12. Liryka polska XVII w. Konceptyzm. Problem tzw. „poezji metafizycznej”.
Początki baroku w literaturze polskiej (wg podręcznika prof. Borowskiego):
„Estetyka polskiego baroku literackiego ma swe korzenie w okresie renesansu. Teksty mające charakter w pewnością prekursorski, jak liryka Mikołaja Sępa Szarzyńskiego czy Sebastiana Grabowieckiego, wywodziły się organicznie również z kultury literackiej polskiego Odrodzenia, z niej czerpiąc pomysłowość stylistyczną, przede wszystkim zaś bodziec do współzawodniczenia z wzorcami klasycznymi, czyli do emulacji.”
Można wyróżnić 3 pokolenia poetów barokowych:
Poeci urodzeni ok. połowy XVI w.:
Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550-1581)
Sebastian Grabowiecki (1543-1607)
Stanisław Grochowski (ok. 1542- 1612)
Kasper Miaskowski (ok. 1550-1622)
Szymon Szymonowic (1558- 1629)
Urodzeni w końcu XVI lub na pocz. XVII w.
Daniel Naborowski (1573-1640)
Kasper Twardowski (1592-1641)
Hieronim Morsztyn (1580-1626)
Krzysztof Opaliński (1609-1655)
Łukasz Opaliński (1612-1662)
Szymon Zimorowic (1609-1629)
Maciej Kazimierz Sarbiewski (1595-1640)
Tworzący ok. połowy stulecia i później
Jan Andrzej Morsztyn (1621-1693)
Zbigniew Morsztyn (1628-1689)
Wacław Potocki (1620-1696)
Wespazjan Kochowski (1633-1700)
Stanisław Herakliusz Lubomirski (1642-1702)
Mikołaj Sęp Szarzyński jako prekursor poetyki barokowej:
„W poezji Szarzyńskiego ukazuje się nam człowiek niespokojny, nieufny wobec samego siebie i wobec bogactwa rzeczywistości. Dostrzega w niej ruch, „niestatek” i pozory, w sobie zaś samym - winę, naiwność i błędy młodości. Wszystko to znamy i pamiętamy (a jakże ) z parafrazowanych przez Jana Kochanowskiego, pełnych sceptycyzmu łacińskich ód Horacego. Jednak dramatyzm tych przeżyć uwydatniony za pomocą trudnej metaforyki i zaburzonej szykiem przestawnym konstrukcji uświadamia nam, że mamy do czynienia ze zjawiskiem nowym.” (prof. Borowski)
Problem „poezji metafizycznej”:
Czesław Hernas w Baroku zalicza do poetów metafizycznych Mikołaja Sępa Szarzyńskiego, Sebastiana Grabowieckiego, Stanisława Grochowskiego i Kaspra Twardowskiego. Ale uwaga! prof. Borowski uważa, że terminu „poezja metafizyczna” nie można używać w stosunku do literatury polskiej, gdyż jest odnosi się on tylko do poezji angielskiej. Preferowane jest używanie terminu „poezja filozoficzno-religijna”, tudzież „medytacyjno-religijna”.
Geneza terminu „poezja metafizyczna”:
• metafizyka - tzw. filozofia pierwsza w systemie filozoficznym Arystotelesa; nauka o bycie, substancji, inaczej ontologia. Arystoteles opatrzył swoje dzieło Fizyka (gr. fysika) komentarzami, które późniejsi wydawcy nazywali „ta meta ta physika” (to, co następuje po fizyce - czyli ówczesnej nauce o obserwowalnym świecie przyrody).
• w XVII w. angielski poeta John Dryden krytykując innego poetę, Johna Donne`a, powiedział o nim, że udaje metafizyka pisząc satyry i wiersze miłosne
• w XVIII w. dr Samuel Johnson, angielski krytyk literacki skrytykował grupę poetów XVIIwiecznych zarzucając im, że im zawiłość, zaskakujący konceptyzm i łączenie tematyki filozoficzno-teologicznej z erotyką. Określając ich użył słów metaphysical poets, które stały się terminem deprecjonującym.
•dopiero w XXw. T.S. Eliot rehabilitował to pojęcie, odnosząc je do twórczości poświęconej tematyce filozoficzno-religijnej, która posługuje się swoistym językiem medytacji, konceptu i modlitwy.
Do najbardziej znanych angielskich poetów metafizycznych należą John Donne, George Herbert, George Marvell i Richard Crashaw (jak komuś zostanie czasu przed egzaminem to polecam : http://www.poema.art.pl/site/itm_65636.html , http://www.poema.art.pl/site/itm_85272.html , http://www.poema.art.pl/site/itm_85292.html )
Co prof. Borowski myśli o stosowaniu tego określenia w stosunku do liryki polskiej (wg jego podręcznika):
„I oto poetami metafizycznymi nazwano i u nas najpierw kilku autorów polskich z przełomu XVI i XVII wieku. Trudno ich twórczość filozoficzno-religijną porównać ze współczesnymi im angielskimi „kolegami”, nie tworzyli też oni jednorodnej szkoły. Grupę tę ostatnio znacznie poszerzono o innych jeszcze poetów polskich XVII w. Wydaje się, że każdy prawdziwie głęboki myślowo wiersz odzwierciedlający wątpliwości i niepokoje, niezależnie od epoki, w której by powstał, chciano by dziś nazywać metafizycznym. Czy koniecznie jest to potrzebne? Nie sądzę.”
Konceptyzm:
E. R. Curtius użył w swej książce pojęcia manieryzm jako alternatywy dla klasycyzmu. Zwraca on uwagę na sposób (wł. maniera), zasadniczo nowy i wynalazczy, opisywania świata i wyrażania własnych emocji, charakterystyczny dla niektórych poetów (Sęp Szarzyński, Naborowski) oraz teoretyków literatury (M. K. Sarbiewski).
Prof. Borowski zamiast tego określenia woli pojęcie konceptyzmu. Jest ono historyczne i nie tak wieloznaczne jak manieryzm. Wyraz „koncept” miał dwa znaczenia:
koncepcja, staropolski dowcip, łac. argutum - wyszukany, zaskakujący pomysł
puenta, łac. acutum - wymyśla figura stylistyczna, która dla tego pomysłu stanowiła środek wyrazu
Poświęcił temu swą rozprawę M. K. Sarbiewski - De acuto et arguto.
Konceptyzm w Europie upowszechniła poezja Giambattisty Marina, od którego nazwiska utworzono określenie marinizm, dla oznaczania uprawianej przez niego odmiany konceptyzmu.
Wzorowali się na nim m.in. Daniel Naborowski i J. A. Morsztyn. Dla pokolenia Sępa i Grabowieckiego konceptyzm był jeszcze nowością, dla późniejszego zaś pokolenia twórców barokowych już zjawiskiem typowym.
Sylwetki polskich poetów barokowych:
(na podstawie Baroku Hernasa, wstępów do wydań BN i uwag prof. Borowskiego)
Sebastian Grabowiecki
Najpierw aktywny w administracji królewskiej, później opat klasztoru cystersów w Bledzewie. Podobnie jak Szarzyński poeta intelektualny, trudny. Wzorował się na utworach Gabriela Fiamy i Bernarda Tassa. W 1590 r. ogłosił swój Setnik rymów duchownych (faktycznie 200 wierszy). Utwory te odzwierciedlają pesymistyczną, ale pełną wiary postawę człowieka porażonego złem wewnętrznym i złem „tego świata”. Setnik podzielony jest na 2 części: dialog modlitewny podmiotu lirycznego z Bogiem lub z własnym sumieniem wyraźnie przebiega od żalu do pociechy (wiersze pokutne oczyszczające dziękczynne pochwalne). Oba setniki zamykają się wierszami do Matki Boskiej, a całość wierszem do Anioła Stróża. Ostatecznym uspokojeniem jest dobra śmierć. Poeta nie dzieli przekonania Sępa, że los człowieka jest w jego ręku - humanizm Grabowieckiego pozbawiony zostaje aktywizmu. W tej wersji nowego humanizmu maleje więc znaczenie wysiłku człowieka, a wzrasta znaczenie losu, to jest Boga.
• Martinus Lauter eiusque levitas, 1585 - broszura antyreformacyjna skierowana przeciwko Lutrowi
• Setnik rymów duchownych, 1590
Stanisław Grochowski
Ksiądz wywodzący się z mazowieckiej szlachty. Atmosfera jego poezji jest bardziej swobodna, mniej tu skupienia intelektualnego czy modlitewnego, refleksja bardziej pospolita, estetyka synkretyczna. Pozostawał pod wpływem Kochanowskiego. Dzięki niemu dorobek translatorski staropolszczyzny wzbogacił się o przekłady hymnów brewiarzowych i pism Tomasza a Kempis. Jego twórczość ma charakter synkretyczny, odbija różne kierunki poszukiwań literackich w jego czasach.
• August wzbudzony, 1603 - w utworze tym przedstawia złoty wiek Zygmunta Augusta jako apoteozę pewnego wzoru władzy
• Babie koło - pamflet na kandydatów przy okazji nominacji nowego biskupa krakowskiego
Kasper Twardowski
Syn krawca dworskiego, żył i tworzył w środowisku krakowskim, później lwowskim. Jego najwcześniejszy utwór, Lekcyje Kupidynowe, jest znany dziś tylko z przekazów rękopiśmiennych (różniących się między sobą). Był to rodzaj ars amandi, udramatyzowany poemacik wykorzystujący alegoryczną topikę erotyków średniowiecznych i stylistykę Petrarki. W roku następnym wydał Łódź młodzi z nawalności do brzegu płynąca - alegoryczna opowieść o dziejach nawrócenia i pokuty, filozofujący poemat o wyborze drogi życia.
• Lekcyje Kupidynowe, 1617
• Łódź młodzi z nawalności do brzegu płynąca, 1618
•Pochodnia Miłości Bożej z piącią strzał ognistych, 1628
[Te trzy poematy razem stanowią cykl: w pierwszym zbudowany został dramat miłości ziemskiej, w drugim - po walce i zwycięstwie Amora Bożego nad Kupidynem - nakreślone zostały linie przemiany wewnętrznej, był to poemat o dramacie nawrócenia, w trzecim, który przynosi konsolację, rozważana jest filozofia miłości Bożej.]
Hieronim Morsztyn
Rozpoczął program nowego kierunku poezji barokowej, wyrosły z dyskusji o przemijaniu, dwoistości rzeczy i ich przeznaczeniu, podejmujący polemikę z metafizycznymi koncepcjami humanizmu i interpretacjami oglądanych rzeczy. W tej koncepcji życia jako repertuaru rozkoszy świat przybiera kształty materialnego nasycenia, niewypowiedzianego bogactwa możliwości, jest sensualny, sprawdzalny zmysłami, dostosowany do różnych zakresów ludzkiego odczuwania i przeżywania wartości. Powołując się więc na tę zgodność między światem a człowiekiem, poeta staje się piewcą „Rozkoszy, wesołej pani w złotolitej szacie”.
• Światowa Rozkosz…, 1606 - cykl poetycki pomyślany jako prezentacja typowych zakresów używania przyjemności wg współczesnych; monologi 12 panien przedstawiające różne zakresy przeżywania świata
• Sumariusz - mniej tu moralizatorstwa, wiersze pisane „przyjaciołom kwoli”, szuka odpowiedzi na pytanie: co jest szczęście i dobre mienie?
• pośmiertnie wydane romanse Antypasty małżeńskie oraz Filomachija Abo Afektów gorącej miłości wyrażenie
Szymon Zimorowic
Kiedy zmarł w 1629 miał 20 lub 21 lat. Niewiele o nim wiadomo. 28 lutego 1629 roku miał miejsce ślub jego starszego brata Józefa Bartłomieja z Katarzyną Duchnicówną. Na to wesele Szymon przybył z tomem wierszy pt. Roksolanki, to jest Ruskie panny. Jest to zbiór pieśni tworzący jako całość budowę kunsztowną. Założenie kompozycyjne: jest to turniej poetycki, w którym przedstawione zostały liryczne zwierzenia 69 bohaterów. Bohaterowie gry - podzieleni na dwa chóry panien i jeden chór młodzieńców - występują „z muzyką, z tańcami”. Turniej jest równocześnie obrzędowym widowiskiem wprowadzonym na weselu brata. Rozpoczyna go dłuższy monolog Dziewosłęba. W całą wyrazistością zarysowuje się tu koncepcja miłości jako cierpienia - cierpienie jest nieuniknionym atrybutem szczęścia.
Kasper Miaskowski
Ziemianin wielkopolski. Poezja podobna do Grochowskiego - jest to przykład jednolitości kultury umysłowej szlacheckiej, która przyczyniła się do utrzymania większości szlachty przy katolicyzmie. Prostota jego poezji stanowi jeden z nadzwyczaj trwałych składników rodzimego etosu ziemiańsko-rycerskiego. Świadomość przemijania nie prowadzi w jego poezji do negacji życia, lecz do filozoficznego smutku z powodu niemożliwości obrony.
•Waleta włoszczonowska - waleta jest gatunkiem szczególnym, do czasów Miaskowskiego była wierszem pożegnalnym żegnających się kochanków; w utworze tym słowa miłości obejmują żegnany krajobraz wiejski, okolicznych przyjaciół i zamknięte już przygody człowieka,
• Na komin - miniatura konsolacji wbrew czasowi i poza światem kolizyjnej świadomości,
• Elegia pokutna do Pana Boga - wyłania się tu humanizm dramatyczny: człowiek został uratowany od potopu, lecz obarczony skłonnością do grzechu, żyje w świecie utrudnionego porozumienia, pomieszanych języków - poeta definiując koncepcję człowieka wybiera postawę pokutną.
Maciej Kazimierz Sarbiewski
Najbardziej znany w Europie liryk polski i teoretyk nowej poezji, uwieńczony przez papieża Urbana VIII laurem poetyckim w 1623r. Jego wiersze, Lyricorum libri tres (1625) i rozszerzony zbiór, Lyricorum libri IV (1632) wielokrotnie były przedrukowywane, przepisywane i przez wielu naśladowane i tłumaczone. To, że pisał po łacinie, z pewnością było czynnikiem sprzyjającym rozszerzeniu jego sławy, podobnie jak gruntowne wykształcenie poety (doktorat filozofii i doktoret teologii, rozległa erudycja, a nade wszystko głęboka znajomość poezji - ulubionych poetów znał na pamięć); także ideowe zaangażowanie jezuity, należącego do intelektualnej czołówki zakonu ułatwiło mu start i dalszą drogę. Urodzony w Sarbiewie na Mazowszu, ukończył kolegium jezuickie w Pułtusku, w 1612 wstąpił do zakonu, kontynuował naukę w Akademii Wileńskiej i w Braniewie. W 1622 r. wyjechał na 3 lata do Rzymu. Przedstawił tam swój traktat De acuto et arguto - przyjęty z zainteresowaniem i aprobatą. Został powołany do współpracy przy reformie brewiarza, cieszył się względami papieża.
• De acuto et arguto - program literacki barokowego konceptyzmu:
- w rozważaniu nad istotą acutum (pointy) kładzie nacisk na zadziwienie i niespodziankę, jako źródło przeżyć estetycznych, jakie rodzi „zgodna niezgodność” i „niezgodna zgodność” (concordia discors, discordia concors)
-argutum z kolei jest tworzywem, niespodzianką słowną, czynnikiem pomocniczym w konstruowaniu pointy,
•De perfecta poesi, sive Vergilius et Homerus - podzielony na 9 ksiąg traktat o epopei jako o sztuce doskonałej,
• w liryce szukał wzorców w antyku, szczególny dialog podjął z Horacym, swym mistrzem - parafrazował jego pomysły, motywy i stylistykę;
szczególnie znana parafraza - Carmen I 23:
Horacy: ”Zmykasz mi, Chloe, podobna do jelonka”
Kochanowski: „Stronisz przede mną, Neto nietykana, By więc Sarnecka”
Sarbiewski: „Stronisz ode mnie jak sarna strwożona” - lecz zamiast porównania Chloe-Jelonka czy Neto-sarenki mamy paralelę sarenki-Chrystusa.
Daniel Naborowski
Obyty w Europie, wszechstronnie wykształcony, służył na dworze Radziwiłłów. Zasugerowany teorię przemijania, jako najważniejszym doświadczeniem człowieka, unika skrajności, szuka rozwiązania kolizji w stoickim umiarze; człowiek nie może przekroczyć granic własnych możliwości, musi respektować własną naturę, a więc musi przyjąć, że rozsąd i umysł stateczny to skuteczne i właściwe wyznaczniki postępowania, pozwalające godzić sprzeczności między naturą a przeznaczeniem. Świat trzeba przyjmować jakim jest, błędy w postępowaniu są rzeczą nieuniknioną. Umiar i stateczny umysł stanowią nadrzędną kategorię twórczości poety. Sięga on do kunsztownych form wypowiedzi, takich jak sonet, echo czy emblemat.
• Cień, Malina, Kur na krzcinach oddany… - w utworach tych opiera się na bogactwie skojarzeń nagromadzonych wokół jedngo pojęcia, rzeczy,
• Pieśń ad imitationem Horatiuszowej ody: Beatu ille, qui procul negotis - programowe wiersze ziemiańskie.
Bracia Opalińscy
Wywodzili się ze starego rodu magnackiego Wielkopolski. Starszy Krzysztof, młodszy Łukasz. Dobrze wykształceni, zaplanowali wspólne założenie „biblioteki Opalińskich”.
Łukasz - proza polityczna: Rozmowa Plebana z Ziemianinem albo Dyszkurs o postanowieniu teraźniejszym Rzeczypospolitej i o sposobie zawierania sejmów (1641) - nawiązuje do poetyki dialogu,
- Polonia defensa contra Ioannem Barclaium (1648) - odpowiedź na dzieło Jana Barclaya, w którym kreśli on także opis Polski, choć nigdy jej nie widział: mówi o złym klimacie, niezgłębionych puszczach, prymitywizmie obyczajów itd., Opaliński prostował zdanie po zdaniu jego relację.
Krzysztof - Satyry albo Przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące… (1650) to jedyne jego dziś znane dzieło. Zbiorem swych przestróg, opartych na szerokiej erudycji, przyswoił literaturze polskiej wzór gatunkowy rzymskiej satyry. Dzieło to cieszyło się dużą popularnością. Satyra była typem poetyckiej gawędy, pisanej w dłuższym, epickim metrum (satyra rzymska korzystała z heksametru, w Polsce zazwyczaj z 13zgłoskowca), podporządkowana była szeroko pojętej dydaktyce, a podejmowała w sposób krytyczny i zaczepny drażliwe kwestie politycznie i społeczne. Teraźniejszość jest tu stale kontrastowana z czasami surowych przodków. Współczesnym mnichom przeciwstawia surowość obyczajów założycieli zakonów, nienabożnym współczesnym rodakom - pobożność przodków, złym mówcom dzisiejszym - starych oratorów, kobietom polskim (sąd o nich ma jak najgorszy) przeciwstawia „Polki one za Lecha albo za Krakusa”. W satyrach tych dominuje więc retrospektywny kąt widzenia, oparty na konfrontacji: dziś i dawniej.
Jan Andrzej Morsztyn
Jego twórczość uznawana jest niemal za synonim polskiej poezji barokowej. Przez pewien czas związany był z dworem królewskim, zagrożony procesem o zdradę stanu w 1683r. opuścił Polskę i osiadł w dobrach nabytych pod Paryżem.
• Lutnia, 1661 -zbiór ok. 200 wierszy, dedykowany Łukaszowi Opalińskiemu,
• Amintas - przekład udramatyzowanej sielanki Tassa,
• Cyd albo Roderyk - przekład Corneille`a ,
• Fraszki i Gadki - czternaście zagadek opartych na wzorach francuskich,
• Kanikuła albo Psia Gwiazda, 1647
Dużo uwagi poświęcał technice wyrazu. Uważał, że poezja nie jest odbiciem świata, lecz osobistym wyrazem twórcy, jego intymną przyjemnością, jest to zawsze wyraz jednostki. Poezja wyraża i doskonali twórcę. Praktycznie Morsztyn starał się zachować w swych wierszach absolutną czystość języka i udawało mu się to jak rzadko komu w tamtym wieku. W jego poezji miłość, fenomen życia, jest też ograniczona ramami wiecznej nicości, ale jak długo trwa widowisko, pozostaje wartością rzeczywistą. Miłość jest wartością i grą zarazem. Jego poezję cechuje także swoboda kojarzenia religii i miłości, czego najwyrazistszym przykładem jest sonet Na krzyżyk na piersiach jednej panny (prof. Borowski omawiał go na wykładzie, więc się tu o nim nie będę rozpisywać ).
Zbigniew Morsztyn
Rycerz-arianin, podczas potopu szwedzkiego walczył przeciwko napastnikom. W opracowanym przez niego zbiorze poetyckim Muza domowa znajdują się m.in. parafrazy poezji nowołacińskiej (Holendra Hugona Grotiusa, Horacego, Mirandoli), zaś do liryki filozoficzno-religijnej zaliczają się Emblemata, czyli cykl 113 utworów, emblematów, zgodnie z ówczesną estetyką stanowiących poetycki komentarz w formie epigramatu (subskrypcji) do rycin-obrazów alegorycznych (ikonów), zaopatrzonych jeszcze trzecim składnikiem emblematu: lemmą (czyli motten, łac. lemma). Emblemata należą do literatury dewocyjnej - podporządkowane są idei budzenia świętej miłości. Jego pozostała twórczość wiąże się w dwa ciągi tematów: miłość i wojna. W erotykach podejmuje dobrze już ukształtowaną tradycję dwornego, eleganckiego komplementu. Czerpie z petrarkistów i marynistów.
• Pieśń wyrażająca w sobie wszelkie sposoby życia na tym świecie - poemat będący syntetycznym rozrachunkiem z ideałem życia żołnierskiego.
Wacław Potocki
Wychowany w duchu ariańskim z zamożnej rodzinie. Dwa źródła wiedzy - Biblia i antyk - zaważyły na ukształtowaniu jego osobowości twórczej.
• Pojedynek rycerza chrześcijańskiego - prawdopodobnie debiut poetycki, alegoryczny rycerz chrześcijański (wzorowany na utworze Erazma z Rotterdamu, Enchiridion militis Christiani) walczy z pięcioma alegoriami: szatana, śmierci, świata, grzechu i ciała,
• Judyta i Wirginia - romanse o zadaniach edukacyjnych, uczyły sztuki cnotliwego życia na zasadzie obiektywnego egzemplum,
• Lidia, Syloret i Argenida - kolejne romanse, lecz bardziej rozwinięta akcja przygodowa,
• Transakcyja Wojny Chocimskiej, 1670 - poemat epicki, wzorowany na poematach Samuela Twardowskiego; zła upatrywał głównie na dworach magnackich,
• Ogród, 1691 - zawiera ok. 1800 utworów, krótszych i dłuższych, pisanych najczęściej 13zgłoskowcem, zawiera bardzo wiele różnych gatunków - sam poeta miał problem z uporządkowaniem ich. Jest to raczej pamiętnik myśli i czasów niż zdarzeń, lecz charakteryzujący się wierszowaną formą, brakiem wewnętrznych więzi kompozycyjnych, nieokreślonym stosunkiem do chronologii i literackim, a nie pamiętnikarskim pojmowaniem prawdy,
• Moralia - kolejny zbiór wierzy, liczy ponad 2100 utworów, skupiły się ona na motywach analizy społecznej, uderza tu szczególnie pesymizm obywatelskiej refleksji,
• Poczet herbów, 1696 - wyraz apoteozy stanu szlacheckiego składający się z wierszy herbowych.
Wespazjan Kochowski
Szlachcic sandomierski. Walczył z Kozakami w dywizji Stefana Czarnieckiego. W jego twórczości można wyróżnić 3 nurty tematyczne: obyczajowy, polityczny i filozoficzno-religijny. Miesza on różne tradycje literackie, co jest cechą znamienną późnego baroku, odbija charakterystyczny dla kultury i świadomości tych czasów głęboko ugruntowany synkretyzm myślowy.
• Niepróżnujące próżnowanie - stanowi główny i reprezentatywny obraz twórczości pierwszego okresu. Poeta opisuje akt twórczy jako dzieło transcendentne, dzieło szczególnej łaski Boga (a nie rzemiosła poetyckiego). Poeta powinien być krzewicielem wiary, obserwatorem dziejów człowieka i twórcą wzorów osobowych. W zbiorze tym porusza zagadnienia obowiązku obywatelskiego, ale także otwiera się tu perspektywa metafizyki i mistycyzmu.
• Psalmodia polska, 1695 - jego ostatnie i najlepsze dzieło, syntetyczny i oryginalny wyraz sarmackiego baroku, poemat prozą. Składa się z 36 psalmów. Jest to poetycki wykład sarmackiej antropologii, stanowiący sumę dociekań i doświadczeń o samym sobie i o własnym narodzie, a surowy ton psalmisty dopomógł mu zawrzeć w tej spowiedzi myśli trudne, gorzkie i gniewne wyznania. Psalmodia nie jest syntezą, lecz jest dramatycznym poszukiwaniem syntezy.