Liryka polska. Interpretacje, pod red. J. Prokopa i J. Sławińskiego, Kraków 1971.

O PROBLEMACH "SZTUKI INTERPRETACJI" (Janusz Sławiński)

1) interpretacja jednostkowego dzieła (przeciwna badaniom historyczno- i teoretyczno literackim)
- pogląd, iż badania literackie powinny odznaczać się równoległością wobec faktycznego bytu literatury
Interpretacja   jednostkowego   dzieła   badania historyczno- i teoretycznoliterackie:
- nawiązanie żywego dialogu z twórcą, obrona przed depersonalizacją działań badawczych
- interpretacja jako ekspresja przeżyć, jakie utwór wzbudził w interpretatorze
- skupienie pracy interpretacyjnej na indywidualnych dziełach może stanowić obronę przed depersonalizacją działań badawczych - czynności techniczne pozbawione zdolności wzbudzania przeżyć,
- klasy dzieł (np. gatunki) lub składniki (np. wędrowne tematy), które wyodrębnia historyk literatury, podlegają jedynie opisaniu i zabiegom systematyzującym, nie mają jednak znaczenia w jego osobistej – emocjonalnej - perspektywie
To co określa się jako "sztuka interpretacji" nie jest określonym kierunkiem badawczym, mającym jednorodne podstawy metodologiczne. Można by raczej powiedzieć, że jest to zespół tendencji idących w poprzek wielu kierunków i metod. Każdorazowo jawi się jako mniej więcej usystematyzowany zbiór założeń i narzędzi postępowania badawczego umożliwiających identyfikację, rozumienie i wyjaśnienie jednostkowej inicjatywy twórczej.
Rozmaite szkoły literaturoznawcze wypracowały bardzo różnorodne techniki interpretacyjne. Ale wszystkie obejmuje wspólnota nastawień - uniwersalna problematyka hermeneutyki literackiej(hermeneutyka [gr.], dyscyplina zajmująca się kryt. badaniem, objaśnianiem i wew. interpretacją źródeł pisanych, w celu ustalenia ich prawidłowego tekstu i właściwego sensu; w XX w. przyjęła postać odrębnego nurtu filozofii hermeneutycznej):
- poszukiwanie w indywidualnym przekazie literackim immamentnej (zawartej w czymś, nie wykraczającej poza coś) celowości, która sprawia, że jest on porządkiem integralnym, nie dającym się sprowadzić do swoich elementów, będącym w stosunku do nich "wartością dodatkową"
- poszukiwanie w takim przekazie znaczeń osobliwych i niepowtarzalnych, nie pozwalających się sprowadzić do kodów, które poza nim istnieją.
nieredukowalne "centrum dzieła" rozstrzygające o jego indywidualnej tożsamości wśród innych dzieł. Centrów takich może być wiele, a istnienie każdego z nich jest wyznaczane przez założenia i uprzedzenia interpretacyjne, z którymi przystępujemy do utworu (dla poetyki lingwistycznej [system wartości językowych], dla kierunku psychoanalitycznego [archetyp], dla egzystencjalistów [sytuacja egzystencjalna], dla krytyka o zainteresowaniach socjologicznych[wykładnik okoliczności społ. wśród których żyje autor])
W zw. z tym przekonanie, ze pojedynczy tekst stanowi całość oczywistą i bezsporną wydaje się problematyczne.

Opis Interpretacja
- obejmuje to, co znajduje się na powierzchni utworu, to co standardowe
- nie wychodzi poza elementy bezpośrednio obserwowalne - jest próbą dotarcia do jakiejś potencjalnej sfery utworu
- zdania interpretacyjne stanowią jak gdyby wyraz interwencji badawczej w empirię dzieła
- zdania takie nie są prawdziwe ani fałszywe, lecz mają wartość hipotetyczną!
- interpretacja to hipoteza ukrytej całości utworu

Czy jest w ogóle możliwa immanentna interpretacja utworu? czy wnioskowanie o istnieniu ukrytej całości na podst. obserwowalnych danych i wyjaśnianie ich za pomocą owej rekonstruowanej całości nie prowadzą do błędnego koła?
Staiger określa takie postępowanie jako "krąg hermeneutyczny" i uznaje je za zasadniczy typ działania interpretacyjnego. jest to założenie paradoksalne nie dające się zrealizować w praktyce.
Nie wychodząc poza utwór można co najwyżej wyjaśnić takie czy inne jego elementy, pozostałe traktując jako człon wyjaśniający. Gdy jednak przedmiotem interpretacji czyni się utwór traktowany jako jedność porządku opisywanych objawów to uznanie go za człon równocześnie wyjaśniający i wyjaśniany zmuszałoby autora do wypowiadania tych samych zdań tautologicznych. Obawa ta sprawia, że nawet najbardziej gorący zwolennicy ujęć immanentnych zmuszeni są do wprowadzania układów odniesienia znajdujących się poza dziełem.
Dlatego też interpretacja jest zawsze w mniejszym lub większym stopniu usiłowaniem zmierzającym do identyfikacji kontekstu trafnie tłumaczącego utwór. dopiero oba te dążenia łącznie składają się na określoną strategię działań interpretacyjnych.
Czym jest ów kontekst?
- kontekst macierzysty – okoliczności powstania utworu
- kultura literacka interpretatora, jego wrażliwości, gusta, zapatrywania ukształtowane przez bliskie mu tradycje, normy i postulaty, które głosi
- oba typy kontekstów są równoczesne, ale nie są równorzędne. W zależności od tego, który z nich uzyskuje większą wyrazistość, kształtują się dwa typy podejścia interpretacyjnego:
1) interpretacja historycznoliteracka - przeciwstawienie sfery powtarzalności sferze niepowtarzalności, przywołanie kontekstu
2) interpretacja krytycznoliteracka - może w zasadzie nie brać pod uwagę macierzystego kontekstu utworu. Kontekstem staje się program ideowo - artystyczny krytyka, jego upodobania, zwrócone ku literackiej teraźniejszości
W toku interpretacji krytycznej dzieło zostaje wytrącone ze swego faktycznego położenia historycznego i odniesione do zupełnie innych warunków społ.-literackich. Stawia się dzieło w warunkach nienaturalnych by wycisnąć a niego pożądany sens. W koncepcjach krytycznych życie literatury zdaje się być pozbawione elementu diachronii, jest właściwie czystą synchronią. Z drugiej strony krytyk nie może odciąć się całkowicie od narzędzi analizy historycznej

JAN KOCHANOWSKI (Janusz Pelc)

TREN X

Tren X – seria fundamentalnych pytań o zasadnicze sprawy egzystencjalne; w Trenie I wzywa na pomoc „Wszytki płacze, wszytki łzy Heraklitowe | I lamenty, i skargi Simonidowe” itd.; w Trenie II wyraża żal, że musi pisać o zmarłym dziecku, widać słowa sprzeciwu, buntu przeciw śmierci; Urszulka nie doświadczyła zbyt wiele;

Treny – cykliczny poemat o wielkim kryzysie światopoglądowym człowieka myślącego i próbach jego przezwyciężenia; największa kulminacja kryzysu: IX, X i XI;

IX – ironiczna inwektywa wymierzona przeciwko uosobionej Mądrości filozofów, którzy na wszelkie okoliczności życia dawali recepty; autor dostrzega klęskę swych urojeń, złudzeń straconych, gdy zdobywał największe stopnie wtajemniczenia; wyraz niepewności wobec stereotypów światopoglądowych, czego poeta dał wyraz już 3 lata przed napisaniem Trenów Przy pogrzebie rzecz (brata Kaspra); podobnie: Colucccio Salutati, Francesco Petrarca, Gianozzo Manetti; w Trenie XI los jest przedstawiony jako złowroga siła w rękach Boga, niszcząca ludzkie wartości; obojętność graniczy niemal z okrucieństwem; sceptycyzm, niewiara w niezawodność i potęgę filozofii; postawienie pod znakiem zapytania ideałów, wartości etycznych, religijnych, filozoficznych; Tren X – apostrofa do Orszuli, wezwanie jej, poszukiwanie; pytanie dot. ludzkiego istnienia, nieśmiertelności duszy i jej bytu pozaziemskiego; poeta łączy wyobrażenie chrześcijańskie o niebie i czyśćcu z pogańskimi o szczęśliwych wyspach, jeziorach podziemnych z Charonem, o źródle niepamięci; Kochanowski jako pierwszy nadał przerzutni ton artystyczny – dzięki nim w Trenie X poeta mógł zastosować jednolity łańcuch pytań występujących bezpośrednio po sobie, kt. są w rzeczywistości różnymi wariantami jednego pytania; ojciec pyta: „Gdzie jesteś, Orszulko?” – każda odp. na to pytanie, skądkolwiek by pochodziła, jest dla niego niezmiernie ważna, ponieważ może dzięki niej nawiązać nierozerwalną nić łączności z utraconą córką; J.K boi się, że córka nie wie, że on jej szuka; słowa „Gdzieśkolwiek jest, jeśliś jest?” nie są tylko pustą parafrazą wzorców antycznych ale autentycznym pytaniem zranionego ojca, własną wątpliwością dotyczącą egzystowania zmarłych w zaświatach, nie była to deklaracja ateizmu, ale odważne wyznanie poety; patetyczne apostrofy: „Wzgardziłaś mną, dziedziczko moja ucieszona!” (III) albo „Ucieszna moja śpiewaczko! Safo słowieńska!” (VI); apostrofy w bardziej przyciszonym tonie, np. „Orszulo moja wdzięczna, gdzieś mi się podziała?”, pokazują elementy stylistyki zwykłej rodzinnej rozmowy; ciągłe zwroty do dziecka czynią z całego cyklu pomnik życia rodzinnego.