TRADYCJA „WIELKIEGO REALIZMU” - NOCE I DNIE MARII DĄBROWSKIEJ

MAPA POWIEŚCI XX WIEKU:

• zakorzeniony w minionym stuleciu NURT REALISTYCZNY,

• kładący nacisk na jednostkę i analizę wnętrza ludzkiego NURT PSYCHOLOGICZNY,

• poszukiwania GROTESKOWE, AWANGARDOWE.

„Noce i dnie” Marii Dąbrowskiej ukazały się w latach 1932-34.

Na całość składały się cztery tomy:

• „Bogumił i Barbara”,

• „Wieczne zmartwienie”,

• „Miłość”,

• „Wiatr w oczy”.

W 1932 r. ukazały się dwa pierwsze tomy wielkiej powieści Marii Dąbrowskiej „Noce i dnie”. Pierwsza wersja tego dzieła drukowana była w latach 1928-1929 w piśmie „Kobieta współczesna” pod tytułem „Domowe progi”. Pierwsze dwa tomy zdaniem krytyki powinny być omawiane łącznie, ponieważ w dwóch następnych (1933-1934) powieść ulega wyraźnym zmianom w kompozycji i w zakresie historycznej perspektywy.

„Noce i dnie” są powieścią społeczno-obyczajową, należą więc do jednej z podstawowych odmian realizmu. Czerpiąc tematy ze współczesnego życia codziennego, twórcy prozy ukazywali działania bohaterów motywowane nie tylko psychologicznie, ale również poprzez czynniki społeczno-historyczne. Pisarze trzymający się konwencji realistycznej dążyli do odzwierciedlenia w dziele literackim rzeczywistości otaczającej zarówno ich, jak i odbiorców ich książek. Nakładało to na twórcę obowiązek dbałości o stworzenie artystycznej wizji świata w taki sposób, aby była ona jak najbliższa światu realnie istniejącemu. Świat przedstawiony powieści realistycznej ukazany jest zwykle z perspektywy przeciętnego odbiorcy – takim przeciętnym obserwatorem jest narrator; również bohaterowie są ludźmi przeciętnymi, nie wyróżniającymi się z otoczenia. Jest to powieść realistyczna, ma cechy eposu, dodatkowo oprócz warstwy fabularnej autorka szczególną wagę zwraca na postępowanie bohaterów i czynniki jakie warunkują to postępowanie.

Na kształt wartości tej powieści w istotny sposób oddziałała wykorzystana przez pisarkę tradycja polskiej i europejskiej prozy II połowy XIX i pierwszych dziesięcioleci XX wieku.

U źródeł epoki M. Dąbrowska odnalazła inspirację powieścią wielkiego realizmu: szczególnie epoką Lwa Tołstoja, Bolesława Prusa, Elizy Orzeszkowej, Henryka Sienkiewicza. Rozległość czasowa, szeroka perspektywa życia bohaterów reprezentujących różne środowiska społeczne, historyczny i egzystencjalny aspekt dziejów człowieka, miejsce osoby ludzkiej w planie naturalnym (przyrodniczo-biologicznym) i społeczno-narodowym - to podstawowe właściwości realizmu „Nocy i dni”. XIX-sto wieczna konwencja powieści realistycznej uległa w prozie Dąbrowskiej szczęśliwemu uwspółcześnieniu i rozwinięciu.

W strukturę epoki zostały wpisane cechy charakterystyczne dla innych gatunków:

• „powieść rzeka” poświęcona dziejom rodziny (Tomasz Mann, „Budenbrookowie”, John Galsworthy, „Saga rodu Forsytów”, Martin Du Garda, „Rodzina Thibault”),

• powieść naturalistyczna modernizmu,

• „Noce i dnie” odwołują się także do doświadczeń XX -wiecznej myśli filozoficznej (m. in. Bergson, Freud), która skomplikowała psychologię ludzkich działań, zachowań, motywacji etycznych i światopoglądowych. Pisząc „Noce i dnie” Dąbrowska czerpała wiele z dorobku współczesnej jej psychologii (krytycy wskazują między innymi na związek z teorią C.G. Junga), co zaowocowało kilkoma świetnymi portretami charakterologicznymi.

• Bardzo istotny staje się w tym kontekście wątek miłosny, zarysowany w powieści niezwykle dyskretnie. Na plan pierwszy wysuwają się tytułowi bohaterowie pierwszego tomu, „Bogumił i Barbara”. Dwa pierwsze tomy obejmują historie związku Niechciców. Dąbrowska ukazała ich jako silnie skontrastowane typy charakterologiczne, różniące się od siebie postawami życiowymi, osobowościami, filozofią życiową. Realizm powieści to jednak także drugi plan utworu, zaludniony u Dąbrowskiej postaciami ciekawymi i żywymi, bo żywo sportretowanymi.

• Konsekwencją wymienionych właściwości utworu Marii Dąbrowskiej staje się nasycenie klasycznego realizmu nowymi elementami charakterystycznymi dla powieści współczesnej: - narrator w znacznym stopniu traci przywilej wszechwiedzy na rzecz polifoniczności opisu, poetyki „punktu widzenia” postaci (narracja personalna), wykorzystywania mowy pozornie zależnej.

• Narrator Nocy i dni wprowadza ścisłe miary czasu, określa panującą pogodę, opowiada o zdarzeniach, komentuje je – wywodzi się więc z powieści dziewiętnastowiecznej. Przy tym język powieści Dąbrowskiej jest „przezroczysty”, nie skupia uwagi na sobie – co należy również do konwencji realizmu. Epicka rozlewność, nasycenie szczegółami potęgują wrażenie ogromnego fresku przedstawiającego środowisko drobnej szlachty, przekształcającej się w miejską inteligencję – zarabiającą na życie pracą nauczycielską – lub w drobnych posiadaczy, nowych przedstawicieli mieszczaństwa. Formalne cechy narracji stały się przyczyną wielu nieporozumień wokół utworu, któremu krytyka zarzucała dość często pewną anachroniczność, a w istocie – dziewiętnastowieczność.

• Akcja „Nocy i dni” rozgrywa się w latach osiemdziesiątych ubiegłego stulecia (1884), kończy natomiast na początku I wojny światowej (1914). Czas przedstawiony obejmuje jednak rozleglejszy obraz temporalny: co najmniej od 1863 r., od powstania styczniowego, w którym brał udział Bogumił Niechcic. Jego młodzieńcze niepodległościowe ideały zostały zderzone z twardą rzeczywistością. Musiał on przede wszystkim zadbać o materialne podstawy bytu rodziny, zarządzając cudzymi majątkami w imieniu właścicieli. Miał ograniczone możliwości działania, bywał też lekkomyślny, a jego postawa nie budziła entuzjazmu żony, Barbary, osoby zapobiegliwej, wiecznie zatroskanej, ale i nerwowej, kapryśnej, marzącej o mniej prozaicznym życiu. Dzieje tego niedobranego małżeństwa i następnego pokolenia – ich dzieci - składają się na czterotomową powieść, swoistą kronikę rodzinną.

• Zamęt wokół „Nocy i dni” pogłębia dość rozstrzelona wymowa dzieła, jego wielopłaszczyznowość i wielotematyczność: tak samo ważne są tu kontrastowe postawy wobec życia bohaterów, reprezentujących odmienne typy psychiczne, ich motywacje działania i analizy psychologiczne, jak i sprawa przemijania (w sensie wymiany pokoleń i historii), stosunek człowieka i natury, odpowiedzialność wobec świata i społeczeństwa.

Dzieje rodów Ostrzeńskich i Niechciców służą pisarce do ukazania pokolenia „wysadzonych z siodła”; zdeklasowanej, zubożałej (m. in. na skutek represji popowstaniowych) szlachty poszukującej nowego miejsca w świecie, w społeczeństwie, wśród ludzi. Poprzez ukazanie dziejów Barbary i Bogumiła Dąbrowska kontynuuje problematykę „Lalki”, „Nad Niemnem”, „Ludzi bezdomnych”. Ukazuje zjawiska społecznego wyobcowania, przechodzenia z jednej warstwy w drugą, kształtowania się nowych klas i środowisk socjalnych.

„Noce i dnie” kreślą wielorakie, złożone dzieje reprezentantów dawnych rodów szlacheckich, które przechodzą ze środowiska uprzywilejowanego w krąg pracowników podejmujących różne formy zarobkowania (np. dzieje Anzelma Ostrzeńskiego - przedsiębiorcy zakładającego spółki handlowe, wchodzącego w środowiska burżuazji przemysłowo-kupieckiej, czy dzieje Daniela i Michaliny Ostrzeńskich osiadających w Kalińcu i tam wiążących się kręgiem drobnomieszczańskiej inteligencji). Szczególnego znaczenia nabiera postać Agnieszki - córki Bogumiła i Barbary. Losy jej wyeksponowane w drugim i trzecim tomie cyklu przedstawiają kształtowanie się polskiej inteligencji o poglądach lewicowo-rewolucyjnych, inteligencji która odegrała decydującą rolę w walce o niepodległość Polski i jej kształt w pierwszych latach po odzyskaniu wolności. Losy Agnieszki zostały ukazane w szerokim europejskim tle demokratycznych związków młodzieży, na tle polskiej emigracji politycznej (m. in. mąż Agnieszki Marcin Śniadkowski) przygotowującej się do walki o wolność kraju.
Z niezwykłym pietyzmem i prawdą psychologiczną Dąbrowska ukazała również dzieje małżeńskie Bogumiła i Barbary. Postać Barbary wiele zawdzięcza tradycji naturalistycznej prozy Gustawa Flauberta. Jej „bovaryzm” wyraża się w nieustannym poczuciu niezadowolenia, nienasycenia życiem. Barbara, wychowana w myśl ideałów romantyczno-powstańczych, nie potrafi zaakceptować wartości codziennej, znojnej gospodarczej pracy, duchowo i intelektualnie czuje się upośledzona brakiem szerszych aspiracji środowiska, w którym przyszło jej żyć i działać. Bogumił z kolei poświęca swoje życie pracy, jest postacią niezwykle prostolinijną, kierującą się Conradowskimi zasadami moralnymi. Zderzenie tych dwóch różnych bohaterów o odmiennych, nawet przeciwnych charakterach i temperamentach tworzy niezwykle sugestywny psychologicznie pogłębiony obraz złożonej miłości małżeńskiej.

Powieść Marii Dąbrowskiej ukazuje skomplikowane dzieje narodu polskiego na przełomie XIX i XX w., ale także odkrywa niezwykły urok codzienności, zwykłego, pozornie szarego bytowania człowieka, właśnie urok „Nocy i dni”. Bohaterowie powieści zanurzeni są w zwyczajności, odkrywają niezwykły urok i ciepło świata naturalnego, przyrodniczego. Niektórym z nich dana jest nawet - w myśl filozofii Dąbrowskiej, łaska najwyższa: wtajemniczenie w transcendentną rację istnienia. Ową racją staje się poczucie więzi ze wszystkim, co żyje, z naturą.

KALENDARIUM TWÓRCZOŚCI MARII DĄBROWSKIEJ:

• 1923 „Uśmiech dzieciństwa”,

• 1926 „Ludzie stamtąd”,

• 1932-1934 „Noce i dnie”