowicza, który przy Towarzystwie Lekarskim powołał Sekcję Psychologiczną,
Edwarda Abramowskiego, prowadzącego badania nad nieświadomością, czy Ma-
rii Grzegorzewskiej, zajmującej się defektologią. Lata po II wojnie światowej trak-
towane są jako czas organizowania się polskiej psychologii klinicznej. Powołano
wówczas pierwszą uczelnię kształcącą w zakresie psychologii klinicznej  Wyższą
Szkołę Higieny Psychicznej.
Polska psychologia kliniczna, mimo silnego wpływu początkowo psychologii euro-
pejskiej, potem zwłaszcza amerykańskiej, odznaczała się pewną specyfiką. O tej
wyjątkowości świadczy niewątpliwe jej angażowanie w kwestie polityczne i ide-
ologiczne. Szczególnie lata 1950 1956 wymagały od psychologów w naszym kraju
dużej odporności, wytrwałości i strategii zaradczych. Psychologowie, pozbawieni
4
prawa do posługiwania się tym tytułem i prawa do stosowania metod testowych,
jako asystenci psychiatryczni rozw3
ali metody kliniczne i wprowadzali do prakty-
ki techniki eksperymentu klinicznego. To prawdopodobnie konieczność radzenia
sobie z wyzwaniami przyczyniła się do intensywnej dyskusji psychologów klinicz-
nych  nauczycieli akademickich  nad teoretycznymi podwalinami psychologii
klinicznej.
Lata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte XX wieku to czas odrodzenia, stabilizacji
i rozwoju psychologii klinicznej w Polsce. Powstaje i działa intensywnie Pracow-
nia Psychometryczna PAN zajmująca się opracowywaniem testów psychometrycz-
nych i szkoleniem klinicystów w metodach. We współpracy z Instytutem Psychia-
trii i Neurologii pojawia się specjalizacja zawodowa I i II stopnia w zakresie psy-
chologii klinicznej. Poszerza się zakres zastosowań, a tym samym powstają podspe-
cjalności, takie jak neuropsychologia czy somatopsychologia.
W latach dziewięćdziesiątych XX wieku polska psychologia kliniczna przeżywa
prawdziwy rozkwit. Następuje popularyzacja i różnicowanie psychologii klinicz-
nej. Powstają liczne wydawnictwa psychologiczne, jak grzyby po deszczu rozw3
a-
ją się samodzielne praktyki psychoterapeutyczne, powstają kolejne subdysypliny
 interwencja kryzysowa, psychologia zdrowia, przemocy, uzależnień, psychoonkologia.
Jedyny cień na dynamiczny rozwój zawodu psychologa klinicznego rzuca ciągle ist-
niejące piętno  asystenta innego zawodu i trudności z uchwaleniem Ustawy o za-
wodzie psychologa (Sęk, 2001; 2006a).
5
2. Obszar, przedmiot i zadania
psychologii klinicznej
Definiując psychologię kliniczną, warto oprzeć się na dwóch pomocniczych okre-
śleniach. Z jednej strony należy określić obszar zainteresowań i zastosowań psy-
chologii, z drugiej odwołać się do doprecyzowania przedmiotu tej dyscypliny na-
ukowej.
Najczęściej wskazywanym obszarem zainteresowań psychologii klinicznej są zagad-
nienia związane ze zdrowiem i chorobą. Innymi słowy  obszarem badań i praktyki
psychologa klinicznego są: zjawiska zdrowia i choroby, przyczyny zdrowia i choro-
by, czynności rozpoznawania obu zjawisk oraz praktyczne działania przez szeroko
rozumiana pomoc  opieka, leczenie, rehabilitacja (Sęk, 2006a).
Natomiast przedmiotem psychologii klinicznej jest zespół twierdzeń (Sęk, 2001):
 opisujących zdrowe i zaburzone funkcje psychiczne i somatyczne oraz zdrowe
i zaburzone zachowania,
 wyjaśniających przyczyny zdrowia i zaburzeń wraz z ich biopsychospołecznym
mechanizmem,
 stanowiących teoretyczno-metodologiczne podstawy psychologicznej diagnozy,
 określających zasady postępowania mającego na celu promocję i ochronę zdro-
wia, profilaktykę zaburzeń, jak również pomoc psychoterapeutyczną.
Psychologia kliniczna jest więc dziedziną badań i wiedzy specjalistycznej z jednej
strony, z drugie zaś dziedziną praktyki. Innymi słowy  zadania, jakie może sta-
wiać przed sobą psycholog kliniczny mają dwojaką naturę. Mogą, jako zadania ba-
dawcze, wzbogacać wiedzę teoretyczną i empiryczną w obszarze zdrowie choro-
ba. Zadania praktyczne zaś polegają na zastosowywaniu wiedzy do rozwiązywania
problemów zdrowotnych osób, grup, społeczności, czyli na (Sęk, 2001; 2006a):
 diagnozowaniu zdrowia i zaburzeń,
 pomocy i interwencji psychologicznej ukierunkowanej na promocję zdrowia, pre-
wencję zaburzeń, interwencję w stanach kryzysu i przejściowych trudności
i psychologiczną terapię zaburzeń.
Podsumowując rozważania nad obszarem, przedmiotem i zadaniami psychologii
klinicznej, warto na koniec zdefiniować tę subduscyplinę psychologiczną. Psycho-
logia kliniczna to dziedzina psychologicznych badań i zastosowań, która zajmuje się
opisem, wyjaśnianiem zdrowych i zaburzonych form zachowania, przeżywania
i funkcjonowania somatycznego, określeniem ich przyczyn oraz wypełnianiem za-
dań praktycznych polegających na diagnozie zdrowia i/lub zaburzeń w celu zasto-
sowania profesjonalnych, psychologicznych form pomocy i interwencji (Czabała,
Sęk, 2000).
6
3. Norma i normalność
w psychologii klinicznej
Kluczowymi pojęciami dla psychologii klinicznej są pojęcia normy i normalności
(Sęk, 2006b). Norma rozumiana jest jako idealny lub realny wzór określonej właści-
wości, np. zachowania czy osobowości, natomiast normalność to zbiór właściwości
przypisywany osobom, grupom, społecznościom, odpowiadających temu wzorowi.
Zgodnie z najbardziej powszechnym w psychologii klinicznej podziałem wyróżnia
się normę statystyczną, społeczno-kulturową i teoretyczną.
Norma statystyczna, zwana inaczej ilościową, to zakres liczb reprezentatywny dla
określonej populacji, pozwalający na porównanie między osobami. Za pomocą tej
normy normalność w zakresie jakiejś właściwości określa się jako nasilenie tej wła-
ściwości nieodbiegające od przeciętnych wartości w danej grupie, miarą normy sta-
tystycznej są zakresy wartości nieodbiegające od średniej o więcej niż 1, maksymal-
nie 2 odchylania standardowe (Sęk, 2001).
Norma społeczno-kulturowa stanowi interpretację norm społecznych zdefiniowanych
przez socjologów. Za normalne uznaje się to, co jest powszechne, typowe dla okre-
ślonej kultury. Mowa tu o zachowaniach zgodnych ze zwyczajami, z ustaloną kon-
wencją. Człowiek normalny w tym ujęciu to osoba typowa dla danej grupy czy
kultury. Przykładami norm w ujęciu społeczno-kulturowym są normy obyczajowe,
moralne czy prawne (Sęk 2006b).
Norma teoretyczna natomiast polega na odniesieniu danych jednostkowych do ogól-
nych prawidłowości albo twierdzeń zawartych w teoriach naukowych. O normal-
ności wnioskuje się tutaj, zestawiając obserwowane wskaz
niki z teoretycznymi
twierdzeniami (Sęk, 2001).
7
4. Psychologia kliniczna w praktyce
Całą praktyczną aktywność zawodową psychologów klinicznych sprowadzić moż-
na do dwóch typów działań. Z jednej strony jest to diagnoza psychologiczna, z dru-
giej zaś różnego typu formy specjalistycznej działalności pomocnej.
4.1. Kliniczna diagnoza psychologiczna
Diagnoza jest  rozpoznaniem jakiegoś stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych
na podstawie objawów i znajomości ogólnych prawidłowości (Ziemski, 1973:
17). Termin  objaw posiada tutaj szersze znaczenie, wykraczające poza patologię.
Rozumiany jest jako obserwowalny przejaw procesów i właściwości psychicznych
człowieka oraz jego relacji z otoczeniem. Zanim jednak dojdzie do rozpoznania
stanu rzeczy i jego tendencji rozwojowych w przeszłości i przyszłości, diagnosta
wykonuje szereg złożonych czynności.
Innymi słowy, diagnozę kliniczną można analizować dwojako: z jednej strony jest
to postępowanie diagnostyczne, czyli badanie, proces, z drugiej zaś wynik tego po-
stępowania, czyli diagnoza.
W postępowaniu diagnostycznym, które nie różni się właściwie od badania nauko-
wego (Lewicki, 1972; Paluchowski, Hornowska, 2000), wyróżnić można następu-
jące etapy:
 postawienie problemu na podstawie wstępnych danych o pacjencie/kliencie i je-
go otoczeniu,
 stawianie hipotez dotyczących prawdopodobnych wyjaśnień zdefiniowanego
problemu,
 weryfikacja hipotez z zastosowaniem dostępnych metod klinicznych,
 interpretacja wyników i podjęcie decyzji o kontynuacji bądz
zakończeniu postę-
powania diagnostycznego,
 opracowanie wyniku przeprowadzonych badań  diagnoza.
4.1.1. Etapy postępowania diagnostycznego
Postawienie problemu
Postępowanie diagnostyczne odbywa się w czasie teraz
niejszym, dotyczy aktual-
nie istniejącego problemu. W dużej mierze jednak nie koncentruje się tylko na  tu
i teraz , ale odnosi się do tego, co było. Prediagnostyczny etap diagnozy, bo o nim
mowa, to nic innego jak historia życia pacjenta, jego wcześniejsze doświadczenia
z innymi specjalistami, przekonania, nastawienia, wartości, potrzeby, a także su-
biektywnie spostrzegany stan zdrowia  innymi słowy, cały  bagaż , wszystko, co
miało miejsce do momentu wejścia do gabinetu diagnosty. Prediagnostyczny etap
diagnozy obejmuje również klinicystę z jego historią życia i rozwoju, doświadcze-
niami, nastawieniami itd. Tak więc w interakcji diagnostycznej spotykają się dwie
(czasem więcej) osoby, które na siebie wzajemnie oddziałują, ustalając niepowta-
rzalny typ relacji.
8
Na jakość tej relacji wpływa wiele czynników. Ważną rolę odgrywa motywacja pa-
cjenta trafiającego do psychologa dobrowolnie lub pod wpływem różnym form na-
cisku zewnętrznego. Pacjentowi, który zgłosił się dobrowolnie zależy na osiągnię-
ciu konkretnego celu przez diagnozę. Być może chodzi o poznanie przyczyn nie-
powodzeń w związkach partnerskich lub wręcz przeciwnie  mocnych stron, tzw.
zasobów, w sytuacji podejmowania trudnych, nowych zadań. Dobrowolne zgłasza-
nie się może wynikać także z pewnych uregulowań prawnych. Taka sytuacja ma
miejsce w przypadku osób starających się o pozwolenie na broń, gdzie warunkiem
koniecznym jest posiadanie odpowiedniego orzeczenia psychologicznego, dotyczą-
cego stanu zdrowia psychicznego. Podobne orzeczenia wymagane są od kandyda-
tów na przedstawicieli niektórych profesji, np. kierowców zawodowych.
Osoba, która zgłasza się dobrowolnie, przyjmuje na ogół postawę współpracującą,
odpowiadając szczerze na stawiane pytania. Dobrowolność nie eliminuje jednak
lęku przez badaniem i oceną, który towarzyszy zwykle większości klientów i może
wpływać zakłócająco na przebieg postępowania diagnostycznego. Natomiast klient
trafiający do psychologa pod wpływem różnym form nacisku zewnętrznego może
odmawiać współpracy wprost czy przez podawanie nieprawdziwych danych. Oma-
wiając czynniki wpływające na interakcję diagnosta pacjent, nie można pominąć
tych leżących po stronie psychologa. Bardzo istotnym czynnikiem jest tzw. poziom
oczekiwań interpersonalnych. Jeśli jest wysoki, może powodować liczne artefakty. Na-
tomiast klinicysta o niskim poziomie oczekiwań interpersonalnych jest niezależny
w sądach, plastyczny, otwarty na informacje, potrafi kontrolować swoje zachowa-
nia, przez co w mniejszym stopniu zniekształca proces diagnozowania i jego efekt.
Punktem wyjścia postępowania diagnostycznego jest zdefiniowanie (postawienie)
problemu. Z problemem np. obniżenia nastroju czy trudności wychowawczych
z dzieckiem może zgłosić się do psychologa konkretny klient. Bywa również tak,
że problem, w postaci pytania, jest przekazany psychologowi z zewnątrz. Taka sy-
tuacja ma miejsce, gdy np. szkoła zaniepokojona powtarzającymi się aktami agre-
sji pyta o przyczyny takich zachowań. Instytucją zlecającą badanie psychologiczne
może być sąd w przypadku wątpliwość dotyczących poczytalności osoby podejrza-
nej o popełnienie jakiegoś przestępstwa. Pytanie może zadać psychologowi lekarz
psychiatra mający wątpliwości co do prawdziwości objawów zgłaszanych przez pa-
cjenta czy lekarz każdej innej specjalności, szukający psychologicznych czynników
w rozwoju określonego zaburzenia somatycznego.
Stawianie i weryfikacja hipotez
Na etapie stawiania hipotez diagnosta, korzystając z posiadanej wiedzy o funkcjo-
nowaniu, prawidłowościach, rozwoju psychiki ludzkiej zawartej w różnych kierun-
kach psychologicznych, formułuje przypuszczenia dotyczące wyjaśnień zdefinio-
wanego problemu.
Przykład
Diagnosta, posiadając wiedzę z zakresu uzależnień od środków psychoaktyw-
nych, stawia hipotezę, że styl picia klienta wskazuje na fazę przejścia do pełnego
uzależnienia, czyli utraty kontroli nad piciem.
Psycholog posiadający wiedzę z zakresu psychologii rozwojowej postawiłby praw-
dopodobnie hipotezę sugerującą bunt dwulatka, słuchając opowiadania matki
o jej synku (21 m.ż) rzucającym się w hipermarkecie na podłogę i domagającym
się w ten sposób zakupu kolejnego samochodziku.
Właściwym badaniem diagnostycznym jest weryfikacja hipotez. Sprowadza się ona
do przeprowadzenia badania za pomocą właściwych, dostosowanych do hipotez
metod badawczych.
9
Przykład
Jeżeli w odpowiedzi na problem  9-latek nie czyta, nie pisze, nie dodaje do 10,
zna pojedyncze kolory  psycholog stawia hipotezę o upośledzeniu umysłowym
chłopca, to w celu weryfikacji tej hipotezy zastosuje jeden z testów do badania in-
teligencji  prawdopodobnie test Wechslera.
Zazwyczaj w trakcie weryfikacji hipotez diagnosta stosuje kilka metod, dokonu-
jąc następnie syntezy wyników i interpretacji w świetle postawionej hipotezy. Gdy
dane są sprzeczne, co ma prawo się zdarzyć, psycholog stawia kolejne hipotezy,
które weryfikuje i powtórnie interpretuje rezultaty.
Opracowanie wyniku postępowania diagnostycznego  diagnoza
Po zakończeniu badania psycholog, już samodzielnie, bez udziału pacjenta/klienta
analizuje uzyskane dane, zestawia je, porównuje z teorią i znanymi prawidłowo-
ściami. Nierzadko na tym etapie konsultuje wyniki z innymi specjalistami.
Diagnoza (opracowanie wyniku) powinna zawierać:
 opis zaburzeń i/lub zdrowia,
 wyjaśnienie mechanizmów zaburzeń i/lub mechanizmów zdrowia,
 określenie przyczyn zaburzeń lub przyczyn zdrowia,
 wnioski i wskazania do interwencji.
Obecnie w psychologii klinicznej podkreśla się rolę tzw. diagnozy całościowej
(Obuchowska, 1976; Pasikowski, Sęk, 2006; Sęk, 2001). Jest to model, który
 odnosząc się do zaburzeń (objawów, mechanizmów, przyczyn)  uwzględnia
pozytywne cechy osoby badanej, jej zasoby indywidualne i środowiskowe. Model
ten prezentuje poniższy schemat.
diagnoza zaburzeń (objawów, mechanizmów, przyczyn)
DIAGNOZA CAŁOR
CIOWA =ą
diagnoza zasobów (indywidualnych, S
rodowiskowych)
y
ródło: Sęk, 2001: 138.
To, co zapisano w  liczniku równania stanowi diagnozę negatywną, natomiast
 mianownik określa się jako diagnozę pozytywną. Model ten znajduje szczegól-
ne zastosowanie jako punkt wyjścia do działań profilaktycznych, promocji zdrowia
(gdzie podkreśla się rolę zasobów osobistych i społecznych, takich jak np. poczu-
cie własnej wartości, poczucie koherencji, inteligencja emocjonalna w zapobiega-
niu różnego typu dysfunkcjom) czy rehabilitacji psychologicznej. Przy takim spoj-
rzeniu na człowieka dowiadujemy się,  ile zdrowia może być w człowieku mimo
przeżywania choroby. Uzyskujemy informację nie tylko o upośledzeniu umysło-
wym danego pacjenta, ale także o możliwościach funkcjonowania konkretnej oso-
by z określonymi dysfunkcjami.
4.1.2. Metody kliniczne w diagnozie psychologicznej
Psycholog kliniczny w procesie diagnozowania pacjenta/klienta korzysta z wie-
lu specjalistycznych metod. Niektóre z nich stworzone zostały do realizacji zadań
związanych z zaburzeniami w życiu człowieka, inne pierwotnie służyły do odkry-
wania ogólnych prawidłowości, a dopiero wtórnie były wykorzystywane w obsza-
rze psychopatologii.
Wśród metod stosowanych w psychologicznej diagnozie klinicznej wymienia się:
 obserwacje,
 wywiady,
 rozmowy,
 metody projekcyjne,
10
 testy psychometryczne,
 kwestionariusze.
Obserwacja, bez względu na przyjętą opcję teoretyczną, jest podstawową metodą
diagnostyczną. Definiowana jako  celowe spostrzeganie zachowań i innych wskaz
-
ników procesów i cech psychicznych (Sęk, 2001: 151) różni się od zwykłego spo-
strzegania, jako jednej z czynności poznawczych wykonywanych przez każdego
z nas. Obserwacja psychologiczna ma określony cel, dotyczy określonego problemu,
opiera się na teorii psychologicznej, a  co ważne  podstawą profesjonalnej ob-
serwacji jest wiedza naukowa oraz zasady i instrumenty wykorzystywane do zapi-
su wskaz
ników:
 konstytucjonalnych  czyli budowy ciała, dysproporcji w budowie itp.,
 fizjologicznych  czyli zewnętrznych przejawów stanów emocjonalnych, np. za-
czerwienienia twarzy u osoby zdenerwowanej czy zwiększonej potliwości,
 behawioralnych  mimiki, pantomimiki, aktów zachowania, tempa ruchów,
ale także paralingwistycznych wskaz
ników mowy, takich jak ton głosu, szyb-
kość i głośność mówienia,
 przedmiotowych  rozumianych jako wytwory osoby badanej czy posiadane
przez nią przedmioty, sposób ubierania się.
Na wskaz
nikach tych w trakcie prowadzenia obserwacji koncentrują się diagności
wywodzący się z różnych nurtów teoretycznych, nie ma sporów co do ich zastoso-
wania. Zasadnicze różnice dotyczą natomiast interpretacji powyższych i ich wyko-
rzystywania w diagnozie (Pasikowski, 2006; Sęk, 2001).
W literaturze przedmiotu spotkać się można z różnymi sposobami klasyfikowania
obserwacji. Obserwacja może być metodą samodzielną lub towarzyszącą innej me-
todzie, np. rozmowie czy badaniu testem psychometrycznym. Może być prowa-
dzona w sposób jawny lub ukryty, gdy pacjent/klient nie wie, że podlega celowe-
mu spostrzeganiu. Wyróżnia się jeszcze obserwację uczestniczącą, gdy obserwator
wchodzi w skład grupy, której diagnoza dotyczy, lub nieuczestniczącą, gdy pozo-
staje z boku.
Obserwacja jest metodą bardzo lubianą i często stosowaną w psychologicznej dia-
gnozie klinicznej. Za jej stosowaniem przemawiają następujące kwestie:
 nie wymaga współpracy pacjenta,
 jest łatwa do stosowania przez kompetentnych diagnostów,
 umożliwia weryfikowanie, w pewnym stopniu, danych uzyskiwanych w trakcie
rozmowy psychologicznej,
 może być z
ródłem informacji (dzięki braku kontroli ze strony pacjenta), których
nie uzyskamy, stosując inne metody.
Obserwacja jako metoda diagnostyczna posiada wiele zalet. Problem nie polega
więc na tym, czy ją stosować, czy nie. Warto natomiast zastanowić się, co zrobić,
aby była z
ródłem bardziej obiektywnych  czytaj  wiarygodnych danych (Brze-
ziński, Kowalik, 2000).
Wywiad i rozmowa są metodami bardzo do siebie podobnymi. Obydwie polegają na
komunikowaniu się werbalnym i zdobywaniu dzięki temu informacji o problemie
pacjenta/klienta. To, co różni obie metody od siebie, to osoba rozmówcy. Wywiad
polega na zdobywaniu informacji o osobie badanej od innych osób  członków ro-
dziny, współpracowników, nauczycieli, rówieśników, podczas gdy rozmowa odby-
wa się bezpośrednio między diagnostą a jego pacjentem/klientem.
Zarówno wywiad, jak i rozmowa mogą wyglądać bardzo różnie  od zupełnie swo-
bodnej dyskusji do formy całkowicie ustrukturalizowanej. Wywiad/rozmowa ustruk-
turalizowana polega na zadawaniu konkretnych, przygotowanych pytań ułożonych
w plan wywiadu/rozmowy. W takiej sytuacji każdy zadaje te same, standardowe py-
11
tania. Wywiad/rozmowa ustrukturalizowana ma podstawową zaletę  dzięki wpro-
wadzeniu szczegółowego planu nierzetelność wynikająca z różnic w sposobie uzyski-
wania informacji ulega znacznej redukcji (Rosenhan, Seligman, 1994).
Etapy rozmowy psychologicznej
Bez względu na poziom ustrukturalizowania rozmowy wyróżnić w niej można
cztery podstawowe etapy:
 przygotowawczy;
 wstępny,
 zasadniczy,
 końcowy.
Etap przygotowawczy sprowadza się zwykle do tzw. analizy dokumentacji. Mogą to
być dokumenty z pierwszej ręki, których twórcą jest sam pacjent (podania, życio-
rysy, listy, pamiętniki), lub z drugie ręki, tworzone przez inne osoby (pisma urzę-
dowe kierujące pacjenta/klienta na badania, orzeczenia lekarskie, wcześniejsze opi-
nie itd.). Jest to etap dość istotny, umożliwia bowiem sformułowanie celu rozmo-
wy, który następnie wpłynie na dobór tematów poruszanych w trakcie spotkanie
z diagnostą.
Etap wstępny polega na przygotowaniu pacjenta do udziału w dalszych badaniach.
Przez przygotowanie rozumiemy tutaj nawiązanie tzw. kontaktu, czyli zbudowa-
nie optymalnej relacji w diadzie diagnosta osoba diagnozowana tak, aby osoba
badana, czując się dobrze i bezpiecznie, miała ochotę udzielać informacji na swój
temat.
Zasadnicza część rozmowy polega na zdobywaniu jak największej ilości informa-
cji o pacjencie, jego problemach oraz na ustaleniu wspólnie akceptowanej definicji
problemów i sposobów ich rozwiązania.
Końcowy etap rozmowy psychologicznej powinien nastąpić po wykonaniu niezbęd-
nych badań. Sprowadza się on zwykle do podsumowania określającego istotę pro-
blemu pacjenta i główne kierunki jego rozwiązania (Brzeziński, Kowalik, 2000).
Niezwykle istotnym z
ródłem informacji w diagnozie klinicznej są testy psycholo-
giczne. Wyróżnia się trzy kategorie tych metod: inwentarze psychologiczne, testy pro-
jekcyjne i testy inteligencji (Rosenhan, Seligman, 1994). Pokrótce scharakteryzuje-
my każdą z nich.
Inwentarze, zwane inaczej kwestionariuszami, służą do badania osobowości, rzadziej
zainteresowań czy postaw. Cześć z nich dostarcza informacji na temat poszczegól-
nych, konkretnych cech (kwestionariusze jednowymiarowe), podczas gdy inne po-
zwalają na diagnozę całej złożonej konfiguracji osobowości (kwestionariusze wielo-
wymiarowe). Inwentarze psychologiczne nazywane są często metodami samoopisu.
Stanowią one zestaw pozycji testowych, formułowanych najczęściej w postaci zdań
twierdzących lub pytających, do których badany ma się ustosunkować.
Metody te cieszą się w diagnozie psychologicznej dużą popularnością. Pozycję tę
zawdzięczają kilku czynnikom:
 łatwości posługiwania się  w większości przypadków rola diagnosty kończy
się na podaniu arkusza i przeczytaniu instrukcji,
 ułatwionej procedurze opracowywania wyników dzięki wystandaryzowanej po-
staci, o której świadczą: precyzyjny opis postępowania badawczego, jasne kry-
teria zaliczenia reakcji testowej do właściwej kategorii, możliwość przeliczenia
wyników według określonego algorytmu zawartego w podręczniku do testu, ta-
bele norm jako punkt odniesienia dla oceny właściwości osoby,
 temu, że poprawnie skonstruowany kwestionariusz wyrasta z konkretnej teorii
psychologicznej, co ułatwia interpretację wyników,
12
 pewności, że zastosowane narzędzie jest przydatne do badania osoby, którą dia-
gnosta chce zbadać (warunek adaptacji kulturowej), że bada to, do czego zosta-
ło stworzone, że bada dobrze, że właściwie różnicuje grupy kliniczne od niekli-
nicznych,
 swojemu obiektywizmowi, dzięki któremu nawet początkujący diagnosta powi-
nien dojść do prawidłowych wniosków.
Testy projekcyjne wywodzą się z koncepcji psychoanalitycznych. Według zwolenni-
ków tego nurtu zachowanie człowieka ma o tyle znaczenie, o ile można odkryć za
jego pomocą głębsze, ukryte, często nieuświadomione treści psychiczne.
Testy projekcyjne definiowane są jako metody badania psychologicznego, w których
nadawanie przez osobę badaną indywidualnych znaczeń wieloznacznemu materia-
łowi bodz
cowemu ujawnia jej stany psychiczne, cechy osobowości, wartości, po-
stawy, cele itp. Istotą testu projekcyjnego jest wydobycie nieuświadomionych treści
psychicznych, których pacjent/klient nie jest w stanie ujawnić świadomie, ponie-
waż sam ich nie zna. Innymi słowy  w testach projekcyjnych badany wie, czego
od niego wymaga zadanie projekcyjne, ujawnia natomiast treści, których nie jest
świadom (Sęk, 2001).
Wśród metod projekcyjnych warto wymienić, np. Test Rorschacha, składający się
z 10 tablic z plamami atramentowymi, służący do badania dynamiki osobowości,
Test Drzewa Kocha, badający osobowość, w którym badany proszony jest o nary-
sowanie drzewa owocowego, czy Test Piramid Barwnych, badający afektywną stro-
nę osobowości.
W świecie klinicystów:  Testy projekcyjne mają swoich gorących zwolenników,
którzy twierdzą, że jest to metoda pozwalająca zrozumieć głębokie, bardzo intym-
ne treści psychiczne, które niemożliwe są do wydobycia przy pomocy innych me-
tod (http://pl.wikipedia.org/wiki/Test_projekcyjny).
Testy inteligencji są metodami służącymi do obiektywnej oceny zdolności ogólnych,
czyli inteligencji, zdolności specjalnych i deficytów (Sęk, 2001). Charakterystyczną
ich cechą jest fakt wbudowania w materiał testowy prawidłowej odpowiedzi (Pasi-
kowski, 2006).
Wyróżnia się (Pasikowski, 2006):
 testy mocy (bez ograniczenia czasowego) i testy szybkości (gdzie podstawą oce-
ny ilościowej jest czas niezbędny do wykonania zadania)
oraz
 testy słowne (materiał testowy i reakcja osoby badanej pozostają w płaszczyz
nie
werbalnej) i wykonawcze (przynajmniej jeden element wymaga zaangażowania
modalności niewerbalnych, np. motoryki lub percepcji).
W praktyce klinicznej najczęściej stosowane są testy Wechslera:
 Skala inteligencji D. Wechslera dla dorosłych WAIS-R w polskiej adaptacji Brze-
zińskiego i in. (1996),
 Skala inteligencji D. Wechslera dla dzieci WISC-R w polskiej adaptacji Matczak
i wsp. (1997).
Metody te pozwalają na obiektywną ocenę poziomu intelektualnego i struktury in-
teligencji. Umożliwiają poznanie zarówno ilorazu inteligencji (I.I.) osoby badanej,
jak i sprawności poszczególnych funkcji poznawczych  myślenia, percepcji, pa-
mięci. Stosowane są najczęściej w celu zweryfikowania hipotezy dotyczącej upośle-
dzenia umysłowego.
13
4.2. Zastosowanie psychologii klinicznej
w ramach specjalistycznej działalności pomocnej
Do form działań pomocnych zalicza się:
 rehabilitację psychologiczną,
 interwencję kryzysową,
 profilaktykę,
 psychoterapię,
 poradnictwo psychologiczne.
4.2.1. Rehabilitacja psychologiczna
Rehabilitacja psychologiczna jest formą pomocy skierowaną do osób chorych z roz-
maitymi dysfunkcjami ośrodkowego układu nerwowego i niepełnosprawnych fi-
zycznie. Kowalik (2000a, b) proponuje ujmować ją jako wielospecjalistyczną po-
moc w rozwiązywaniu problemów życiowych osób niepełnosprawnych. W swoich
założeniach rehabilitacja psychologiczna zmierza do odtworzenia utraconych funk-
cji lub wytworzenia przez kompensację nowych funkcji w miejsce starych, tak aby
umożliwić człowiekowi samodzielne funkcjonowanie (Sęk, 1991).
4.2.2. Interwencja kryzysowa
Interwencja kryzysowa, jako forma pomocy psychologicznej, polega na kontak-
cie terapeutycznym skoncentrowanym na problemie wywołującym kryzys. Kontakt
ten jest formą oddziaływania krótkoterminowego, dochodzi w nim do konfron-
tacji osoby z kryzysem. Celem interwencji kryzysowej jest redukcja symptomów
i przywrócenie równowagi psychicznej jednostki, rodziny, grupy, aby zapobiegać
dalszej dezorganizacji (Badura-Madej, 1996). W pewnym sensie interwencja kry-
zysowa jest rodzajem działalności prewencyjnej, zapobiegającej pogłębianiu się pa-
tologii w konsekwencji nierozwiązanych kryzysów. Minimalizuje ryzyko przejścia
reakcji kryzysowej w stan chronicznej niewydolności psychospołecznej. W swoich
założeniach potrzeba interwencji kryzysowej wynika przede wszystkim z obowiąz-
ku udzielenia pomocy człowiekowi, który znalazł się w sytuacji spostrzeganej jako
sytuacja bez wyjścia. Interwencja kryzysowa bywa niekiedy mylnie utożsamiana
z psychoterapią. Zdaniem Kubackiej-Jasieckiej (1997) można ją traktować jako od-
rębną subdyscyplinę psychologii stosowanej, posiada bowiem odrębny obszar ba-
dań i zastosowań, jakim jest kryzys oraz specyficzne metody działania.
4.2.3. Psychoprofilaktyka (prewencja)
Pomoc psychologiczna może również polegać na przeciwdziałaniu określonym za-
burzeniom. Mówimy wówczas o profilaktyce indywidualnej (jeśli dotyczy jednostki)
lub społecznej (o szerszym spektrum działania, ukierunkowanej na środowisko).
W literaturze przedmiotu wyróżniane są trzy rodzaje prewencji.
Prewencja pierwotna dotyczy działań mających na celu zwiększanie poziomu zaso-
bów i minimalizowanie ryzyka pojawienia się zaburzeń. Ten rodzaj prewencji bywa
często realizowany w różnych formach poradnictwa psychologicznego.
14
Przykład
Klient szukający porady przychodzi z poczuciem zdrowia od doradcy, oczekując
jedynie pomocy w rozwiązaniu ważnego problemu.
Prewencja wtórna dotyczy działań podejmowanych w momencie, gdy już pojawiły
się sygnały zaburzeń. Jej celem jest jedynie zabezpieczanie przed pogłębianiem się
dysfunkcji. Natomiast prewencja III stopnia, stosowana w dziejach psychologii kli-
nicznej najwcześniej, obejmuje działania zapobiegające negatywnym konsekwen-
cjom przebytych chorób psychicznych i społecznych oraz skutkom hospitalizacji
psychiatrycznych (Sęk, 1991).
4.2.4. Psychoterapia
Pojęcie  psychoterapia pochodzi od greckich słów  psyche  dusza oraz  thera-
pein  leczyć, psychoterapia, etymologicznie, oznacza więc leczenie duszy. W ro-
zumieniu potocznym, psychoterapię określa się jako rozmowę z życzliwą osobą,
która wysłucha, pocieszy i poradzi w trudnych sytuacjach. Przez specjalistów po-
strzegana jest nieco inaczej.
Psychoterapeuci wywodzący się z różnych nurtów teoretycznych definiują psycho-
terapię na wiele sposobów. Wszystkie jednak próby doprecyzowania tego pojęcia
zgodnie podkreślają, że psychoterapia to działania (Grzesiuk, 1994; Leder, 2003;
Sęk, 2001):
 zamierzone i planowe,
 prowadzone przez wyszkolonych profesjonalistów  psychoterapeutów,
 wobec osób o różnych zaburzeniach psychicznych, psychosomatycznych, zabu-
rzeniach zachowania czy problemach zdrowotnych,
 mające na celu zmianę wzorców zachowania lub struktur czy procesów intrap-
sychicznych.
Obecnie psychoterapia stanowi podstawową formę pomocy osobom z zaburzenia-
mi neurotycznymi, z zaburzeniami osobowości czy chorobami psychosomatyczny-
mi. Pomocna jest również tym wszystkim, którzy sami nie są w stanie poradzić so-
bie z przeżywanymi uczuciami, sytuacjami, doświadczeniami przeszłymi lub obec-
nymi. Często podstawowym środkiem leczenia w psychoterapii jest związek emo-
cjonalny, jaki zawiązał się w relacji między psychoterapeutą a pacjentem. Podsta-
wowym celem psychoterapii jest trwała zmiana w funkcjonowaniu pacjenta, spro-
wadzająca się zazwyczaj do usunięcia zaburzeń i ich przyczyn. Celem działania psy-
chologa-psychoterapeuty jest natomiast pomoc osobie w zaspokojeniu jej aktual-
nych dążeń i potrzeb (www.e-psychoterapia.info).
Nie istnieje jednolita koncepcja psychoterapii. Całą różnorodność podejść do tego
zjawiska można natomiast zebrać w cztery główne nurty teoretyczne: podejście
psychoanalityczne, podejście behawioralno-poznawcze, podejście humanistyczno-
-egzystencjalne i podejście systemowe.
Prekursorem psychoterapii psychoanalitycznej jest Zygmunt Freud  twórca psy-
choanalizy. W orientacji tej przyczyn zaburzeń w funkcjonowaniu pacjenta szuka
się w traumatycznych doświadczeniach z okresu dzieciństwa zepchniętych zwykle
do podświadomości. Oddziaływania terapeutyczne nastawione są na odkrywanie
nieświadomych przeżyć, odreagowywanie ich, uświadamianie sobie przez pacjen-
ta własnych pragnień, fantazji, potrzeb oraz osłabianie mechanizmów obronnych.
Działanie te zmierzają do stopniowego rozwiązywania powstałych konfliktów, do
odróżnienia fantazji od rzeczywistości, a w efekcie do ustania objawów chorobo-
wych (www.e-psychoterapia.info; Sęk, 1991). Celem psychoterapii psychoanali-
tycznej jest również wzmacnianie funkcji ego. Psychoterapeuta w trakcie sesji po-
15
sługuje się metodą swobodnych skojarzeń, analizuje nieuświadamiane pragnienia
pacjenta, jego relacje z rodzicami. Najlepiej terapię psychoanalityczną opisał Feni-
chel (za: Grzesiuk, 1994), określając ją jako metodę racjonalną badania zjawisk ir-
racjonalnych.
Za najważniejszy czynnik leczący w psychoterapii psychoanalitycznej uważa się
wgląd, czyli odkrywanie przez pacjenta tego, co dotychczas było nieuświadomione.
Koncepcje leżące u podstaw psychoterapii poznawczo-behawioralnej nawiązują do
teorii uczenia się. Zachowania człowieka w tym rozumieniu traktowane są jako
wynik tworzenia się wzorców nabywanych w ciągu życia (Cierpiałkowska, Czaba-
ła, 2006).
W nurcie psychoterapii behawioralno-poznawczej jako pierwsza wyodrębniła się
terapia behawioralna. Z niej stopniowo wyłoniła się terapia poznawcza.
Terapia behawioralna opiera się na trzech podstawowych założeniach:
 środowiskowości  wszystkie organizmy kształtowane są pod wpływem środo-
wiska, człowiek uczy się przyszłości przez kojarzenie z przeszłością,
 eksperymentalizmie  opierając się na eksperymencie, możemy stwierdzić, jaki
czynnik środowiskowy spowodował dane zachowanie i jak możemy je zmienić,
 optymizmie  zachowanie zmienia się wraz ze zmianą środowiska.
Behawioryści przyjmują, że każde zachowanie człowieka jest zachowaniem wy-
uczonym. Uczenie natomiast odbywa się przez warunkowanie klasyczne, instru-
mentalne oraz modelowanie. Podstawowym mechanizmem powstawania wyuczo-
nych stanów i reakcji emocjonalnych jest kojarzenie obojętnego bodz
ca z bodz
cami
znaczącymi, wywołującymi reakcję. Mechanizm ten dotyczy powstawania zarów-
no zachowań prawidłowych, jak i zaburzeń. Innymi słowy, w terapii behawioralnej
zaburzenia psychiczne traktowane są jako wyuczone schematy zachowania.
Przykład
Silne reakcje lękowe pojawiające się w sytuacji potencjalnie niezagrażającej mogą
być wynikiem kojarzenia bodz
ca neutralnego emocjonalnie z bodz
cem wywo-
łującym lęk. Dziecko odczuwające lęk przed ciemnością mogło przestraszyć się
czegoś, np. wyjątkowego hałasu w momencie zasypiania w ciemnym pokoju. Od
tego momentu ciemność mogła zostać skojarzona z doświadczeniem lęku, mimo
że hałas więcej się nie powtórzył (Cierpiałkowska, Czabała, 2006).
Terapeuta behawioralny w trakcie sesji będzie dążył do przewarunkowania reakcji
patologicznej. Innymi słowy  do spowodowania, aby bodziec obojętny nie wy-
woływał reakcji emocjonalnej, czyli jak w naszym przykładzie  aby ciemność nie
powodowała lęku.
Terapia poznawcza wyrosła jako rodzaj dopełnienia koncepcji behawioralnych. Repre-
zentanci tego nurtu uważają bowiem, że zarówno zaburzenia emocjonalne, jak i za-
burzenia w zachowaniu powstają w efekcie przyjęcia wadliwego sposobu myślenia.
Terapia poznawczo-behawioralna bazuje więc na założeniu, że wpływ na nas mają nie
wydarzenia czy sytuacje, których doświadczamy, ale to, jakie tym sytuacjom nada-
jemy znaczenie. Szczególną rolę przypisuje się tu myślom i działaniom. Pracuje się
na teraz
niejszością, nad  tu i teraz . Celem terapii poznawczo-behawioralnej jest
rozpoznanie negatywnych myśli, przekonań i ich zmiana na konstruktywne. Istotą
terapii w tym nurcie jest wychodzenie naprzeciw problemów, zahamowań i prze-
łamywanie ich w miejsce koncentrowania się na przyczynach. W przypadku fobii
społecznej są to np. próby samodzielnego robienie zakupów, w przypadku agorafo-
bii  wychodzenie na dwór.
16
Podstawą terapii humanistycznej natomiast jest założenie, że podstawowym czynni-
kiem wyznaczającym zachowanie człowieka jest jego naturalna, wewnętrzna ten-
dencja do samorozwoju, a drogowskazem doświadczenia organizmiczne (zdolność do
oceniania, czy dane doświadczenie jest korzystne dla rozwoju jednostki). Za z
ró-
dło zaburzeń terapeuci humanistyczni uważają zaniechanie korzystania z własnych
doświadczeń i przyjęcie doświadczeń innych osób jako wyznacznika swojej aktyw-
ności. Celem terapii w tym nurcie jest zatem uwolnienie zdolności klienta do kiero-
wania się swoimi, w miejsce cudzych, potrzebami i przeżywanymi emocjami (Cier-
piałkowska, Czabała, 2006).
17
Bibliografia
1. Badura-Madej W., 1996: Wybrane zagadnienia interwencji kryzysowej, Wy-
dawnictwo Interart, Warszawa.
2. Brzeziński J., Gaul M., Hornowska E., Matkowski A., Zakrzewska M., 1996:
Skala Inteligencji D. Wechslera dla Dorosłych. Wersja zrewidowana. WAIS-R (PL).
Podręcznik, PTP, Warszawa.
3. Brzeziński J., Kowalik S., 2000: Charakterystyka wybranych metod diagnozy kli-
nicznej, [w:] Społeczna psychologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
4. Cierpiałkowska L., Czabała Cz., 2006: Psychoterapia indywidualna i grupowa,
[w:] Psychologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
5. Czabała Cz., Sęk H., 2000: Pomoc psychologiczna, [w:] Psychologia. Podręcznik
akademicki, (red.) J. Strelau, GWP, Gdańsk.
6. e-Psychoterapia. Witryna internetowa. www.e-psychoterapia.info,
stan z 4 marca 2010 r.
7. Grzesiuk L., 1994: Psychoterapia, szkoły, zjawiska, techniki i specyficzne pro-
blemy, PWN, Warszawa.
8. Kowalik S., 2000a: Wybrane psychospołeczne problemy niepełnosprawności i re-
habilitacji, [w:] Społeczna psychologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
9. Kowalik S., 2000b: Psychospołeczne podstawy niepełnosprawności i rehabilita-
cji, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, (red.) J. Strelau, GWP, Gdańsk.
10. Kubacka-Jasiecka D., 1997: Z problematyki interwencji w kryzysie  zagadnie-
nia wybrane, [w:] Oblicza kryzysu psychologicznego i pracy interwencyjnej, (red.)
D. Kubacka-Jasiecka, A. Lipowska-Teutsch, Wydawnictwo ALL, Kraków.
11. Leder S., 2003: Psychoterapia, [w:] Psychiatria, (red.) A. Bilikiewicz, PZWL,
Warszawa.
12. Lewicki A., 1972: Podstawy diagnostyki psychologicznej, [w:] Psychologia kli-
niczna, (red.) S. Lewicki, Warszawa.
13. Matczak A., Piotrowska A., Ciarkowska W., 1997: Skala Inteligencji D. We-
chslera dla Dzieci  wersja zmodyfikowana WISC-R. Podręcznik, PTP, War-
szawa.
14. Obuchowska I., 1976: Dynamika nerwic, PWN, Warszawa.
15. Paluchowski J. W., Hornowska E., 2000: Podstawy teoretyczne diagnozy psy-
chologicznej, [w:] Psychologia. Podręcznik akademicki, (red.) J. Strelau, GWP,
Gdańsk.
16. Pasikowski T., 2006: Metody stosowane w psychologicznej diagnozie klinicznej,
[w:] Psychologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
17. Pasikowski T., Sęk H., 2006: Psychologiczna diagnoza kliniczna  etapy postę-
powania diagnostycznego a wynik diagnozy, [w:] Psychologia kliniczna, (red.)
H. Sęk, PWN, Warszawa.
18. Rosenhan D., Seligman M., 1994: Psychopatologia, PTP, Warszawa.
19. Sęk H., 1991: Wybrane zagadnienia psychoprofilaktyki, [w:] Społeczna psycho-
logia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
20. Sęk H., 2001: Wprowadzenie do psychologii klinicznej, Wydawnictwo Nauko-
we Scholar, Warszawa.
21. Sęk H., 2006a: Psychologia kliniczna jako dziedzina badań i praktyki, [w:] Psy-
chologia kliniczna, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
22. Sęk H., 2006b: Pojęcie normy, normalności i zdrowia, [w:] Psychologia klinicz-
na, (red.) H. Sęk, PWN, Warszawa.
18
23. Wikipedia. Witryna internetowa. www.pl.wikipedia.org/wiki/Test_projekcyj-
ny, stan z 4 marca 2010 r.
24. Ziemski S., 1973: Problemy dobrej diagnozy, PWN, Warszawa.
19