Liryka polska w XVI w. Horacjonizm. Oda. Elegia. Pieśń. Fraszka liryczna. (Parafraza psalmu.) Tren. (Sonet.)

HORACJANIZM:

Z liryków rzymskich Horacy „bodajże jedyny zasługuje na to, żeby go czytać” (Kwintylian).

Dla jego naśladowców antycznych znany był głównie jako autor satyr; w średniowieczu Horacy czytywany w szkołach i przepisywany w klasztorach, ale do szerszych mas czytelniczych trafiał jedynie jako autor mądrych Satyr i Listów, jak i Ars Poetica (List do Pizonów); w średniowieczu zapotrzebowanie na lirykę było zaspokojone przez hymny kościelne…

„List do Pizonów” - Ars Poetica (jednak nie omieszkam wspomnieć…)

- Listów Księga Druga - List trzeci, do Pizonów (ojca-konsula, towarzysza broni Horacego i jego syna); to traktat o poezji ujęty w formę listu-gawędy; obok Poetyki Arystotelesa to najbardziej znane sformułowanie zasad klasycznej poetyki.

Postulaty:

• jednolitość dzieła, pod względem składniowym oraz tematycznym (zilustrowany przykładem ze sztuk plastycznych);

• zasada prawdopodobieństwa (smutek w tragedii, śmiech w komedii, charakter wypowiedzi dostosowany do postaci, bohaterowie tworzeni konsekwentnie i stosownie (np. do wieku), nienaruszalność toposów i archetypów, stosowanie odpowiedniego metrum do gatunku - zachowanie decorum)

• sztuka - 5 aktów, 4 aktorów (w tym jeden milczący), chór bierze udział w akcji, jego pieśni mają być związane z fabułą

• sceny okrutne mają dziać się poza sceną

• wywody o stosunku talentu wrodzonego (ingenium) do kunsztu i rzemiosła literackiego (ars) - potrzebne jedno i drugie, (szaleństwo nie jest kryterium bycia poetą, jest nim raczej mądrość!, piętnuje ostentacyjny ekscentryzm poetów);

• wywody na temat zadań poezji: dawać przyjemność (przeżycie artystyczne), czy pouczać (docere, movere, delectare), postulat zwięzłości

• postulat doskonałości dzieła: zanim ujrzy ono światło dzienne, musi być długo polerowane i udoskonalane (powinno 9 lat przeleżeć w biurku)

• jeśli poeta chce wzruszyć czytelnika to musi wpierw sam przeżyć uczucia, jakie chce w nim wzbudzić

„Pieśni” Horacego odkrył renesans i humanizm. Horacego-liryka odkrył dla literatury europejskiej Petrarka (1304-1374). W późnym renesansie włoskim (XV/XVI) mnożą się szeregi jego nowołacińskich naśladowców w różnych krajach Europy (również w okresie kontrreformacji… wiadomo kto: M.K.S.). Również renesansowa liryka w językach ojczystych staje pod znakim Horacego (Plejada Ronsarda, Kochanowski). O ile w Europie najpierw tłumaczono Listy i Satyry Horacego, o tyle w Polsce były to Ody:

Kochanowski, Jan Smolik, Sebastian Petrycy z Pilzna [1609], Jan Gliwicki[1642]).

Największym osiągnięciem nowołacińskiego horacjanizmu w Polsce jest niewielki zbiorek J. Kochanowskiego - Lyricorum libellus (1580) oraz jezuity M. K. Sarbiewskiego (Horatiusa Sarmaticusa, czytany jeszcze w XIX wieku w angielskich szkołach zamiast Horacego!) - Lyricorum libri IV (1631).

Liryczna twórczość Kochanowskiego stanowi jeden z niewielu przykładów w literaturze światowej twórczego przekształcenia natchnień Horacjuszowych.

Chrześcijańskie „Parodiae Horatianae” (2 poł. XVI w.) - odmiana nowołacińskich naśladownictw, których autorzy, zachowując bieg myśli poszczególnych ód, wtłaczają w nie (na siłę) treści chrześcijańskie i teologiczne; posługują się zwrotami poety, przenoszonymi na nowe treści.

Sposoby imitacji horacjańskiej:

• przekład - wierny, chociaż dokonywano uniwersalizacji, starając się, by polski czytelnik zrozumiał te teksty, adaptacja do polskiej rzeczywistości…

• parafraza - zachowany sens, ale zmieniona forma (lub odwrotnie!), polegała na czerpaniu topiki, tematów, stylu, cytatów; w ramach parafrazy możliwe było również podjęcie polemiki z wzorcem horacjańskim, a nawet jego wyszydzenie

• parodia chrześcijańska - ściśle ukierunkowana przeróbka o zupełnie zmienionym temacie lub ideologii, pomimo tego czytelnik potrafi dostrzec inspirację-pierwowzór. Najwybitniejszy: Maciej Kazimierz Sarbiewski - pomijał elementy humoru w parodii,

• PALINODIE - teksty satyryczne, w których pisarz pod pozorem odwołania wcześniejszej krytyki w rzeczywistości ją powtarza, a nawet wzmacnia.

Horacjanizm w literaturze polskiej jest obecny aż do końca XVIII wieku (!), m.in.: Adam Naruszewicz, Ignacy Krasicki, Franciszek Ksawery Dmochowski.

Horacjanizm:

1) metryka - Horacy zaadoptował z greki do łaciny metrykę, którą później naśladowali poeci renesansowi (np. K. Celtis, Kallimach, Paweł z Krosna, J. Kochanowski)

2) topika:

• Motywy biesiadne, epikurejskie (podkreślenie radości życia, chęci korzystania z jego dóbr, carpe diem), np.

Liber I, Carmen XI - „Nie pytaj próżno, bo nikt się nie dowie”, do Leukonoi

• Poetycka refleksja dotycząca sławy i nieprzemijalności wartości tkwiących w poezji, np.

Liber III, Carmen 30 - „Exegi monumentum” (Stawiłem sobie pomnik trwalszy, niż ze spiży) - wierzy, że uniknie śmierci (non omnis moriar), to polemika z Cyceronem (De republica)

• Motywy filozoficzne - podkreślenie znaczenia zasady umiaru, powściągliwości życiowej, która może być gwarantem bezpieczeństwa wobec zmiennych wyroków losu (fortuny); zasada „aurea mediocritas”, czyli poprzestawanie na tym, czym los człowieka obdarzy, np.

Liber III, Carmen 1 - „Odi profanum vulgus et arceo” (Precz motłoch ciemny…) - poeta jako kapłan Muz głosi nową, nie słyszaną dotąd pieśń tylko dla wtajemniczonych; zaczyna od chwalby bogów, by przejść do pochwały umiarkowania w pożądaniach, jako jedynego źródła szczęścia i bezpieczeństwa; umiar to podstawa moralności jednostki i społeczności.

• Motyw przeżywanych i doświadczanych uczuć w miłości, które traktowane są przez poetę jako emocje pozwalające na osiągnięcie pełni życia

• Motyw pogodnej, radosnej zgody na świat, afirmacja życia (baw się pókiś młody, np.

Liber I, Carmen 9 - „Spójrz jak Soraktu szczyt biało się jarzy w śniegu”, do Taliarcha

• Poczucie własnej wartości poetyckiej przy zachowaniu skromności, np.

Liber IV, Carmen 2 - „Kto by z Pindarem pragnął iść w zawody”

- topos poety-pszczoły(Horacy) - symbol imitacji i poety-łabędzia (Pindar) - „żywy ulatuje na ustach ludzi”, skromność, stosuje figurę pomniejszenia (tzw. topos homilitudo)

Z wikipedii…:/

Oda - utwór liryczny, który charakteryzuje wzniosłość tematu i stylu, sławiący osobę, ideę, wydarzenie lub czas. Posiada kunsztowny układ.

W starożytnej Grecji i w starożytnym Rzymie była utworem śpiewanym ściśle związanym z obrzędami religijnymi oraz pieśnią na cześć herosów. Charakteryzuje się zawartością elementów pochwalnych, patosem, śpiewnością i melodyjnością. Zrytmizowanie osiągnięte jest za pomocą regularności wersyfikacyjnej i stałemu miejscu średniówki

Jak na moje oko to nie ma różnicy między odą a pieśnią (albo jest bardzo subtelna). Borowski z tego co zauważyłem odami nazywa łącińskie liryki (pieśni) Kochanowskiego…, ale to nie jest żadne rozwiązanie.

Ody to Pindar pisał…:/

ELEGIA (łac.)

- wg poetyk klasycznych (Arystoteles, Horacy) to utwór poetycki, wywodzący się ze starogreckiej pieśni żałobnej, pokrewny gatunkom funeralnym

- podstawowy wyznacznik - metrum:

dystych elegijny (heksametr daktyliczny + pentametr daktyliczny)!

- subiektywną elegię liryczną stworzyli elegicy rzymscy: Tibullus, Propercjusz, Owidiusz

- problem z klasyfikacją:

Kalimach z Cyreny - tworzył elegie (wprowadził do nich tematy mitologiczne), był też teoretykiem, więc dokonał klasyfikacji i wyjaśnienia etymologii elegii. Stwierdził więc, że elgia wywodzi się od żałobnego zawodzenia, tzw. eleleu (choć to tylko teoria, w rzeczywistości nie było na to żadnych dowodów w postaci świadectw literackich).

W renesansie znane były raczej elegie miłosne (Katullus, Tibullus, Propercjusz, Owidiusz), biesiadne, polityczne, wojenne, dydaktyczne (nie było żałobnych!).

Tradycja aleksandryjska jednak przetrwała, w związku z czym w renesansie pojawia się pewien problem z elegią, jako utworu (teoretycznie) żałobnego, zaś poświadczonego w praktyce inną tradycją.

Powstaje kompilacja (jak to w renesansie - wszechobecna myśl syntezy), czyli „żale miłosne kochanka”.

Renesansowi teoretycy elegii:

• Francesco Robortello (wybitny grecysta, uczył Kochanowskiego)

• Juliusz Cezar Scaliger

określali elegię, jako utwór wielotematyczny, smutny lub pogodny, wyróżniający się emocjonalnym, osobistym, choć ujętym w ramy konwencji, stosunkiem do przedmiotu; wyznaczniki: styl wytworny, delikatny, spokojny, słownictwo jasne

W poezji w XVI wieku pojawiły się elegiosatyry, zwane też lamentami lub skargami Matki-Ojczyzny. To pewien topos personifikacji, który ułatwiał oddziaływanie tekstu na wolę odbiorcy (np. Krzycki, Janicjusz, Rej).

Przykłady:

• J. Kochanowski - „Elegiarum libri IV” (1584):

- elegie padewskie to łaciński debiut Kochanowskiego ; to przede wszystkim liryki erotyczne skierowane do Lidii (konwencjonalne imię…); poeta modelował tu autentyczne przeżycia wedle antycznych wzorców literackich.

- varietas - obok elegii erotycznych również wiersze dedykowane przyjaciołom, współtowarzyszom padewskim; są nawet panegiryki (np. pochwała Zygmunta Augusta wracającego z wyprawy inflanckiej). To tematy, którym Kochanowski już w swym dojrzałym okresie twórczości będzie stale wierny (liryczne, towarzyskie, patriotyczne).

- to jedyny polski zbiór elegii miłosnych (choć w języku łacińskim), częsty motyw: paraklausithyron (toposy: amator exclusis - kochanek na zewnątrz, servitium amoris, militia amoris, virago); bohaterką tych elegii miłosnych jest puella docta - kobieta wykształcona, która potrafi docenić poetę; pojawiają się motywy charakterystyczne dla elegii, np. zazdrość kochanka wobec wszystkich, którzy znajdą się w obecności jego oblubienicy

Co ciekawe u rzymskich elegików miłosnych opowieść o miłości nie była ułożona chronologicznie; u Kochanowskiego - wręcz przeciwnie.

Przedstawia tu kolejne etapy miłości (w Księdze II: obumieranie miłości, żale po rozstaniu; w Księdze III: miłość małżeńską, a więc inny model miłości, wzorem był Kochanowskiemu tym razem - Giovanni Pontano).

Dla elegii renesansowej charakterystyczna była umowność cierpień miłosnych (np. Pieśń 125 - „Użałuj się, kto dobry, a potłucz zawiasy”).

DYGRESJA:

Katullus (I p.n.e.) - przedstawiciel neoteryków, czyli poetów nowomodnych, którzy przciwstawiali się surowości tradycyjnych obyczajów Rzymu, nawiązywali do poezji hellenistycznej (aleksandryjskiej) i odsuwali się od obywatelsko-dydaktycznych zobowiązań literatury; koncentrowali się na własnym życiu, uczuciach, bl;iskim otoczeniu, zdarzeniach przelotnych; opiewał Lesbię.

Tibullus (I p.n.e.) - młodszy od Katullusa o ponad 30 lat, napisał cykl elegii miłósnych odtwarzających historię uczucia (zachowana chronologia uczucia), to elegik sentymentalny, często sięgający do topiki sielankowej; opiewał Delię.

Propercjusz (I p.n.e.) - rówieśnik Tibullusa, typowy poeta doctus, dał wzór elegii kunsztownej pełnej uczuć zmysłówych i temperamentu; opiewał Cyntię.

• Janicjusz (1516 - 1543) - Żale, Elegie, Epigramaty(1542)

(tu: Tristum liber)

- to 10 elegii lamentacyjnych (o charakterze autobiograficznym!); naśladował tu wygnańczą poezję Owidiusza;

tematyka (varietas): choroba (najwięcej), pochwała filozofii (motyw z Boecjusza), kwerella (skarga Budy zdobytej przez Turków), opłakanie śmierci Hieronima Łaskiego, związanego silnie z polityką i dworem Jagiellonów; ostatnia elegia - do przyjaciela, który wybiera się w rodzinne strony (zazdrości mu).

- to silnie humanistyczny model elegii, podkreślający wątki autobiograficzne (wychodząc od wskazania pochodzenia (genus), miejsca dzieciństwa (patria), gdzie pobierał nauki (educatio), poprzez tęsknotę za ojczyzną, cierpienia, chorobę, śmierć)

Topika:

- poczucie niemocy, zbliżająca się śmierć, odcięcie poety od źródła poezji, tęsknota za ojczyzną, bezradność medycyny, patografia, czyli opis własnej choroby, hodeoporicon, czyli opis podróży i mijanych miejsc, przesłanie do potomności. Charakterystyczne było również umieszczanie epitafium (w trakcie elegii…).

Tu również pochwały mecenasa, który zgodnie z filozofią renesansową nie są spłacaniem długu wdzięczności wobec mecenasa,, ale czynią poetę kimś ważnym - rozdawcą sławy.

- „Elegia o sobie samym do potomności (VII)” - wzorzec: Elegia 10, Księga IV (Owidiusz);

[wspólny prawzorzec: biografia Tytusa napisana przez Swetoniusza - Żywoty Cezarów; to uzupełnienie Tacyta].

Uchodzi za najbardziej istotny utwór Janicjusza, autobiografizm jako manifestacja dumy twórczej; jest wyznaniem szczerym, choć utrzymanym w ramach konwencji elegijnej (naśladowanie antyku - Owidiusza); nade wszystko ważna jest tutaj przyszła sława.

Kallimach, czyli Filip Buonaccorsi (1437 - 1496)

(w Polsce na dworze arcybiskupa lwowskiego - Grzegorza z Sanoka, później doradca polityczny Kazimierza Jagiellończyka i Jana Olbrachta)

- pisał elegie miłosne (1470 - 1471), lecz nie wydał ich drukiem

- adresatką jego miłosnych elegii i epigramatów była Fannia Swentocha

PIEŚŃ

- to gatunek literacki poezji lirycznej, o genezie związanej z obrzędami i muzyką (pieśni ludowe, pieśni średniowieczne), od której stopniowo się uwolnił, stając się samodzielną formą wyrazu.

Nowożytny kształt pieśni jako wiersza wywodzi się z utworów Horacego i od greckich. U Horacego stała się samodzielną formą literacką.

Pieśni ze względu na tematykę można podzielić na:

- pieśni religijne (psalmy)

- biesiadne

- filozoficzne

- okolicznościowe

- patriotyczne

Kochanowski ustalił wzorzec gatunku, nie mając prawie poprzedników w poezji polskiej, stworzył pieśń jako utwór liryczny przeznaczony do czytania (ustalił też polski model wiersza - ścisły sylabowiec, rytmizacja). Termin pieśń odpowiada horacjańskiemu carmen;

Pieśni na ogół nie schodzą poniżej pewnej rangi tematu i stylu; jest tu miejsce dla żartobliwego uśmiechu, ale nie dla frywolności; jest atmosfera autobiografizmu (ale bez szczegółów).

„Pieśni… Księgi dwoje” - J. Kochanowski (1586, DŁ u Januszowskiego)

- zbiór zawiera 25 pieśni (Ks. I), 24 pieśni (Ks. II), Pieśń świętojańska o Sobótce, Hymn, epicedium O śmierci Jana Tarnowskiego, Pamiątkę… Janowi Baptyście hrabi na Tęczynie

- wydobycie podmiotowego „ja” spośród świata ludzi, rzeczy i przyrody jest tu naczelną kategorią filozoficzno-moralną (np. Kto mi dał skrzydła - manifest twórczej samowiedzy artysty, duma poetycka); jednak ten autobiografizm dotyczy poety, który potrafi być zwykłym człowiekiem (elitaryzm i egalitaryzm jednocześnie). Ta dwoistość natury (poeta, człowiek) dochodzi do głosu szczególnie w pieśniach obywatelskich (II, 14 - Wy, którzy pospolitą rzeczą władacie).

Motyw Orfeusza - oznacza u Kochanowskiego rozpiętość między mocą talentu poetyckiego a słabością człowieka.

- motywy mitologiczne w Pieśniach, np. Amfion, Orfeusz (I, 21), Fortuna (II, 3)

- prezentuje rozpiętość wzoru parenetycznego, stwarza sytuacje liryczne wpisane zawsze w krąg zagadnień o istotnym znaczeniu etycznym (tzn. obok biesiady - umiar).

- przedstawia rozmaitość i różnorodność danych motywów (np. wiersze o Fortunie nie tyle przeczą Hymnowi, co wzbogacają myśl w nim zawartą o nowe pytania)

- w całym zbiorze Pieśni niepewności fortuny przeciwstawione jest przekonanie, że niezależny umysł i cnota to jedyna gwarancją bezpieczeństwa

- w wielu pieśniach spotykamy konstrukcje przypominające przysłowia czy aforyzmy ( np. Wszystko się dziwnie plecie / na tym tu biednym świecie; Nie porzucaj nadzieje, / Jako-ć się kolwiek dzieje)

- Horacjanizm:

(Stronisz przede mną Neto nietykana I, 11)

„Pieśń świętojańska o Sobótce” - odrębna część zbioru; cykl pieśni pisanych w różnych konwencjach (przytoczenia różnie stylizowane); poeta dokonał tu scalenia fragmentów folkloru z tradycją antyczną i renesansową; istotny jest tutaj idylliczny śpiew (motyw wspólny dla wszystkich pieśni) - śpiew osądza, pociesza, raduje, itd.;.związek utworu z poezją pastoralną (sielankową); nawiązanie do georgicznego modelu pochwały życia na wsi (Tibullus, Wergiliusz, Horacy); istotnym novum jest tutaj, iż poeta nie próbuje rekonstruować obrazu dawnej szczęśliwości, czas zaprzeszły jest tu wręcz czasem okrucieństwa (mit o Filomeli).

(„Wsi spokojna, wsi wesoła” - kończąca cykl pieśń Panny XII to parafraza II epody Horacego. Jednak u Horacego pochwała wsi i nagana zajęć miejskich została przewrotnie spuentowana, bowiem wygłasza ją lichwiarz. Kochanowski opuścił tę żartobliwą sytuację i skonstruował typ szczęśliwego wieśniaka, który żyje z dala od handlu, żeglugi, wojny. Przedstawia idealny wzorzec pozbawiony określonych cech stanowych (ani ziemianin, ani chłop); wprowadza również liczne wątki mitologiczne (fauny leśne, mit o Filomeli zamienionej w słowika)

EPIGRAMATYKA - FRASZKA:

- tzn. błahostka, drobiazg, rzecz niepoważna, czyli fraszka to utwór niewielki, drobny o temacie niezbyt poważnym. Cechy tego gatunku nie są wyraźne… Kochanowski właściwie sam stworzył odmianę gatunkową fraszki i jej nazwę.

Inspiracja: literatura grecka, „Antologia grecka” (zbiór epigramatów różnych autorów, wyszedł drukiem pod koniec XV wieku) - liczne zapożyczenia

- fraszki zmierzają do sentencjonalności jako do formuły wiedzy o życiu i wskazówki postępowania

- proweniencja:

tożsama w dużym stopniu z epigramatem (pierwotnie krótki napis na kamieniu grobowym, przedmiocie sztuki), który do rangi literatury podniósł Symonides z Keos (autor epigramatu termopilskiego: Przechodniu powiedz Sparcie, tu leżą jej syny…); mistrz epigramatu satyrycznego, zwięzłego, dowcipnego, nierzadko złośliwego - Marcjalis (Iw. n.e.).

Uwaga: wśród „Fraszek” Kochanowskiego są epigramaty (zgodnie z poetyką Scalgera: poemat opisujący ludzi, rzeczy lub zdarzenia, którego zaletą jest krótkość i dowcip, osiągane za pomocą kontrastu i niespodzianki), ALE: są i wiersze liryczne, refleksyjne, erotyczne.

Konrad Celtis

- pisał epigramaty łacińskie związane z pobytem w Polsce (chwalił Kraków i okolice, ale też formułował złośliwe przycinki do miejscowych nieporządków, obyczajów, urody Sarmatek!!!)

„Fraszki” - J. Kochanowski (1584r., DŁ)

- powstawały w ciągu całej działalności poety (w I-ej i II-ej księdze przeważają teksty wcześniejsze, z okresu dworskiego, w III-ej - teksty późniejsze, ale fraszki nie zostały ułożone chronologicznie)

- varietas - rozmaitość tematów: czynnikiem scalającym jest poeta, który czyta, rozmyśla, rozpamiętuje, rozdaje ukłony, przycinki

- fraszki Kochanowskiego mają pointę (w przeciwieństwie do Rejowych), ale nie opiera się ona na niespodziance, a na celnym i wyostrzonym wykończeniu myśli prowadzonej od początku utworu

- o ile w „Pieśniach” poeta tonem wzniosłym przeciwstawia Fortunie stałość sumienia i cnoty, o tyle we „Fraszkach” próbuje tonu żartobliwego (jest to jednak najczęściej żart gorzki); zawarł tu kpinę połączoną z pochwałą widzialnego świata i przelotnego zdarzenia; czasem sięga do stylu uważanego za wysoki, jakby po to, by obniżyć jego rangę nieco żartobliwym potraktowaniem tematu

- motywy mitologiczne we fraszkach w stylu antykizującym (Prometeusz, Andromeda, Herkules, Perseusz - „O miłości”)

- sprawność językowa autora (np. „Raki” - napisana wedle wzorca tzw. versus cancrini, czyli w ten sposób, że każdy wers może być czytany zarówno wprost, jak i wspak)

- motywy antyklerykalne mające więcej wspólnego z biesiadnym żartem niż ideologiczną powagą; formułował też zresztą przycinki w stosunku do innowierców. Niechęć do sporów religijnych, irenizm

- fraszki (w odróżnieniu od pieśni) posługują się anegdotami, notują nazwiska bohaterów zdarzeń, czy adresatów); jednak Fraszki nie są kroniką życia towarzyskiego poety; owe przeżycia osobiste są tu jedynie współtworzywem refleksji; obserwowanej rzeczywistości Kochanowski zawsze nadaje jakość estetyczną: wdzięku, ironii, żartu, itp. Poza tym we Fraszkach znajdujemy większe urozmaicenie typów wiersza

- topos „świata jako teatru” (Lukrecjusz, Plotyn, Erazm, Palingenius), później u Szekspira

- w zbiorze Fraszek zawarł również 3 sonety

„Figliki albo Rozlicznych ludzi przypadki dworskie” (1562)

- znalazły się jako 5-ta dodatkowa część w „Żwierzyńcu” Mikołaja Reja

- zebrał tu obiegowe motywy facecjonistyki (wiele dowcipów o księżach, kpi z ich podniosłego stylu bycia)

TREN

Tren - wierszowany utwór liryczny, wywodzący się ze starogreckiej poezji funeralnej - był blisko spokrewniony z elegią, a także epicedium; rozpowszechniony w czasach antyku i Odrodzenia, jednak nie cieszył się w starożytności zbyt dużą popularnością zarówno w Rzymie, jak i w przylegających do niego prowincjach. Twórcami byli Symonides z Keos i Pindar. Utwór ten był poświęcany zmarłej osobie i wyrażał żal oraz smutek z powodu jej odejścia, a także przedstawiał jej cnoty i zasługi. Tren ma charakter żałobny. Czasami rozpoczyna się apostrofą do Boga; ma formę modlitwy. W Trenie klasycznym najważniejszą osobą był zmarły, następnie napominający, a na końcu napominany.

Budowa utworu epicedialnego zgodna z założeniami poetyk renesansowych (J. C. Scaliger), uwaga: dotyczy pojedynczego utworu (Kochanowski-prekursor, stworzył cykl):

• pochwała osoby zmarłej (laudes) VI, XII, XII

• okazanie wielkości straty (iacturae demonstratio) I, II, VII, VIII, XII, XIII

• żal (luctus) III, IV, V, XIV

• pocieszenie (consolatio) XIX

• napomnienie (exhortatio) IX, XI

Epicedium - utwór funeralny ogólnie (odmiany epicedialne to:

• epitafium - krótki wiersz nagrobkowy;

• naenia - pieśń żałobna śpiewana w czasie obrzędu pogrzebowego przez rodzinę lub wynajęte płaczki

• tren - pieśń żałobna o charakterze elegijnym

„Treny” - J. Kochanowski (1580, Drukarnia Łazarzowa)

„Marionetkami są bowiem ludzie w większości wypadków i rzadko kiedy tylko mają coś wspólnego z prawdą”. Platon

- układ cykliczny(!) - autor stworzył cykl i nadał mu kompozycyjną zwartość; dedykowany dla Urszulki

- trzeba pamiętać, że sposób opowiedzenia bólu zależy zwykle od określonych konwencji literackich; wcześniej już tworzył poeta utwory epicedialne (w zgodzie z decorum), tym razem nie obawia się wyjść poza decorum

- kwestię kryzysu światopoglądowego w Trenach można zrozumieć dopiero na tle poetyki całości utworu (poematu cyklicznego); świat stracił tu swoją urodę (więc w kopntekście topiki świata jako dzieła sztuki, stracił ów swój sens); śmierć jako element destrukcyjny, burzący porządek natury, zakłócającym urodę świata

- Tren XVI - apogeum gniewu i buntu; odrzuciwszy stoicyzm poeta zostaje sam

- Tren XVII - rozpoczyna konsolację

- Tren XIX - przypomina kanconę Petrarki, w której na wezwanie poety przychodzi zmarła kochanka; u Kochanowskiego utrzymana jest konwencja retorycznej sytuacji: następuje rozdzielenie ról osoby pocieszającej i pocieszanej; niebo daje ataraksję, czyli spokój ducha, brak cierpień i namiętności. Ostateczne pogodzenie się z losem poprzez zrozumienie doli człowieczej

- stylizacja psalmiczna (Tren XVII i XVIII), styl podniosły, patetyczny; topika antyczna i biblijna; podmiot-psalmista - to poeta, który w klęsce upatruje swą winę, wykreowany na wzór Dawida - ton pokutny, odrzuca bunt, ale zachowuje postawę dumnego twórcy; zostaje poeta sam wobec Boga.

- polemizuje tu z przepisami humanistycznych poetyk

- odmienność i nowatorstwo „Trenów” polega na koncepcji bohatera: na pierwszym planie bowiem znajduje się tutaj poeta zarówno w roli pocieszanego, napominanego, jak i pocieszającego, napominającego. Treny sąw ięc nie tyle o śmierci dziecka, co o śmierci podmioptu (człowieka dorosłego, patetycznego)

Rzut okiem:

I, II, III - exordium (przedstawienie sytuacji)

IV, V - korespondują z retoryczną figurą „zgwałcenia”

VI, VII, VIII - środek obrazu, zajmuje go sama Urszulka (char. hiperbolizacja)

VIII - podsumowanie pustki

IX, X, XI - wymienia miejsca puste, luki, już nie po zmarłej dziewczynce, ale po: mądrości, wierze, cnocie

Efekt: figura Niobe - człowiek skamieniały bez nadziei

Umarł brat poety - Kasper (Przy pogrzebie rzecz)

Córka Hanna (epitafium 4-wersowe)

---