LIRYKA POLSKA XVII w. KONCEPTYZM. PROBLEM TZW. „POEZJI METAFIZYCZNEJ”
Początki baroku w literaturze polskiej
Teksty mające charakter prekursorski (M. Sęp Szarzyński, S. Grabowiecki) wywodziły sie organicznie z kultury polskiego odrodzenia, czerpiąc z niej pomysłowosć stylistyczną, a przede wszystkim bodziec do współzawodniczenia z wzorcami klasycznymi, czyli do emulacji.Pisarze urodzeni ok. połowy XVI w. - prebarok.
(Nie ma dość przesłanek, aby mówić o nich używając nowoczesnego pojęcia pokolenia literackiego, ALE! Istnieją uderzajace zbieżności):
Mikołaj Sęp Szarzyński (ok. 1550-1581)
Sebastian Grabowiecki (1543-1607)
Stanisław Grochowski (ok. 1542- 1612)
Kasper Miaskowski (ok. 1550-1622)
Szymon Szymonowic (1558- 1629)
Kontekst polityczny, religijny i filozoficzny
Jeden z powtarzających się najczęściej tematów twórczości religijno- filozoficznej był niepokój wewnetrzny spowodowany dramatycznym przeżywaniem kryzysu epistemologicznego i kryzysu aksjologicznego ( rewizja pojęcia wartości).
2 wzorce przedstawiania rzeczywistości i sytuacji człowieka w lit. europejskiej:
Skłonność do kwietyzmu (tj postawy biernej i kontemplacyjnej)
Przejęcie sie ruchliwym niepokojem (tu Sęp Szarzyński)
Problem „poezji metaficznej”
Wyraz metafizyka pochodzi od tytułu dzieła Arystotelesa Fizyka.
„Ta meta ta physika”- to, co następuje po fizyce.
W odniesieniu do poezji: John Dryden o poezji Johna Donne'a - pogardliwie, że pisząc satyry i wiersze miłosne udawał metafizyka.
W następnym stuleciu Samuel Johnson określił mianem poetów metafizycznych całą grupę poetów angielskich XVIIw., zarzucając im z pozycji klasycyzmu zawiłość, zaskakujący konceptyzm oraz łączenie tematyki filozoficzno-teologicznej z erotyką. Zarzut ten odrzucił T. S. Eliot, w swoim eseju przywracając wartość pojęciu „poezja metafizyczna”, odnosząc to określenie do twórczości poświęconej tematyce filozoficzno-religijnej, która posługuje się swoistym językiem medytacji, konceptu i modlitwy.
Manieryzm. Konceptyzm a marinizm
Manieryzm w odniesieniu do literatury jest rodzajem metafory. Zasadniczo nowy, wynalazczy sposób opisywania świata i wyrażania własnych emocji, charakterystyczny dla niektórych poetów („manieryści” to m. in. D. Naborowki czy Szarzyński) oraz teoretyków literatury (M. K. Sarbiewski De acuto et arguto !).
ALE! Obecnie zupełnie wystarczające jest pojecie konceptyzmu.
„koncept” - 2 znaczenia:
pomysł wyszukany, zaskakujący (dowcip - argutum)
wymyślna figura stylistyczna, która stanowiła środek wyrazu dla owego pomysłu
Marinizm - odmiana konceptyzmu uprawiana przez G. Marina, wzorowali sie na niej m. in. D. Naborowski i J. A. Morsztyn
Trzy generacje poetów barokowych
Poeci ur. Ok. połowy w. XVI, wymienieni wcześniej
Urodzeni w końcu XVI lub na pocz. XVII w. (D. Naborowski, K. Twardowski, H. Morsztyn, O. Karmanowski, Sz. Zimorowic)
Tworzący ok. połowy stulecia i później (J. A. Morsztyn, Z. Morsztyn, W. Potocki, W. Kochowski, S. H. Lubomirski
2 główne nurty poetyckie
Awangardowy, nawiązujący do wzorów współczesnej poezji europejskiej (Szarzyński, Naborowski, Grabowiecki, J.A. Morsztyn)
Umiarkowany, bardziej tradycyjny, „sarmacki”(H. Morsztyn, Miaskowski, potocki, Kochowski)
Wypowiedź liryczna
Podobnie jak w renesansie - koncentrowała się wokół „ja” mówiącego , służąc ekspresji podmiotowych stanów emocjonalnych i postaw intelektualnych.
Intelektualny dystans wobec otaczającego świata, dramatyczna walka wewnętrzna i zmaganie się z zewnętrznymi potęgami.
Eksponowanie wielości przedmiotów, skłonność do ich kontrastowania.
Dysharmonia podniesiona do rangi kardynalnej zasady estetycznej konstytuującej nowe odczucie piękna i nowa poetykę.
Spiętrzenie środków stylistycznych - formy wprowadzajace odbiorcę w podziw i zdumienie, niezalażne od „wysokości” tematu.
Światopogląd
Spirytualizm (dominacja pierwiastka boskiego nad materialna formą bytu)
Sensualizm (postrzeganie bogactwa różnorodnych przedmiotów i ich eksponowanie w poezji bez względu na stopień obiektywnej ważności