Werytatywna koncepcja bytu u Parmenidesa

Niewątpliwie pierwszą teorię, w której należy upatrywać początków filozoficznej refleksji

nad prawdą, sformułował Parmenides poprzez dostarczenie pojęcia i koncepcji bytu o

charakterze werytatywnym, gdzie byt był interpretowany w kontekście jego ujęcia przez

intelekt. Stało się to więc na przełomie VI i V w. przed Chr. Filozof z Elei głosił, iż chcąc

poznać prawdę, trzeba poznać drogę myślenia, trzymającą się tego, że byt jest. I ta droga

myślowa bywa określana jako „droga prawdy” w przeciwstawieniu do „błędnych mniemań

ś

miertelnych”

1

. Chociaż przypisywał on bezpośrednio prawdę wiedzy o bycie, której

przeciwstawiał wiedzę opartą na potocznych spostrzeżeniach ludzkich, to w konsekwencji

swych rozważań związał prawdę z bytem, uznając, że między bytem a prawdą zachodzi

związek tożsamości. Związek ten wynika stąd, że tym samym jest myślenie, co przedmiot

myślany – byt. Tezę taką wyraża dobitnie krótki urywek, przekazany przez Klemensa

Aleksandryjskiego i Plotyna: „tym samym jest bowiem poznanie (lub: myślenie) i bytowanie”

(

το γαρ αυτο νοειν εστιν τε και ειναι

)

2

. Można byłoby zastanawiać się, czy nie jest to zbyt

radykalne stwierdzenie i czy Parmenidesowi nie chodziło jedynie o wskazanie na fakt, że

każde poznanie i myślenie jest jakimś odzwierciedleniem bytu. Mielibyśmy w takim

przypadku do czynienia z jakąś postacią adekwatności między poznaniem lub myśleniem i

rzeczywistością. Można by przypuszczać też, że Parmenides podkreśla w przytoczonym

fragmencie jedynie to, co znajdujemy w innym, mianowicie, iż nie ma poznania czy myślenia

bez tego, co istnieje i czego jest ono wyrazem

3

. Jednakże we fragmencie 8, przekazanym

przez Simplikiosa znajdujemy i takie stwierdzenie: „Tym samym jest poznanie (lub:

myślenie) i to, skąd jest poznanie (lub: myśl), bo nie bez bytu, w którym jest wypowiedziane,

znajdziesz poznanie (lub: myślenie)”

4

. A zatem poznanie lub myślenie, jak wszystko, co

bylibyśmy skłonni wyróżnić, jest w istocie jednym i tym samym bytem. Jeśli przeto

przypiszemy prawdę do czynności lub struktur myślowych, to te sytuują się w dziedzinie

bytu, a zatem, bez względu na to, jak można byłoby ustosunkować się do samej teorii bytu

Parmenidesa, upatrując w słowie „

ειναι

” albo bycie czymś rzeczywistym, albo bytowanie,

albo istnienie, przytoczone wypowiedzi, dotyczące relacji między poznaniem i myślą a

bytem, wskazują, że na tej samej drodze (prawdy) odkrywamy prawdę i byt. Myśl prawdziwa

jest zarazem prawdziwym bytem.

Tego rodzaju rozumienie Parmenidesowej koncepcji prawdy potwierdza S. Blandzi,

pisząc: „Parmenidejska aletejologia staje się inspiracją i punktem odniesienia

najistotniejszych rozważań etapu klasycznej myśli greckiej. Zarysowuje się określona

1

Diels-Kranz, B 1, 28-29.

2

Diels-Kranz, B 3. Trudno jest zinterpretować jednoznacznie Parmenidesowe słowo „

νοειν

”. W pewnych

kontekstach znaczy ono tyle, co „poznanie”, w innych zaś odpowiada raczej słowu „myślenie”. Por. G. S. Kirk,
J. E. Raven, M. Schofield, Filozofia przedsokratejska, tł. J. Lang, Warszawa – Poznań 1999, s. 247.

3

Diels-Kranz, B 6, 1-2.

4

Diels-Kranz, B 8, 34-36.

„epistemologiczna sytuacja”, którą możemy zrekonstruować następująco. Parmenides:

Prawda jako obiektywna realność – pełna obiektywizacja prawdy jako samego bytu; prawdę

poznaje rozum, pozór prawdy (doxa) jest dziełem błędnego sądu intelektu – pełna

subiektywizacja fałszu jako niebytu (=niemożliwość niebytu); doxa zaprzeczeniem

tożsamości myślenia i bytu (brak odniesienia)”

5

.

Charakterystyczne i doniosłe w całej nauce o bycie jest to, że Parmenides szukając „drogi

prawdy”, wyszedł ze świata rzeczy doczesnych: materialnych, zmiennych, jednostkowych,

kierując się ku światu wiecznemu, który dlań jawił się jako byt, zarazem zaś jako świat

czystej myśli. Prawdziwy byt (

οντος ον

[ontos on]) jest dlań w pełni tożsamy z przedmiotem

umysłu. Wszelako przedmiot taki, aby spełnił powyższy warunek, musi być – jak podkreśla

A. Maryniarczyk – wyłącznie konstruktem myślowym, nie opartym na poznaniu zmysłowym

i wyobraźni. Utożsamienie prawdy z bytem jest w tej perspektywie pochodną zasady

tożsamości bytu i myśli, rozumianej zasadniczo jako prawo logiki. Aspekt logiczny prawdy

dominuje tu nad aspektem metafizycznym, dotyczącym sposobu, w jaki prawda jest

przejawem bytu istniejącego. Właśnie to powoduje, że prawda jest wysunięta w teorii

Parmenidesa do roli zasady bytowej, która to zasada implikuje przyporządkowanie bytu do

intelektu. Z tej racji, Parmenidesowa nauka o bycie, choć zajmuje się badaniem bytu, jest

zdaniem A. Maryniarczyka, nie tyle metafizyką, ile – jak ją nazywa – „ontologiką”

6

.

5

S. Blandzi, Wiedza i prawda u źródeł filozofii poznania, w: Wiedza i prawda, red. A. Motycka, Warszawa

2005, s. 43. Ten cytat, zaczerpnięty z tekstu znawcy filozofii Parmenidesa i Platona, pokazuje dobitnie, że
Parmenides podkreśla inteligibilność bytu, zarazem jednak wskazuje na występowanie w koncepcji tego filozofa
prymatu esencjalizmu.

6

A. Maryniarczyk, Veritas sequitur esse, s. 83; A. Maryniarczyk, Prawda, w: PEF, 8, s. 459.