Proza (łacińsko-polskojęzyczna) XVII w. w kontekście europejskim. Pamiętnik. List. „Facecja”. Kazania. Retoryka i stylistyka barokowa.
Uwaga! Z racji, ze Borowski nie wygłosił jeszcze wykładu na powyższy temat pokusiłam się o opracowanie na podstawie Harnasa; dodam tylko: o dzizasss:/
Umowny podział baroku w Polsce:
wczesny barok 1580-1620
dojrzały barok 1620-1680
późny barok 1680-1764
Proza we wczesnym baroku
poezja- funkcja informacyjna + artystyczna
PROZA - w okresie staropolskim pełni głównie funkcję informacyjną (funkcja artystyczna rozwija się na marginesie nurtu prozatorskiego)
*nawiązywanie do tradycji renesansowych i średniowiecznych
*rozwój publicystyki, kaznodziejstwa, prozy oratorskiej
*prawo dwujęzyczności (proza powstaje po polsku i po łacinie-skierowana szczególnie do odbiorców za granicą)
*rozpowszechniał się zwyczaj przemawiania (ściśle związany z przemawianiem: posłów na sejmikach i sejmach, na dworach szlacheckich w czasie wesela, skąd trafił na wesela wiejskie pod nazwą „racyjka”, „racyja”)
w XVI za wzory przemówień uważano cycerońskie- logicznie rozbudowane, wielokrotnie złożone zdania
w XVII -zdania zwięzłe, aforystyczne, zamknięte w sobie, o rozluźnionych związkach międzywyrazowych; częste stosowanie cytatów, nieoczekiwanych skojarzeń, aluzji. Promotor nowego stylu- humanista Justus Lipsius (1547-1606)- twórca neostoicyzmu (zgodność zasad stoików z zasadami chrześcijan)
*RETORYKA opanowała prozę i wtargnęła do poezji!!!
*już w XVI wieku pojawiają się nowe gałęzie piśmiennictwa:
diariusz
łac.diarium = porcja dzienna; dziennik, w którym zapisywane są na bieżąco wydarzenia z życia prywatnego lub publicznego, prowadzony bez starań o literacką formę przekazu; forma piśmiennictwa uprawiana w Polsce od 2. poł. XVI w. Znane są diariusze domowe rejestrujące wydarzenia rodzinne, sąsiedzkie itp., d. kampanii wojennych, podróży, zjazdów; niektóre, zwłaszcza diariusze sejmowe, zdające sprawę z przebiegu obrad, są ważnym źródłem historycznym
itinerarium
dziennik podróży lub jej opis
raptularz
księga do odręcznego notowania wydarzeń, spostrzeżeń, dowcipów, anegdot itp.
pamiętnik
utwór literacki zawierający opisy wydarzeń oparte na bezpośredniej obserwacji autora, jego wspomnieniach i przeżyciach
*znamienite cechy wszystkich zapisków z podróży:
rzeczowość
stylistyczna powściągliwość
autentyzm wrażeń
brak skojarzeń mitologicznych (obecnych na szeroką skalę w poezji marynistycznej)
narrator określa własne wrażenia- wyraz osobistych przeżyć i refleksji
szukanie rzeczowych, racjonalnych wyjaśnień dla nowych i dziwnych zjawisk np. Mikołaj Radziwiłł zwany Sierotką- XVI wieczny podróżnik- widząc wodę Morza Czerwonego wieczorem pisał, iż staje się ona „czerwonawa albo rudawa, jakoby ją z gliną zmieszał”
*w Polsce przeważają diariusze zrodzone na polach bitwy niż na morskich szlakach; co więcej miały zazwyczaj formę listu do określonych adresatów (list bowiem, zanim ukształtowała się polska prasa, miał na celu przekazywanie aktualnych informacji)
*liczne relacje dotyczyły dymitriady- wyprawa polskich wojsk na Kreml w celu poparcia samozwańczego cara Dymitra,
np. hetman Stanisław Żółkiewski „Początek i progres wojny moskiewskiej” (dzieło czytane w odpisach, nie drukowane),
wyprawy chocimskiej 1621,
np. Stanisław Lubomirski „Diariusz wojny polskiej z Turkami pod Chocimem r. 1621”- występują tu bardzo charakterystyczne dla prozy polskiej elementy historiozoficzne;
diariusz Jakuba Sobieskiego (późniejszego króla Jana III), na którym wzorował się później Wacław Potocki pisząc „Transakcję wojny chocimskiej”
*w obrębie diariusza kształtują się 2 tendencje:
historiozoficzna
pamiętnikarska
*hmmm, w tym miejscu Harnas przeskakuje do nowego rozdziału, a mianowicie do anegdot
anegdota- zwięzłe opowiadanie o charakterystycznym epizodzie z życia hist. lub fikcyjnej osoby, zakończone zaskakującą, dowcipną pointą; nazwa od zbioru opowieści o dworze Justyniana I Wielkiego spisywanych przez Prokopiusza z Cezarei (gr. anékdotos 'nie wydany').
*w XVI wieku bardzo często anegdoty ulegały rozbudowywaniu do noweli czy komedii
*anegdota w XVI wieku stanowi pojęcie zbiorcze, obejmuje i zróżnicowaną grupę żartobliwych opowiastek- facecji, i grupę zwięzłych opowiadań, pouczających lub umoralniających- egzemplów
*zatem anegdoty w XVI wieku pełniły podwójną funkcję: uczyły i bawiły jednocześnie!
*anegdota XVII wieku jest silnie związana z renesansową- kontynuacja anegdot: sowizdrzalskich,
erudycyjnych (anegdoty antyczne z Plutarcha, parafrazy anegdot Boccaccia),
historycznych,
moralizatorskich (wybitnie popularny typ)
babińska (związana z klubem humorystów założonym w XVI wieku przez Stasia Pszonkę i Piotra Kaszowskiego we wsi Babin pod Lublinem)- dominuje w niej humor fantazyjny, stanowi opowieści o nieprawdopodobnych przygodach myśliwych, podróżnych, wędkarzy, o niezwykłych receptach lekarskich, przepisach kuchennych; żart utrzymany w tonie czystego absurdu ; po tym jak dołączył do klubu Jan Andrzej Morsztyn w anegdotach pojawił się motyw makabry i religijnej zaciekłości :D; żarty babińskie były szeroko wykorzystywane przez pisarzy rybałtowskich
kaznodziejstwo = kazania dogmatyczne, egzegetyczne, polemiki z herezją i repliki duchownych obozu reformacyjnego
*kaznodzieje powoływali się na niezwykłe przykłady, frapujące opowieści, anegdoty, czyli różnego rodzaju obrazowe środki wyrazu zgodne z barokową teorią sztuki- „przez oczy do duszy”
*nawiązywanie do średniowiecznego stylu kaznodziejskiego
*1612- ukazała się książka dla kaznodziejów, autorstwa jezuity Szymona Wysockiego pt. „Wielkie zwierciadło pzrykładów”; wznawiana wielokrotnie w XVII w.
*wielcy kaznodzieje: ks. PIOTR SKAGA (jego wielkosć nie polegała na technice i mistrzostwie stylu, lecz na śmialym i odkrywczym biegu myśli), w jego cieniu pozostawał ks. Fabian Birkowski (cóż za niebagatelne podobieństwo do borowski;)
Proza dojrzałego baroku
Od nowiny do prasy polskiej
listy donoszące o nowinkach politycznych, wydarzeniach obyczajowych, naukowych
„nowiny” (inaczej określane „awizy”, „opisania”)- zwięzłe informacje kolportowane w odręcznych odpisach lub drukowane adresowane do anonimowego odbiorcy( miały formę wierszowaną, przeznaczone do śpiewu, śpiewane przez dziadów wędrownych; prozatorską)
nowiny seryjne (pojawiły się obok luźnych nowin i diariuszy) - tematycznie powiązane informacje bieżące ogłaszane co jakiś czas
1661- pierwsza gazeta polska „Merkuriusz Polski, dzieje wszytkiego świata w sobie zamykający dla informacji pospolitej”; 2 razy w tygodniu; objętość 8-12 stron, drukowana w Krakowie, potem w Wawie; patron pisma Łukasz Opaliński, redaktor Hieronim Pinocci; pismo miało wydania ordynaryjne i ekstraordynaryjne
Pamiętnikarstwo
*punktem wyjścia dla pamiętnikarstwa, nowiniarstwa i dla historiografii jest DIARIUSZ
PAMIĘTNIK
pamiętnikarz przekazuje prawdę o swoich czasach
odtwarza dzieje jednostki i dlatego też wszystkie tematy podejmowane przez pamiętnik związane są z losem tej jednostki
występuje narrator, który oddaje indywidualność autora, jego los, zainteresowania, ale nie jest do końca identyczny z autorem
narrator to postać wystylizowana według określonego wzoru osobowego, przedstawia autora takim, jakim pragnąłby pozostać w ludzkiej pamięci :D
w pamiętniku nie ma obiektywnego sądu nad samym sobą; jest subiektywne dążenie do odnalezienia swego autoportretu w pobliżu obowiązujących wzorów osobowych
Pamiętnik Jerzego Ossolińskiego (1595-1650) obejmował lata 1595-1621
zawiera wstęp, w którym wyjaśnia cel i założenia dzieła (przedstawienie biegu własnego żywota, by pozostawić potomkom rodu pouczający wizerunek)
pamiętnik człowieka dworskiego twardo walczącego o swoją najlepsza fortunę (szczęście) w trudnych warunkach dworskiej konkurencji
sprawy osobiste ujmuje w peryfrazy
respektuje kult rodu i cnoty, dworskie normy postępowania i wzorce osobowe wyniesione ze szkoły jezuickiej
typ pamiętnika autobiograficznego
Pamiętniki w okresie dojrzałego baroku przybierały rożne formy:
najbardziej reprezentatywny- J. Ossolińskiego (zawierał wyidealizowany wizerunek narratora- autora)
Rozwinięta narracja diariuszowa (na pograniczu pamiętnika i diariusza)
Pamiętnik o cechach gawędy - Bogusław Kazimierz Maskiewicz (syn Samuela Maskiewicza) wykazał niebywałą dbałość o przekazanie zarówno osobistych odczuć, jak i odczuć zbiorowości, którą reprezentował w czasie wyprawy księcia Wiśniowieckiego na Zaporoże
ech...ale nudy...no nic, męczmy się dalej...
Pamiętnik Albrechta Stanisława Radziwiłła (1593-1656)- kanclerz litewski spisał pamiętnik po łacinie, obejmujący lata 1632-1655 po to, by dać potomnym „akta teraźniejszych czasów”
*narrator jako aktor wydarzeń, baczny, drobiazgowy, niezwykle dociekliwy obserwator
*szkicowanie postaw społecznych przez anegdoty
*alegoria Rzeczypospolitej jako organizmu, w którym Kozacy to włosy lub pazury, „które gdy zbytnio wyrosną, trzeba obcinać”
*ukazywanie dworu jako najwyższego w Polsce wzoru kultury
-przez pryzmat dworskiego biegu spraw autor ogląda resztę kraju
pamiętnik Joachima Jerlicza (1598-1673)- magnat i kresowy szlachcic napisał „Latopiść albo Kroniczka różnych spraw i dziejów”
*o dzizass, wybaczcie, ale nie dam rady o tym pisać! To jest tak nuuuudne, że ręce, włosy i paznokcie opadają...
jeśli ktoś ma siłę o tym czytać to niech zajrzy na str.372-376
ps. W tym czasie pojawił się także swoisty typ pamiętnika „zakonnego”- refleksyjne, skupione na analizie przeżyć, autobiografie pisane z polecenia spowiedników
*najpełniejszy znany tekst to pamiętnik Anny Marii Marchockiej, która przystępując do zakonu karmelitanek przyjęła imię Teresy od Jezusa.
*zgodnie z umową ze spowiednikiem, jej pamiętnik miał zostać zniszczony zaraz po lekturze, jednak niedobry ksiądz robił z niego notatki i odpisy...i takim oto sposobem ów pamiętnik dotrwał do naszych czasów
*pamiętnik tworzył chronologiczną opowieść, w której zawierały się opisy pragnień zakonnicy, jej przemian psychicznych, chorób, cierpień cielesnych, przeżyć ekstatycznych itp.
Kolizja baroku i klasycyzmu w kaznodziejstwie
*1612- śmierć Skargi; jego następcą zostaje Fabian Birkowski (1566-1636)
*cechy kazań Birkowskiego:
Wpływ kazań Skargi i nowego wzoru retoryki Lipsiusa
Wprowadzanie elementów świeckich do mowy Kościoła
Rzemiosło językowe służy intencjom nadrzędnym (tendencja barokowa)
W sposobach obrazowani i metaforyce przeglądają się tendencje sarmackie- niebo to doskonała Rzeczpospolita, Chrystus staje się wojewodą itp. Cel- by mocniej i lepiej przemówić do wyobraźni odbiorców
Silny wpływ pism Tomasza z Akwinu i scholastycznej terminologii (elementy średniowiecznego kaznodziejstwa)
Często korzysta z tradycji antyku, szczególnie jeśli chodzi o figury retoryczne (tendencja klasycystyczna)
Jako kaznodzieja łączył w sobie podwójny model: mówcy sakralnego + uczonego oratora-poety/ czasami potocznego rozmówcy
Szczególnie znane są jego kazania przygodne (obozowe, triumfalne, polemiczne, pogrzebowe dotyczące Jana Zamoyskiego, Jana Weyhera, Piotra Skargi, Jana Karola Chodkiewicza)
*Fabian Birkowski = następca Skargi, ideolog przemian, krytyk i kreator wzorów osobowych
*skrajny nurt barokowego kaznodziejstwa
kazania oparte na jednym koncepcie, rozwijanym do ostateczności (np. paralela: wniebowstąpienie Chrystusa a interregnum RP)
stosowanie zaskakującej gry skojarzeń
stosowanie szeregu apostrof, zestawień, które miały budować nastrój biblijnego patosu
bardzo często nauka moralna wykładana była w poetyce żartu (prekursor takiej metody- dominikanin Jacek Mijakowski)
Słów kilka o anegdocie
*nie drukowano nowych zbiorów anegdot
*nowe anegdoty krążyły w przekazie ustnym i w rękopiśmiennych kodeksach!
*wśród anegdot znajdowały się: żarty, kalambury, egzempla historyczne, dicta
1658 - wydanie „Przysłowia mów potocznych, obyczajowe, radne, wojenne” Andrzeja Maksymiliana Fredry (1620-1679) ; wielokrotnie wznawiane do XIX wieku; zbiór aforyzmów, sentencji ( a nie anegdot czy przysłów ja sądzili niektórzy badacze!!! Harnas szaleje i prawdę nam odsłania)
Proza późnego baroku
Pełen rozkwit sztuki pamiętnikarskiej!!!
*Najwybitniejszy pamiętnikarz = JAN CHRYZOSTOM PASEK (1636- 1701)
*jego pamiętnik dzieli się na 2 części: pierwsza (1656-1666) o wojennych losach autora + druga (1667-1688) o autorze jako gospodarzu i obywatelu
Ps. Jeśli ktoś posiada dobre opracowanie Paska to niech stanie się mym wybawcą i umieści namiętne refleksje dotyczące pamiętnika na skrzynce.
W przeciwnym razie będę zmuszona ugryźć nieszczęsnego Janka..
rozkwit małych form ulotnej publicystyki (hmmm, to już nas chyba nie obowiązuje:)
*po śmierci Sobieskiego w 1696- wielka fala ulotnej publicystyki
*rozkwit niewielkich utworów prozaicznych i wierszowanych podporządkowanych grze wyborczej
*w dwudziestoleciu 1697-1717 następuje rozwój: doraźnej satyry, pamfletu politycznego, paszkwilu personalnego, gazety rękopiśmiennej, komentarzy politycznych