Trzy wielkie nurty refleksji estetycznej

przed narodzinami estetyki:

tradycja pitagorejska, neoplatońska

i empiryczno-sensualistyczna.

Pitagoras i pitagorejczycy

●

Pitagoras (ok. 572-497 pne.)

●

Pitagorejczycy: stowarzyszenie religijne, nauka o

wędrówce dusz (metempsychozie), życie
podporządkowane ideałowi etycznemu, praca nad
sobą, asceza, odpór namiętnościom

●

etyka

– estetyka – polityka podporządkowane

epistemologii (poznanie → działanie)

●

„wszystkie rzeczy są liczbami” - możliwość ujęcia

jakościowej rzeczywistości za pomocą liczb

(P): harmonia

●

odkrycie w dziedzinie muzyki: matematyczne

zdefiniowanie trzech zasadniczych interwałów
muzycznych

– oktawy, kwinty i kwarty

●

monochord (ruchomy mostek, jedna struna podzielna na

12 części): oktawa (6:12 → 1/2), kwinta (9:12 → 3/4),
kwarta (8:12 → 2/3)

●

harmonia („spójnia”, „zestrój”):

●

skala muzyczna

●

zdolność do wydawania skoordynowanych dźwięków

●

system interwałów stanowiący o ładzie wszechświata

(P): harmonia kosmosu

●

kosmos

– „porządek, słuszność, piękno”

●

organizm

– cały wszechświat (kosmos) cechuje

wewnętrzna harmonia, ma on charakter boski, jest
ograniczony (motyw granicy), jest żyjącym organizmem,
złożoną i uporządkowaną strukturą, której elementy są
podporządkowane wspólnemu celowi

●

piękno: miara, liczba, proporcja („symmetria”), struktura,

harmonia

●

piękno jest obiektywne, jest harmonią – funkcją ładu i

prawidłowości, układu wielości części, układu o
charakterze ilościowym, podlegającego mierze, proporcji
i liczbie

(P): harmonia kosmosu (2)

●

kosmos uporządkowany we wszystkich swoich

częściach – jego harmonia powoduje, że
rozbrzmiewa w nim „muzyka sfer” - wyższych ciał
niebieskich

●

tylko ziemia -

„świat podksiężycowy” cechuje się

chaosem (a-

kosmos), brakiem porządku,

słuszności i piękna

●

człowiek ma doprowadzić do przywrócenia ładu

tu na ziemi

(P): kosmos i człowiek

●

makrokosmos i mikrokosmos:

●

organizmem, jakim jest człowiek rządzą te same

prawa, co całym organizmem kosmicznym
(medycyna)

●

mikrokosmos (człowiek) musi się dostosować do

ładu makrokosmosu, musi go w sobie

odzwierciedlić

(P): harmonizacja świata

●

poznanie kosmicznego ładu → zostaje on

wprowadzony do duszy poznającego człowieka, który
badając kosmos staje się kosmios (uładzony,
uporządkowany w duszy)

●

zaczyna żyć harmonijnie i wprowadzać porządek w

swoje otoczenie

– harmonizacja życia

indywidualnego

●

polityka

– sposób na wprowadzenie ładu do życia

zbiorowego i totalnego uporządkowania świata, w
którym żyje człowiek

●

epistemologia (poznanie harmonii kosmosu) →

estetyka-etyka-polityka

Platon i Plotyn

●

Platon (427-347 p.n.e.) -

dialog „Uczta”

●

drabina Erosa: wspinanie się na coraz wyższe,

bardziej idealne stopnie piękna, prawdziwe piękno
dostępne tylko umysłowi

●

od piękna zmysłowego pojedynczej osoby, przez

piękno świata, piękno charakteru, aż po ogląd
samej ponadzmysłowej idei piękna

●

Plotyn (204-269 ne)

– neoplatonizm, odnowienie i

przekształcenie systemu filozofii Platońskiej,
metafizyka dynamiczna, teoria emanacji

Plotyn i teoria emanacji

●

emanacja

– z Jednego (absolutu) emanuje cała

rzeczywistość, coraz to bardziej niedoskonałe i
materialne byty:

●

Jedno → idee → dusze → ciała → materia

nieożywiona

●

powrót do Jednego: człowiek i sposób jego życia,

odwrót od cielesności ku duszy oraz ideom,
mistyczny kontakt z Jednym:

●

materia nieożywiona → ciała → dusze → idee →
Jedno

Motyw neoplatoński

w refleksji estetycznej

●

piękno zmysłowe jako „odblask” piękna idealnego,

ponadzmysłowego

●

piękno jako „odblask” świata nadzmysłowego w

zmysłowym

●

uzupełnienie pitagorejskiej definicji piękna: obok

piękna harmonii (złożona, uporządkowana struktura)
istnieje piękno rzeczy i jakości prostych,
nierozkładalnych, jak barwa czy światło

Motyw neoplatoński

w refleksji estetycznej (2)

●

w pięknie zmysłowym rzeczy „prześwieca” idealny,

wieczny wzór tej rzeczy

●

piękno jako „przeświecanie”, przejawianie się świata

idei i absolutu w świecie zmysłowym

●

piękno jako droga powrotna do absolutu, jako

sposób przemiany moralno-

duchowej człowieka

●

„Nigdy nie ujrzy słońca oko, które nie stało się

słoneczne i żadna dusza nie widzi piękna, jeśli sama
nie stała się piękna” (Plotyn)

Motyw neoplatoński

w estetyce chrześcijańskiej

●

estetyka neoplatońska w filozofii i kulturze

chrześcijańskiej (Pseudo-Dionizy, V w ne)

●

consonantia et claritas

: połączenie wątków

pitagorejskich i neoplatońskich w estetyce
chrześcijańskiej

Estetyka empiryczno-

sensualistyczna XVIII wieku

●

empirystyczne prądy w filozofii (Wielka Brytania,

Francja) oraz romantyczne (w szerokim znaczeniu) nurty
w sztuce (romantyzm angielski, francuskie rokoko i
sentymentalizm, pre-romantyzm niemiecki)

●

„Piękno nie jest właściwością samych rzeczy. Istnieje w

umyśle, który je ogląda, a każdy umysł postrzega inne
piękno” (D. Hume)

●

psychologiczne analizy reakcji ludzkich na piękno

●

subiektywizacja piękna, od piękna kształtu rzeczy → do

piękna zawartego w ludzkich przeżyciach, w oglądającym
umyśle i wyobraźni

Estetyka empiryczno-

sensualistyczna XVIII wieku (2)

●

piękno jest subiektywne, względne, umowne, jest

związane ze skojarzeniami, jakie budzi – teoria
asocjacjonistyczna

●

piękno nie polega na proporcji i regularności, jest

nawet ich przeciwieństwem, brakiem
uporządkowania, żywością, malownicznością

●

ogólna teoria piękna jest niemożliwa, ale możliwa

jest ogólna teoria doznawania piękna, psychologiczna
teoria przeżycia estetycznego (powszechne jakości
umysłu, wyobraźni i „smaku” - „zmysł piękna”)

Lektury do wykładu

●

W. Tatarkiewicz, Historia estetyki. Tom 1, Estetyka

starożytna, Warszawa 1988: „Estetyka pitagorejczyków”,
s. 88-

94; „Estetyka Platona”, s. 115-137; „Estetyka

Plotyna”, s. 290-301

●

W. Tatarkiewicz,

Dzieje sześciu pojęć, Warszawa 1975:

„Piękno: Dzieje pojęcia”, s. 136-178

●

W.K.C. Guthrie, Od Talesa do Arystotelesa, Warszawa

1996, s. 30-36

●

A. Krokiewicz, Zarys filozofii greckiej, Warszawa 1971, s.

93-115

●

M. Foucault,

Nadzorować i karać, Warszawa 1996:

„Panoptyzm”, s. 191-220