WALLENSTEIN Albrecht von - 1583-1634,
od 1626 naczelny dowódca wojsk cesarskich
w wojnie 30-letniej 1618-48; po licznych zwy-
cięstwach pobity 1632 pod Lützen; posądzony
o zdradę, zamordowany.
CHMIELNICKI Bohdan Zenobi - ok. 1595-
1657, hetman Ukrainy; przywódca powstania
kozacko-chłopskiego przeciw Rzeczypospolitej
1648-54; dążył do niezależności Ukrainy; 1654
na perejasławskiej radzie decyzja o połączeniu
Ukrainy z Rosją.
WYHOWSKI Iwan - ?-1664, hetman kozacki
od 1657, wojewoda kijowski od 1659; dążył do
oderwania Kozaczyzny od Rosji, 1658 doprowa-
dził do ugody hadziackiej; oskarżony o zdradę,
stracony z wyroku polskiego sądu wojskowego.
TILLY Johann Tserclaes von - hrabia, 1599-
1632, wódz pochodzenia flamandzkiego; dowód-
ca wojsk Ligi Katolickiej w wojnie trzydziesto-
letniej, pokonany 1631 pod Breitenfeld
GUSTAW II ADOLF - 1594-1632, z dynastii
Wazów, król Szwecji od 1611; wojny z Danią,
Rosją i Polską (do 1629); od 1630 interweniował
w wojnie 30-letniej po stronie protestanckiej,
1631 i 1632 pokonał armię cesarską, zginął
w bitwie pod Lützen; twórca militarnej potęgi
Szwecji w XVII w.
RICHELIEU Armand Jean du Plessis de -
1585-1642, francuski mąż stanu, kardynał; od
1624

pierwszy

minister

Ludwika

XIII

i faktyczny rządca Francji; dążył do zaprowa-
dzenia silnej władzy absolutnej, wzmocnienia
gospodarki francuskiej, zdobycia przez Francję
pozycji mocarstwowej kosztem Habsburgów
(udział w wojnie trzydziestoletniej); 1635 założył
Akademię Francuską.
MAZARIN Jules - właściwie Giulio Mazzarini,
1602-61,

kardynał,

francuski

mąż

stanu,

z pochodzenia Włoch; od 1642 pierwszy minister
i faktyczny rządca Francji; kontynuator polityki
A. Richelieu, utrwalił absolutyzm; w rywalizacji
francusko-habsburskiej wzmocnił międzynaro-
dową pozycję Francji.
CZARNIECKI Stefan - 1599-1665, wojewoda
ruski 1657-64, następnie kijowski, hetman polny
koronny 1665; walczył z Kozakami, Tatarami,
Moskwą i Szwedami; 1655-60 prowadził wojnę
partyzancko-podjazdową przeciw Szwecji, zwy-
cięstwo m.in. pod Warką, zdobycie duńskiej wy-
spy Als; znakomity wódz, mistrz wojny podjaz-
dowej, uważany za wzór żołnierza i patrioty.

CECORA - 18-29 IX 1620 walki armii polskiej
S. Żółkiewskiego z Turkami i Tatarami; podczas
odwrotu resztek armii klęska i śmierć hetmana
koło Mohylewa.
CHOCIM - 2 IX-9 X 1621 zwycięska obrona
wojsk

polsko-kozackich

pod

wodzą

J.K. Chodkiewicza przed wielokrotnie liczniejszą
armią turecką
BUCZACZ – 1672 – pokój z Turcją; Turcja za-
garniała Podole, Bracławszczyzną i resztki Ki-
jowszczyzny, a RP ma płacić sułtanowi roczny
haracz
UJŚCIE – 1655 – kaopitulacja posp. ruszenia
wielkop. przed armią szwedzką Karola X Gusta-
wa
MĄTWY – 1666 – wojska rokoszan pokonały
armię królewską
WIEDEŃSKA ODSIECZ 1683 - wyprawa
wojsk polskich pod wodzą króla Jana III Sobie-
skiego na odsiecz oblężonemu przez Turków
Wiedniowi; 12 IX zwycięstwo pod Wiedniem
sprzymierzonych wojsk polskich i austriacko-
niemieckich (dowódca Jan III Sobieski) nad si-
łami tureckimi (dowódca wielki wezyr Kara Mu-
stafa); położyła kres ekspansji tureckiej zagraża-
jącej chrześcijańskiej Europie (Polska przedmu-
rzem chrześcijaństwa).
KARŁOWICE – 1699 – ędzynarodowy pokój
kończący wojny Turcji ze Świętą Ligą
TRAKTATY WELAWSKO-BYDGOSKIE –
1657 – traktaty przyznające brandenburskiej linii
Hohenzollernów w pełni suwerenną władzę w
Prusach Książęcych
OLIWA – 3 maj 1660 – traktat pokojowy ze
Szwecją
ŻÓŁTE WODY - 15-16 V 1648 zwycięstwo
wojsk kozacko-tatarskich B. Chmielnickiego nad
wojskami polskimi.
PIŁAWCE - 23/24 IX 1648 klęska polskiego
pospolitego ruszenia (regimentarze: M. Ostroróg,
D. Zasławski, A. Koniecpolski), którego część
uciekła przed rozpoczęciem bitwy z wojskami
kozacko-tatarskimi B. Chmielnickiego.
CUDNÓW - 1 XI 1660 kapitulacja armii rosyj-
skiej W.B. Szeremetiewa, oblężonej w obozie
pod Cudnowem przez wojska polskie pod do-
wództwem J. Lubomirskiego i S. Potockiego
Rewery, posiłkowane przez Tatarów.
UJŚCIE - 25 VII 1655 kapitulacja pospolitego
ruszenia wielkopolskiego, dowodzonego przez
A.K. Grudzińskiego i K. Opalińskiego (za na-
mową

H. Radziejowskiego),

przed

armią

szwedzką Karola X Gustawa.
TYSZOWIECKA KONFEDERACJA 1655 -
zawiązana

w Tyszowcach

przez

szlachtę

i wojsko (z inicjatywy S. Potockiego Rewery i S.
Lanckorońskiego) po stronie króla Jana II Kazi-
mierza, przeciwko Szwedom.
ROKOSZ LUBOMIRSKIEGO - wystąpienie
zbrojne J.S. Lubomirskiego 1665-66 przeciwko
polityce Jana II Kazimierza, zmierzającej do
wzmocnienia władzy monarszej, poparte przez
część magnatów, szlachty i wojska; po zwycię-
stwie rokoszan nad wojskami królewskimi pod
Mątwami (13 VII 1666) zakończony ugodą w
Łęgonicach.
OLIWA - 1660 pokój oliwski zakończył wojny
Polski ze Szwecją o Inflanty
WOJNA TRZYDZIESTOLETNIA - 1618-48,
wybuchła na tle konfliktów politycznych
i religijnych w Rzeszy Niemieckiej; toczona
między

cesarzami

z rodu

Habsburgów

i katolickimi książętami Rzeszy (Liga Katolicka)
a obozem protestanckim (Unia protestancka),
włączyły się do niej m.in. Szwecja, Francja,
Hiszpania, Holandia i Dania; zakończona PO-
KOJEM WESTFALSKIM zapewniającym:
wolność wyznania luteranom i kalwinom, nieza-
leżność Szwajcarii i Niderlandom oraz książętom
niemieckim (od cesarza); przyznawał Francji
m.in. Alzację, Szwecji - część Pomorza; toczona
gł. na ziemiach niemieckich, spowodowała ich
ruinę gospodarczą i wyludnienie.
GUZÓW – 1607 – wojska królewskie dowodzo-
ne przez Żółkiewskiego i Chodkiewicza rozbijają
oddziały rokoszan
DYWILIN – 1619 - rozejm Rosji z RP. Wielkie
Ks. Litewskie odzyskało ziemie: smoleńską,
czernichowską i siewierską
POLANÓW – 1634 – pokój wieczysty Rosja
ostatecznie zrzekła się ziem przyznanych RP ro-
zejmem dywilińskim
BATOH – 2.VI.1652 - klęska wojsk polskich
pod wodzą M. Kalinowskiego w bitwie z siłami
kozacko-tatarskimi
HADZIACZ - 1658 ugoda, zawarta między
Rzecząpospolitą

a

hetmanem

zaporoskim

I. Wyhowskim i starszyzną kozacką, w mieście
Hadziacz na Ukrainie (obecnie obwód połtaw-
ski); przewidywała utworzenie księstwa ruskiego
połączonego unią z Polską; nie zrealizowana.
POŁONKA, CUDNÓW – 1660 – zwycięstwa
Jerzego Lubomirskiego
UJŚCIE – 1655 – kaopitulacja posp. Ruszenia
wielkop. przed armią szwedzką Karola X Gusta-
wa
BYCZYNA - 1588 zwycięstwo J. Zamoyskiego
nad pretendującym do tronu polskiego austriac-
kim arcyksięciem Maksymilianem
KŁUSZYN - 4 VII 1610 zwycięstwo wojsk pol-
skich (dowódca S. Żółkiewski) nad wojskami
moskiewskimi (D. Szujski) idącymi na odsiecz
oblężonemu Smoleńskowi.
KIRCHOLM - 27 IX 1605 zwycięstwo wojsk
polskich (dowódca J.K. Chodkiewicz) nad armią
szwedzką
TYSZOWCE – 1655 – konfederacja zawiązana
w Tyszowcach przez szlachtę i wojsko (z inicja-
tywy S. Potockiego Rewery i S. Lanckorońskie-
go) po stronie króla Jana II Kazimierza, przeciw-
ko Szwedom.
BIAŁA GÓRA - 1620 klęska powstania cze-
skiego przeciw austriackim Habsburgom
PEREJESŁAW - decyzja o połączeniu Ukrainy
z Rosją na radzie

Lutzen –

KOMPANIE HANDLOWE - stowarzyszenia
kupców, tworzone najczęściej w celu prowadze-
nia handlu zagranicznego, powstawały od póź-
nego średniowiecza (Anglia), rozpowszechnione
w zachodniej

Europie

w XVII

i XVIII w.;

w Polsce w XVIII w. - Kompania Handlu Czar-
nomorskiego
JANSENIZM – nurt teologiczny we
francuskim i holenderskim katolicyzmie XVII-
XVIII w., wywodzący się od holenderskiego teo-
loga C. Jansena; podkreślał znaczenie Biblii
i tradycji chrześcijańskiej; głosił mistykę serca
i surowość moralną; wrogi wobec filozofii
i działalności jezuitów
FRONDA - francuski opozycyjny ruch politycz-
ny; 1648-49 fronda parlamentu, próba zwiększe-
nia politycznej roli stanu trzeciego; 1649-53
fronda książąt, bunt możnych przeciw absoluty-
zmowi i rządom J. Mazarina.
GENTRY - w Anglii, od późnego średniowie-
cza, średnia i niższa szlachta (w odróżnieniu od
arystokracji

-

nobility);

wykształciła

się

z rycerstwa, nie stanowiła zamkniętej warstwy -
o przynależności decydowało posiadanie ziemi;
do 1832 dominująca (wraz z zamożnym miesz-
czaństwem) w Izbie Gmin.
PURYTANIE - protestancka grupa wyznanio-
wa, powstała w XVI w. w Anglii i Szkocji; dąży-
li do przywrócenia Kościołowi anglikańskiemu
(anglikanizm) czystości doktrynalnej w duchu
kalwinizmu, propagowali surowy, wstrzemięźli-
wy tryb życia; odegrali dużą rolę w angielskiej
rewolucji 1640-60; po restauracji monarchii emi-
growali do USA
LIBERUM VETO - w Polsce w XVII-XVIII w.
zasada umożliwiająca zerwanie obrad sejmu
i uchylenie zapadłych uchwał na skutek protestu
jednego posła; po raz pierwszy zastosowana
1652, zniesiona przez Konstytucję 3 maja.
LEWELLERZY - zrównywacze,
angielskie republikańskie stronnictwo polityczne,
działające od ok. 1645; zwolennicy tolerancji re-
ligijnej, wolności politycznej i ekonomicznej;
główny ideolog i przywódca: John Lilburne;
1649 pokonani w rywalizacji z O. Cromwellem.
DIGGERZY – kopacze, ruch chłopski w Anglii,
zainicjowany 1649; diggerzy zakładali wspólno-
ty rolne; wkrótce rozproszeni przez lokalnych
właścicieli ziemskich; przywódca i główny ide-
olog: G. Winstanley.
TORYSI – angielskie ugrupowanie polityczne
powstałe w 2. Połowie XVII w.; zachowawcze,
przeciwnicy

wigów;

podkreślali

związek

z Kościołem anglikańskim oraz przywiązanie do
monarchii; w latach 30. XIX w. przekształcili się
w Partię Konserwatywną.
WIGOWIE – angielskie ugrupowanie politycz-
ne powstałe w 2. połowie XVII w.; przeciwnicy
torysów; ich rządy 1714-60 zadecydowały
o wykształceniu się w Wielkiej Brytanii systemu
parlamentarno-gabinetowego; w latach 30.-60.
XIX w. przekształcili się w Partię Liberalną.
SARMATYZM – określenie polskiej kultury
szlacheckiej od schyłku XVI w. do 1. połowy
XVIII w., której genezę łączono z Sarmatami;
w węższym znaczeniu ideologia uzasadniająca
wyłączność rządów w Rzeczypospolitej „narodu
szlacheckiego” i jego nieograniczoną wolność
osobistą, nacechowana megalomanią narodową,
stanową i ustrojową oraz konserwatyzmem
i nietolerancją wobec innych systemów politycz-
nych, religijnych i kulturowych.
KSENOFOBIA

–

niechęć

lub

wrogość

w stosunku do obcych.


WŁADCY:
Zygmunt III Waza 1587-1632
Władysław IV Waza 1632-48
Jan II Kazimierz Waza 1648-68
Michał Korybut Wiśniowiecki 1669-73
Jan III Sobieski 1674-96

1619

Dywilin – rozej Rosji z RP

1648

Koniec w 30 letniej, kon panow Zyg-
munta4 Wazy, Zółte wody, Piławce,
Początek J2 Kazimierza Wazy, po-
wstanie kozacko chłopskie pod dow.
Chmielnickiego, początek frondy par-
lamentu.

1684

Rzeczpospolita przystępuje do Ligi
Świętej wraz z Austrią, Wenecją i
Pańtwem Kościelnymprzeciw Turcji#

1688

Chlubna rewolucja zwana także sła-
wetną gdyż uniknięto wojny domo-
wej#

1600

Akt inkorporacji szwedzkich Inflant
do Rzeczypospolitej wydany przez
Zygusia III Wazę – przyczyna bezpo-
średnia 1 fazy wojen.#

1649

Koniec frondy parlamentu, pokonanie
Lelewerów w rywalizacji z O. Crom-
wellem.

1654

Koniec powstania Chmielnickiego
przeciwko rzeczypospolitej, decyzja o
połączeniu Ukrainy z Rosją na radzie
perejesławskiej

1657

Śmierć Chmielnickiego, traktaty we-
lawsko - bydgoskie

Pokoje i traktaty z Rosją:
UNIA POL ROS – ugoda Żółkiewskiego z boja-
rami rosyjskimi odrzucona przez Zygmunta 3 w
1610 roku
ROZEJM w DYWILINIE 1619 – po nieudanej
wyprawie na moskwę (do Rzeczyposp włączono
ziemie: smoleńską, czernihowską i siewiejską.
POKÓJ w POLANOWIE 1634 – Rosjanie osa-
czeni przez wojska Władysława 4 zmuszeni do
podpisania pokoju potwierdzającego rozstrzy-
gnięcie terytorialne z Dywilina.
ROZEJM w NIEMIEŻY 1656 – klęska wojsk
litewskich Hetmana Janusza Radziwiła pod
Szkłowem i Szepielewiczami, opanowanie przez
wojska rosyjskie Wilna, przerwanie wojny Rosja
zwraca się przeciw Szwecji.
ROZEJM w ANDRUSZOWIE 1667 Rzeczpo-
spolita utraciła ziemie zdobyte w 1619, podział
Ukrainy na cz lewo i prawobrzeżną, Kijów od-
dany Rosji.
Pokoje i traktaty z Turcją:
UKŁAD pod MURAMI CHOCIMIA 1621 –
zobowiązano się powstrzymać najazdy Kozaków
i Tatarów, ograniczono wpływy Rzeczypospoli-
tej w Mołdawii, granica pozostała na rz Dniepr.
ROZEJM w BUCZACZU 1672 – Rzeczpospo-
lita oddaje Turcji województwa bracławskie, po-
dolskie, kijowskie i zobowiązuje się płacić sułta-
nowi roczny haracz.
ROZEJM W ŻURAWNIE 1676 – prawobrzeż-
na Ukrauna nadal w rękach Turcji Porta rezygnu-
je z upokarzającego Poskę haraczu.
SOJUSZ POL AUSTR przeciw Turcji 1683
TRAKTAT POKOJOWY W KARŁOWI-
CACH – Turcja zwraca Polsce ziemie zagarnięte
w 1672.
Traktaty i pokoje z Turcją:
ROZEJM W MITAWIE – zagwarantował
Szwecji większość Inflant po Dźwinę 1622
ROZEJM W STARYM TARGU – zawarty za
pośrednictwem Francji pozostawiał w rękach
Szwedów porty Prus Książęcych oraz 3,5% cła z
handlu gdańskiego 1629
ROZEJM W SZTUMSKIEJ WSI 1635 – Pol-
ska wymusiła na Szwecji opuszczenie portów
pruskich i rezygnację z opłat od Gdańska.
UGODA W KIEJDANACH – hetman wielki
litewski zerwał unię polsko-litewską – Litwa
wchodzi w związek państwowy ze Szwecją.
UKŁAD W KRÓLEWCU – elektor F Wilhelm
uznaje się lennikiem Szwecji zdradzając Polskę
1656.
UKŁAD W RADNOT – rozbiór Polski 1656
(Szwecja, Brandenburgia Siedmiogród, Kozacy)
UKŁADY WELAWSKO- BYDGOSKIE – w
zamian za odstąpienie od Szwedów elektor F
Wilhelm otrzymał suwerenność w Prusach Ksią-
żęcych.
POKÓJ W OLIWIE – bez zmian terytorial-
nych. 1660, Szwecja ma zwrócić dobra kultury.