ARYSTOTELES FIZYKA

DZIEJE RELIGII, FILOZOFII I NAUKI

do ko

ca staro

ytno

│

redniowiecze i odrodzenie

│

barok i o

wiecenie

│

1815-1914

│

1914-1989

jak i z czego studiowa

filozofi

│

moje wykłady

│

Wittgenstein

│

filozofowie i socjologowie nauki

ARYSTOTELES

FIZYKA

przeło

ył Kazimierz Le

niak

fragmenty

z Ksi

gi I. Filozofia przyrody i jej zasady

z Ksi

gi II. Przedmiot i przyczyny zmian naturalnych

z Ksi

gi IV. Miejsce, pró

nia i czas

z Ksi

gi VII. Typy ruchów

z Ksi

gi VIII. Wieczno

ść

ruchu

Ksi

ga I

FILOZOFIA PRZYRODY I JEJ ZASADY

9. Materia, forma, brak

(...) Rozró

niamy bowiem materi

i brak i twierdzimy,

e z tych dwu rzeczy jedna jest

niebytem akcydentalnie, mianowicie: materia; druga, tzn. brak, jest niebytem z istoty
swej; twierdzimy dalej,

e materia jest w pewnym sensie niemal substancj

, podczas gdy

brak nie jest ni

w ogóle w

adnym sensie. (...)

Ale druga strona pary przeciwie

stw mo

e si

sto wydawa

w ogóle nieistniej

komu

, kto skupi cał

uwag

na niej, jako na złym czynniku. Je

eli bowiem istnieje

boskiego, dobrego i godnego po

żą

dania, utrzymujemy tym samym,

e istnieje z

jednej strony co

, co temu jest przeciwne, oraz z drugiej strony,

e istnieje co

innego, co

z natury swej po

żą

da tego i ku temu d

ąż

y. Z tego jednak wynika,

e przeciwie

stwo d

ąż

do własnej zagłady. A przecie

forma nie mo

e pragn

ąć

samej siebie, bo nie odczuwa

braku siebie; nie mo

e te

pragn

ąć

formy jej przeciwie

stwo, poniewa

przeciwie

stwa

nawzajem si

wyniszczaj

. Tym, co po

żą

da formy, jest materia; a po

żą

da jej tak, jak

osobnik

ski po

żą

da m

skiego, a brzydota - pi

kna, aczkolwiek nie z natury swej, lecz

akcydentalnie.

Materia w pewnym sensie ginie i powstaje, w innym natomiast - nie. Jako taka, w której
znajduje si

brak, ginie z natury swej, bo to, co w niej ginie, jest wła

nie brakiem; ale jako

potencja nie mo

e z natury swej przesta

istnie

, lecz z konieczno

ci znajduje si

poza

sfer

powstawania i gini

cia. Gdyby bowiem powstawała, musiałby wpierw istnie

jaki

pierwotny składnik, z którego mogłaby powsta

, ale bycie tym składnikiem jest wła

nie

natur

materii, a przeto powinna by ju

istnie

przed swoim powstaniem (albowiem moja

definicja materii ma brzmienie nast

puj

ce: materia jest to pierwotny substrat ka

dej

rzeczy, z którego ona powstaje w sposób nieprzypadkowy). Gdyby za

materia gin

ła,

musiałaby przej

ść

w swój pierwotny składnik; a wi

c przestałaby istnie

, zanimby zgin

ła.

Dokładne okre

lenie pierwszej zasady ze wzgl

du na form

, czy jest jedna, czy jest ich

wiele, czym jest forma lub czym s

formy - to jest sprawa „pierwszej filozofii", której

pozostawiamy to zagadnienie. W dalszym ci

gu zajmiemy si

naturalnymi i

zniszczalnymi formami.

e istniej

pierwsze zasady oraz ich jako

ść

i ilo

ść

- to zostało

odpowiednio powy

ej ustalone.

A teraz rozwijajmy dalej nasz temat, przyj

wszy nowy punkt wyj

cia.

Strona 1 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Ksi

ga II

PRZEDMIOT I PRZYCZYNY ZMIAN NATURALNYCH

1. Natura i kunszt

ród rzeczy istniej

cych jedne istniej

z natury, drugie za

wskutek innych przyczyn. "Z

natury" istniej

zwierz

ta i ich cz

ęś

ci oraz ro

liny i ciała proste, jak ziemia, ogie

powietrze i woda - bo o tych i tym podobnych mówimy,

e istniej

"z natury". Okazuje si

dalej, i

wszystkie wymienione rzeczy ró

od tych, które nie s

wytworami natury.

dy bowiem tego rodzaju przedmiot nosi w sobie zasad

ruchu i spoczynku: jedne ze

wzgl

du na miejsce, drugie ze wzgl

du na wzrost i zanik, a wreszcie inne ze wzgl

du na

zmian

jako

ciow

. Natomiast, przeciwnie: ło

e, szata i inne tego rodzaju rzeczy, o ile im

przysługuj

takie ogólne predykaty, i o ile s

wytworami kunsztu, nie zdradzaj

adnej

naturalnej tendencji do zmiany. Je

eli jednak s

przypadkiem utworzone z kamienia albo

z ziemi czy z poł

czenia obu tych składników, wówczas zdradzaj

tak

tendencj

, lecz

tylko pod tym wzgl

dem: albowiem "natura" jest zasad

i wewn

trzn

przyczyn

ruchu

oraz spoczynku w rzeczach, w których istnieje z istoty, a nie akcydentalnie (...). Podobnie
ma si

sprawa z innymi sztucznymi wytworami;

aden z nich bowiem nie ma w sobie

zasady swego własnego wytworzenia, lecz jedne maj

zasad

w pewnych czynnikach

zewn

trznych, jak np. dom i podobne wytwory monumentalne, inne, a mianowicie te, w

których przyczyna zmiany mo

e powsta

przypadkowo [akcydentalnie] - nosz

sobie, ale nie z istoty.

Ustalili

my tedy, czym jest "natura". Wszystko, co posiada tego rodzaju zasad

, "ma" tym

samym swoj

"natur

" i jest tak

e substancj

, bo jest równie

pewnym przedmiotem, a w

przedmiocie jest zawsze "natura". S

one tak

e "zgodne z natur

"; a takimi s

równie

ich istotne atrybuty. Na przykład ruch ognia ku górze ani nie jest "natur

", ani nie ma

"natury", lecz przebiega "z natury" lub mówi

c inaczej "zgodnie z natur

Wyja

nili

my zatem, czym jest natura i co znaczy "z natury" oraz "zgodnie z natur

Uzasadnia

e natura istnieje, byłoby rzecz

co najmniej

mieszn

. Jest oczywiste,

istnieje wiele rzeczy naturalnych, a uzasadnia

to, co jest oczywiste, za pomoc

tego, co

nie jest oczywiste, mógłby tylko człowiek niezdolny do odró

nienia tego, co jest samo

przez si

zrozumiałe, od tego, co takie nie jest (jednak

e taki stan umysłu jest zupełnie

liwy; wszak niewidomy od urodzenia mo

e wnioskowa

o kolorach; tylko,

e tacy

ludzie mogliby z konieczno

ci rozmawia

jeno o słowach, którym by

adne my

li nie

odpowiadały).

Niektórzy s

e "natura" i substancja rzeczy naturalnych jest ich składnikiem

pierwotnym, nieuformowanym przez siebie; na przykład "natur

" ło

a jest drzewo, a

"natur

" pos

gu jest br

z. Potwierdzeniem tego - mówi Antyfon - mo

e by

nast

puj

okoliczno

ść

: je

li si

zakopie do ziemi ło

e i gdy rozkładaj

ce si

drzewo stanie si

zdolne do wypuszczenia p

dów, nie b

dzie ju

cej ło

em, lecz drzewem; z tego

wynika,

e uformowanie zgodnie z regułami kunsztu jest po prostu cech

przypadkow

podczas gdy rzeczywista natura [istota] jest inna, ta mianowicie, która trwa nieprzerwanie
mimo zmieniaj

cych si

warunków.

eli ponadto ka

dy z tych przedmiotów znajduje si

wzgl

dem innych w tym samym

stosunku uzale

nienia, jak spi

czy złoto do wody, a ko

ci lub drzewo do ziemi, i tym

podobne, to elementy te s

natur

i istot

tych przedmiotów. Z tego wi

c wzgl

du jedni

ogie

, drudzy ziemi

, inni powietrze, a jeszcze inni wod

albo te

niektóre z

wymienionych elementów czy nawet wszystkie uznawali za natur

rzeczy. Bo ktokolwiek

z nich przypisywał t

rol

czy to jednemu elementowi, czy wielu, wypowiadał tym samym

e te wła

nie elementy (jeden czy wi

cej) stanowi

cał

substancj

, podczas gdy

Strona 2 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

wszystko inne mo

e by

tylko ich modyfikacj

, stanem czy dyspozycj

. Uwa

ali je te

wieczne (

aden z nich bowiem nie mo

e si

przekształci

w co

innego); natomiast inne

rzeczy powstaj

i gin

niesko

czon

ilo

ść

razy.

W tym przeto znaczeniu "natura" jest pierwsz

materi

, stanowi

podło

e ka

dego

przedmiotu maj

cego w sobie zasad

ruchu i zmiany. W innym natomiast znaczeniu jest

"natura" kształtem lub poj

ciow

form

. Podobnie jak wyraz "kunszt" odnosi si

zarówno

do tego, co jest wykonane według kunsztu, jak i do tego, co jest dziełem kunsztu, tak
wyraz "natura" odnosi si

zarówno do procesu naturalnego, jak i do wytworu tego

procesu. Nie nazwiemy jednak dziełem kunsztu niczego dopóty, dopóki jest czym

tylko

potencjalnie, na przykład: je

eli jaki

przedmiot jest ło

em tylko potencjalnie, a nie ma

formy ło

a, nie powiemy te

o tym przedmiocie,

e jest wykonany według kunsztu. Ta

sama zasada odnosi si

równie

do przedmiotów naturalnych. To, co jest potencjalnie

sem albo ko

, nie posiada jeszcze własnej "natury" i nie istnieje "z natury" dot

dopóki nie otrzyma poj

ciowej formy. Zgodnie z tym drugim znaczeniem "natura" byłaby

kształtem lub form

(daj

oddzieli

tylko poj

ciowo) rzeczy maj

cych w sobie

ródło ruchu. Jednak

e to, co jest zło

one z materii i formy, np. człowiek, nie jest

"natur

", lecz " z natury" lub "naturalnie"; co wi

cej: raczej forma jest "natur

" ni

materia;

wszak o ka

dej rzeczy mo

na w sposób bardziej wła

ciwy powiedzie

e istnieje, gdy

osi

ła swoj

pełn

aktualizacj

, ni

gdyby istniała tylko potencjalnie. Dalej: człowiek

rodzi si

z człowieka, natomiast ło

e nie powstaje z ło

a. Z tej wi

c racji twierdz

kształt nie jest "natur

" ło

a, lecz jest ni

drzewo; bo gdy ło

e wypu

ci p

dy, wyro

nie

drzewo, a nie ło

e. Je

eli nawet kształt byłby dziełem kunsztu, to forma [człowieka] i tak

dzie [jego] "natur

", bo z człowieka rodzi si

człowiek.

Co wi

cej, natura rzeczy jest rozumiana jako proces powstawania, wskutek czego rzecz

osi

ga swoj

"natur

". (...) Bo co si

naturalnie rozwija, rozwija si

z czego

, staj

c si

nast

pnie czym

innym. Ku czemu wszak

e ten rozwój si

kieruje? Nie kieruje si

bynajmniej do punktu wyj

cia, lecz przechodzi w to, ku czemu zd

ąż

a. Forma jest zatem

natur

. (...)

2. Fizyka, matematyka i "pierwsza filozofia"

Skoro ustalili

my ju

ró

ne znaczenia "natury", zastanówmy si

teraz, czym si

ró

matematyk od fizyka [tzn. filozofa przyrody]. Oto ciała fizyczne posiadaj

powierzchnie,

obj

ci, rozci

gło

ci i punkty, b

ce przedmiotem bada

matematyka.

Dalej, czy astronomia ró

ni si

od fizyki, czy mo

e jest jej cz

ęś

? Byłoby zaiste jakim

absurdem, gdyby fizyk posiadał znajomo

ść

natury sło

ca i ksi

ęż

yca, a nie wiedział nic o

ich istotnych atrybutach, zwłaszcza

e jak si

okazuje, ci, którzy poruszaj

zagadnienia

fizyki, wypowiadaj

równie

na temat kształtu ksi

ęż

yca i sło

ca i stawiaj

sobie

pytanie czy ziemia i cały

wiat maj

kształt kulisty, czy nie.

Matematyk zajmuje si

tymi samymi rzeczami z t

jednak ró

nic

e nie traktuje tych

danych jako granic ciał fizycznych, ani te

nie rozwa

a atrybutów jako nale

żą

cych do

takich ciał. Z tego wi

c wzgl

du oddziela je; wszak mo

na je w my

li oddzieli

od ruchu.

Zreszt

to oddzielenie niczego nie zmienia i nie powoduje

adnego bł

du. Zwolennicy

teorii idei dokonuj

tej samej operacji, chocia

tego sobie nie u

wiadamiaj

; wszak

oddzielaj

przedmioty fizyczne, które s

w o wiele mniejszym stopniu zdolne do tego ni

przedmioty matematyczne. Stałoby si

to zupełnie jasne, gdyby kto

podj

ł si

zdefiniowania zarówno samych przedmiotów, jak i ich atrybutów nale

żą

cych do obydwu

dziedzin: "nieparzysty" i "parzysty", "prosty" i "krzywy", a podobnie "liczba", "linia" i
"figura" s

niezale

ne od ruchu, natomiast nie mo

na tego powiedzie

o "mi

sie",

"ko

ciach" i "człowieku"; te rzeczy definiuje si

tak, jak np. wyra

enie "garbaty nos", a nie

jak wyraz "krzywy". Jeszcze wyra

niej wyst

pi ta ró

nica w bardziej fizycznych działach

Strona 3 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

matematyki, takich jak optyka, harmonika i astronomia; pozostaj

one bowiem w

odwrotnym stosunku do geometrii. Podczas gdy geometria bada linie fizyczne, lecz nie
jako fizyczne, optyka bada linie matematyczne, ale jako fizyczne, a nie jako
matematyczne.

Zwa

ywszy

e "natura" wyst

puje w dwóch znaczeniach, mianowicie jako forma i

materia, musimy j

zbada

w ten sam sposób, w jaki by

my rozwa

ali istot

"garbato

nosa", czyli takie przedmioty, które ani nie s

materialne, ani te

nie mog

rozpatrywane w aspekcie materialnym.

A jednak zagadnienie nie jest wolne od trudno

ci, powstaje bowiem pytanie: z któr

natur

ma fizyk do czynienia, skoro s

dwie natury? Czy mo

e z kombinacj

obydwu? A

eli tak, czy to znaczy,

e równie

z ka

oddzielnie? Czy wreszcie poznawanie

dej natury oddzielnie nale

y do jednej, czy do dwu ró

nych nauk?

wietle pogl

dów staro

ytnych fizyka wydaje si

zainteresowana wył

cznie materi

(Bo Demokryt i Empedokles zaledwie dotkn

li zagadnienia formy i istoty.)

eli jednak z drugiej strony kunszt na

laduje natur

, a do zada

tej umiej

tno

ci nale

znajomo

ść

do pewnego stopnia formy i materii (np. lekarz ma wiedz

zarówno o zdrowiu,

jak i o

ółci i flegmie, od których zale

ne jest zdrowie, a budowniczy ma wiedz

zarówno

o formie, jak i o materii domu, a wi

c o cegłach, drzewie itp.) - wobec tego do zada

fizyki b

dzie nale

ało poznanie natury w obydwu znaczeniach [tzn. w materialnym i

formalnym].

Ponadto: "dlaczego co

jest" [tzn. przyczyna celowa] i "cel", to zagadnienia nale

żą

tak

e do tej

e dziedziny nauki, jak równie

i to wszystko, co si

ąż

e z celem. A natura

jest wła

nie [jako forma] celem i przyczyn

celow

; bo je

eli jaka

rzecz podlega ci

głej

zmianie i istnieje dla niej jaki

stan ko

cowy, to stan ten jest celem lub przyczyn

celow

Dlatego te

absurdalnie brzmi zdanie poety:

Osi

ł cel, dla którego si

narodził.

Wszak nie ka

dy stan ko

cowy jest celem; mo

e nim by

tylko ten [stan] najlepszy. (...)

Nast

pnie: "materia" jest poj

ciem wzgl

dnym, poniewa

tej formie odpowiada taka

materia, a innej inna. W jakim tedy stopniu musi fizyk zna

form

, czyli istot

rzeczy? Nie

ulega w

tpliwo

ci,

e w takim stopniu, jak lekarz

gna, a kowal br

z, tzn. a

poznania celu wszystkiego; fizyk zajmuje si

tylko tymi rzeczami, których formy mo

odró

od materii, które jednak s

zł

czone z materi

; albowiem człowieka rodzi

człowiek, ale tak

e i sło

ce. Natomiast do zakresu "pierwszej filozofii" nale

y zdefiniowa

sposób istnienia i istot

tego, co jest oddzielone.

3. Przyczyny i sposób ich działania

Na gruncie powy

szych ustale

przejdziemy do zbadania przyczyn, ich charakteru i

ilo

ci. Skoro bowiem przedmiotem naszych roztrz

jest poznanie, a poznanie

uwa

amy za równoznaczne ze zrozumieniem "dlaczego" (czyli ze zrozumieniem

pierwszej przyczyny), jest przeto jasne,

e i my powinni

my to samo uczyni

, tzn. omówi

powstanie i gini

cie oraz wszelkie inne rodzaje fizycznych przemian, a

eby

my,

poznawszy ich zasady, mogli nast

pnie sprowadzi

do nich wszelki problem z dziedziny

naszych roztrz

Strona 4 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

W jednym przeto znaczeniu nazywa si

przyczyn

to, z czego co

powstaje i co trwa, np.

z jest w tym sensie przyczyn

pos

gu, a srebro naczynia; ponadto [przyczyn

nazywa

] rodzaje, których gatunkami s

z i srebro.

W drugim znaczeniu nazywa si

przyczyn

danej rzeczy jej form

lub model, tzn. poj

cie

istoty i jej rodzaje (np. dla oktawy stosunek 2 : 1 i w ogóle liczba) oraz składniki poj

cia.

W trzecim znaczeniu nazywa si

przyczyn

ródło przemian i spoczynku, np. człowiek

daj

cy rady jest przyczyn

, ojciec jest przyczyn

dziecka; ogólnie mówi

c: czynnik

tworz

cy jest przyczyn

przedmiotu wytworzonego, a czynnik zmieniaj

cy - zmiany.

W czwartym wreszcie znaczeniu nazywa si

przyczyn

cel, czyli przyczyn

celow

, np.

zdrowie jest przyczyn

spaceru; dlaczego spaceru, pytamy? "A

eby spaceruj

cy był

zdrów"; mówi

c tak s

dzimy, i

wskazali

my przyczyn

. To samo mo

na powiedzie

tym wszystkim, co wprawione w ruch przez rzecz ró

od siebie stanowi czynnik

redni mi

dzy ruchem i celem, np. dla zdrowia: schudni

cie, przeczyszczenie,

lekarstwa czy instrumenty chirurgiczne. Wszak powy

sze rzeczy istniej

ze wzgl

du na

cel, ró

c si

od siebie tym tylko,

e jedne s

działaniami, a drugie narz

dziami. Na tyle

zapewne sposobów bywa u

ywany wyraz "przyczyna".

Z tej wielo

ci znacze

"przyczyny" wynika,

e jedna i ta sama rzecz ma wiele przyczyn i

to nie akcydentalnych; np. przyczynami pos

gu b

dzie zarówno sztuka rze

biarza, jak i

z; s

to przyczyny pos

gu jako pos

gu, a nie ze wzgl

du na co

innego, tylko

e nie

w tym samym znaczeniu: jedna jest przyczyn

materialn

, druga przyczyn

ruchu.

Niektóre rzeczy s

swymi wzajemnymi przyczynami, np. praca przyczynia si

do zdrowia

i na odwrót, ale znów nie w ten sam sposób: jedna przyczyna jest tutaj celem, druga
pocz

tkiem zmian. Ponadto ta sama rzecz jest przyczyn

odmiennych rezultatów; bo

rzeczywi

cie to, co przez swoj

obecno

ść

staje si

przyczyn

pewnego skutku,

nieobecne mo

e by

niekiedy uznane przez nas za przyczyn

skutku odmiennego; np.

nieobecno

ść

sternika jest przyczyn

rozbicia okr

tu, podczas gdy jego obecno

ść

jest

przyczyn

bezpiecze

stwa okr

tu.

Wszystkie omówione przyczyny rozpadaj

wyra

nie na cztery klasy: litery s

przyczynami zgłosek, materia jest przyczyn

wytworów sztucznych, ogie

i inne

elementy przyczynami ciał, cz

ęś

ci przyczynami cało

ci, a przesłanki przyczynami

wniosku w znaczeniu "to, z czego". Pierwszy składnik ka

dej pary jest przyczyn

sensie istoty: cało

ść

, poł

czenie i forma. Natomiast: nasienie, lekarz, doradca i w ogóle

wszelki czynnik działaj

cy to

ródła daj

ce pocz

tek zmianie czy istnieniu. Wreszcie

przyczyna wyst

puje jako cel i dobro, albowiem przyczyna celowa chce by

rzecz

najlepsz

ród innych i ich celem; nie ma wi

kszego znaczenia czy si

powie "dobro

samo w sobie", czy "dobro objawiaj

ce si

Tyle jest wi

c rodzajów przyczyn i taki maj

charakter. Przyczyny mo

na pojmowa

wiele ró

nych sposobów, je

eli si

je jednak uło

y w odpowiednie grupy, b

dzie ich

mniej. "Przyczyna" jest wieloznaczna, tak

e nawet w obr

bie tego samego rodzaju jedna

e by

wcze

niejsza w stosunku do drugiej. Np. przyczyn

zdrowia jest lekarz i

znawca, przyczyn

oktawy stosunek 2: 1 oraz liczba; i tak zawsze, klasy w stosunku do

indywiduów. Przyczyn

e te

przypadek i jego rodzaje, np. dla pos

gu w

pewnym sensie jest przyczyn

Poliklet, a w innym rze

biarz, poniewa

dla rze

biarza jest

przypadkiem "bycie Polikletem". To samo da si

powiedzie

o klasie zawieraj

cej atrybut

przypadkowy; np. o człowieku mo

na powiedzie

e jest przyczyn

pos

gu, albo

ogólnie:

e jest ni

"istota

ywa". W

ród atrybutów przypadkowych mog

dalsze i

bli

sze, np. je

eli o człowieku białym lub wykształconym powie si

e jest przyczyn

pos

gu.

Strona 5 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wszelkie przyczyny, zarówno istotne jak i przypadkowe, mo

na podzieli

na potencjalne i

aktualne, np. przyczyn

wybudowania domu jest albo "budowniczy", albo "budowniczy

buduj

cy".

Podobne rozró

nienie da si

przeprowadzi

w rzeczach, których przyczynami s

przyczyny, np. "ten pos

g" albo "pos

g" lub w ogóle "wizerunek"; a tak

e: "z tego br

zu"

albo "z br

zu" lub w ogóle "z materiału". To samo dotyczy przypadkowych atrybutów. Co

cej, mo

na równie

czy

razem dwie przyczyny: istotn

i przypadkow

; np. zamiast

"Poliklet" albo "rze

biarz" powiedzie

: "rze

biarz Poliklet". Mimo wszystko mo

na jednak

powy

sze odmiany przyczyn zredukowa

do sze

ciu, z mo

liwo

ycia ka

dej w

sensie dwojakim. Przyczyn

e by

albo szczegół, albo rodzaj, albo atrybut

przypadkowy, albo jego rodzaj, a te znów z kolei mog

wyst

powa

albo razem, albo

oddzielnie; a wszystkie sze

ść

albo jako przyczyny aktualne, albo jako przyczyny

potencjalne. Ró

nica mi

dzy nimi jest taka,

e przyczyny aktualnie działaj

ce i

szczegółowe istniej

i przestaj

istnie

równocze

nie ze swoimi skutkami, np. ten lekarz

aktualnie lecz

cy i ta osoba leczona, ten budowniczy aktualnie buduj

cy i ten dom

budowany. Inny natomiast zwi

zek jest mi

dzy przyczynami potencjalnymi, nie ginie

wszak równocze

nie dom i jego budowniczy.

Badaj

c przyczyny ró

nych rzeczy nale

y zawsze wykrywa

przyczyn

najwy

(tak

zreszt

we wszelkich wypadkach); oto człowiek buduje, poniewa

jest budowniczym, a

jest budowniczym dzi

ki znajomo

ci sztuki budowania. Ta ostatnia jest zatem przyczyn

wcze

niejsz

w stosunku do tamtych; i tak we wszystkich wypadkach. Dalej: przyczyny

rodzajowe wywołuj

skutki rodzajowe, a przyczyny szczegółowe szczegółowe skutki; np.

rze

biarz jest przyczyn

pos

gu, a ten rze

biarz tego pos

gu; z potencjami wi

ążą

liwe skutki, a z aktualnie działaj

cymi przyczynami urzeczywistniaj

ce si

skutki.

A zatem zagadnienie ilo

ci przyczyn i sposobu ich działania zostało ju

chyba w sposób

dostateczny wyja

nione.

4. Przypadek i traf (samorzutno

ść

)

Mówi si

równie

e trafi przypadek maj

miejsce w

ród przyczyn, wiele bowiem

rzeczy powstaje i istnieje dzi

ki przypadkowi i trafowi. Trzeba zatem zbada

sposób

istnienia przypadku i trafu w

ród wymienionych przyczyn, a tak

e i to, czy s

jednym i

tym samym, czy ró

, i w ogóle czym s

przypadek i traf.

Niektórzy nawet kwestionuj

ich istnienie. Twierdz

mianowicie,

e nic nie dzieje si

przypadkiem i

e to wszystko, co nazywamy przypadkiem lub trafem, ma swoj

okre

lon

przyczyn

, tak jak np. udanie si

"przypadkiem" na rynek i spotkanie tam

człowieka, którego si

chciało spotka

, ale którego si

tam nie oczekiwało, doszło do

skutku dzi

ki temu,

e postanowili

my uda

na rynek po sprawunki. Podobnie we

wszelkich innych zdarzeniach nazywanych "przypadkami" zawsze mo

na - ich zdaniem -

wskaza

na co

, jako ich przyczyn

. Gdyby zreszt

przypadek istniał, byłoby zaiste

bardzo dziwne i niewytłumaczalne, i

aden z dawnych filozofów tłumacz

c zjawiska

powstawania i gini

cia nie odwoływał si

do przypadku; wydaje si

e nie wierzyli oni,

aby cokolwiek mogło si

dzia

przypadkiem. Niemniej jednak i to z kolei wydaje si

dziwne: wiele rzeczy powstaje i istnieje dzi

ki przypadkowi i trafowi, i chocia

wszyscy

wiedz

e ka

dy przypadek mo

na wyprowadzi

z jakiej

przyczyny (jak tego domaga

dawne twierdzenie odrzucaj

ce przypadek), to przecie

twierdz

e pewne rzeczy

powstaj

"przypadkiem", a inne nie. Dlatego te

powinni byli w jaki

sposób wspomnie

przypadku. (...)

i tacy, co twierdz

e przyczyn

naszego nieba i wszystkich

wiatów jest

przypadek; bo z przypadku wywodzi si

wir i ruch, który oddzielił elementy i ukształtował

Strona 6 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

obecny porz

dek wszechcało

ci. (...) Jeszcze inni s

dzili,

e przypadek jest przyczyn

tylko

e niedost

dla umysłu z tej racji, i

jest czym

boskim i nadnaturalnym.

Wobec powy

szego zachodzi konieczno

ść

zbadania, czym s

przypadek i traf, czy s

identyczne, czy ró

ne, i jakie miejsce zajmuj

w naszej klasyfikacji przyczyn.

5. Zdarzenie przypadkowe i celowe

Przede wszystkim, skoro wiemy z obserwacji, i

niektóre zdarzenia zawsze, a inne

przynajmniej najcz

ęś

ciej powstaj

w ten sam sposób, to jest oczywiste,

e przypadek czy

przypadkowe zdarzenie nie mo

e by

uznane za przyczyn

adnej z powy

szych

ewentualno

ci, tzn. ani tego, co jest konieczne i zawsze si

zdarza, ani tego, co

najcz

ęś

ciej si

zdarza. Poniewa

jednak oprócz tych istniej

jeszcze inne zdarzenia, o

których wszyscy mówi

, i

dziełem przypadku, to jest oczywiste,

e istnieje co

, co

na nazwa

przypadkiem i trafem; wszak wiemy, i

zdarzenia tego rodzaju s

przypadkowe i

e na odwrót zdarzenia przypadkowe s

zdarzeniami tego rodzaju.

(...) je

eli zdarzenia celowe powstały dzi

ki trafowi, nazywamy je przypadkowymi lub

okoliczno

ciowymi. (...) Przypu

ść

my np.,

e wierzyciel mógłby przyj

ść

na rynek, aby

odebra

swoj

nale

ść

, gdyby wiedział,

e dłu

nik tam b

dzie. Udał si

jednak na

rynek przypadkiem, nie w tym celu, i otrzymał sw

nale

ść

, chocia

nie miał stałego

zwyczaju odwiedzania rynku ani te

adna konieczno

ść

nie zmuszała go do tego. Cel

osi

gni

ty, tzn. odzyskanie pieni

dzy, nie powstał dzi

ki wewn

trznej przyczynie

celowej, lecz z intencji i postanowienia. A zatem, je

li powy

sze warunki zostały

spełnione, mo

na wówczas powiedzie

e ów wierzyciel udał si

tam przypadkiem. Je

natomiast poszedł na rynek z wyra

nym zamiarem odzyskania pieni

dzy i je

eli zawsze

czy cz

sto udawał si

tam, ilekro

zamierzał odebra

swoje pieni

dze - wówczas nie

na by powiedzie

e udał si

na rynek przypadkowo. Z powy

szego wida

e traf

jest przyczyn

przypadkow

, wyst

puj

ród tych działa

"ze wzgl

du na co

", które

zwi

zane s

z jakim

zamiarem. A zatem traf i rozumny namysł dotycz

tego samego, bo

zamiar implikuje rozumny namysł. (...)

6. Ró

nica mi

dzy przypadkiem a samorzutno

i o ich miejscu w

ród przyczyn

Ró

nica mi

dzy przypadkiem a samorzutno

polega na tym,

e samorzutno

ść

szerszy zakres; albowiem to, co si

zdarzyło przypadkiem, zdarzyło si

równie

samorzutnie, ale nie na odwrót.

Przypadek i to, co przypadkowe, jest wła

ciwe tylko tym bytom, które s

zdolne do

posiadania szcz

ęś

cia i w ogóle do praktycznego działania. Z tego te

wzgl

du przypadek

musi z konieczno

ci pozostawa

cisłym zwi

zku ze sfer

praktycznego działania (bo

jest dowodem na to,

e szcz

ęś

liwy przypadek wydaje si

tym samym lub prawie tym

samym, co i szcz

ęś

cie; a znowu szcz

ęś

cie jest odmian

praktycznego działania, a

mianowicie dobrego post

powania). St

d te

istoty, nie b

ce w stanie działa

praktycznie, nie mog

równie

dokona

adnego czynu przypadkowego. Wynika z tego

dalej,

e ani przedmiot nieo

ywiony, ani zwierz

, ani dziecko nie mog

uczyni

niczego

przypadkowego, bo obca im jest

wiadoma intencja; nie mo

na te

mówi

ani o ich

szcz

ęś

ciu, ani o nieszcz

ęś

ciu (...).

Samorzutno

ść

natomiast jest wła

ciwa zarówno zwierz

tom, jak i nieo

ywionym

przedmiotom. Mówimy np.,

e ko

przyszedł "samorzutnie", gdy

, mimo

e jego

przybycie ocaliło go, to jednak nie przyszedł dla ocalenia siebie. Podobnie mówimy,

trójnóg wywrócił si

"samorzutnie" [automatycznie], i chocia

ustawił si

tak,

e mo

było na nim siedzie

, to jednak nie w tym celu si

wywrócił.

Strona 7 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wida

c wyra

nie,

e samorzutnymi nazywamy te zdarzenia, które po prostu

przytrafiaj

ze wzgl

du na co

, które jednak nie d

ążą

do zamierzonego celu,

maj

cego przyczyn

zewn

trzn

; dalej: mówimy o wypadkach samorzutnych,

e s

przypadkowe, gdy s

liwymi przedmiotami wyboru dla istot mog

cych wybiera

. (...)

d te

wyraz "samorzutny" [automatyczny] wi

ąż

e si

etymologicznie z wyrazem

"nadaremnie". Np. kamie

nie spadł z góry po to, by ugodzi

człowieka w głow

; spadł

c "samorzutnie" [automatycznie], w przeciwnym bowiem razie musiałby spa

ść

wskutek zepchni

cia go przez kogo

i w tym celu, by kogo

ugodzi

w głow

Ró

nica mi

dzy samorzutno

a przypadkiem wyst

puje najwyra

niej w zdarzeniach

naturalnych. O zdarzeniach przeciwnych naturze nie powiemy,

e s

dziełem przypadku,

lecz raczej samorzutno

ci. Prócz tego i ta jeszcze zachodzi ró

nica: przyczyna

samorzutno

ci jest zewn

trzna, a przypadku wewn

trzna.

(...) Skoro zatem samorzutno

ść

i przypadek s

przyczynami skutków, które niezale

nie

od tego, i

mogły by

wywołane b

przez my

l, b

przez natur

, zostały w zasadzie

wywołane przez co

incydentalne, oraz wobec tego,

e nic, co jest incydentalne, nie

e by

wcze

niejsze od tego, co jest istotne, jest przeto jasne,

adna przyczyna

incydentalna nie mo

e by

wcze

niejsza od przyczyny istotnej. Samorzutno

ść

przypadek s

tedy pó

niejsze od my

li i przyrody. A zatem, gdyby nawet było prawd

niebo powstało samorzutnie, b

dzie równie

prawd

e my

l i przyroda s

wcze

niejszymi przyczynami wszystkich rzeczy i wszechcało

ci.

7. Cztery przyczyny i konieczno

ść

ich poznania

e istniej

przyczyny i

e ich ilo

ść

jest wła

nie taka, jak ustalili

my - to jest zupełnie

jasne; ilo

ść

ich jest mianowicie taka sama, jak ilo

ść

kwestii obj

tych pytaniem

"dlaczego"? To "dlaczego" mo

e ostatecznie znaczy

: 1) "Co to jest" w odniesieniu do

rzeczy nieruchomych, jak np. w matematyce: "linia prosta" albo "niewymierno

ść

", czy

cokolwiek innego podlegaj

cego definicji matematycznej; albo 2) "co rozpoczyna pewien

proces", np. "dlaczego rozpocz

li wojn

"? Poniewa

tamci napadli; albo 3) "z jakiego

powodu"? Np. a

eby zdoby

panowanie; albo wreszcie 4) w rzeczach powstaj

cych -

materia.

e jest tyle przyczyn i

e s

wła

nie takie, to jest zupełnie oczywiste. Skoro tedy istniej

cztery przyczyny, przeto ka

dy filozof przyrody powinien je dobrze pozna

; a w

zale

ci od tego, czy sprowadzi owo "dlaczego" do tych czterech przyczyn, tzn. do

materii, formy,

ródła ruchu i celu, b

dzie mógł swój przedmiot we wła

ciwy mu sposób

rozwin

ąć

. Trzy ostatnie przyczyny cz

sto zbieraj

razem. Albowiem "co" i "to, ze

wzgl

du na co" [cel] s

jednym i tym samym, a pierwotne

ródło ruchu jest identyczne z

tymi czynnikami w gatunku; wszak człowiek rodzi człowieka, i tak jest w ogóle we
wszystkim, co b

c poruszane, samo jest

ródłem ruchu. Natomiast nieruchome

ródła

ruchu nie nale

żą

do fizyki, bo mianowicie wywołuj

ruch nie dlatego,

e w sobie maj

ruch czy

ródło ruchu, ale dlatego,

e same nie podlegaj

ruchowi. Istniej

wobec tego

trzy dziedziny bada

, a mianowicie, badanie rzeczy nie podlegaj

cych ruchowi; badanie

rzeczy w ruchu, ale niezniszczalnych; oraz badanie rzeczy zniszczaInych.

Tak wi

c pytanie "dlaczego?" znalazło sw

odpowied

przez sprowadzenie do materii,

formy i pierwszej przyczyny ruchu. Albowiem proces stawania si

najlepiej bada

w ten

sposób,

e si

bada jego przyczyny: "co powstaje po czym?"; "Co było czynnikiem

działaj

cym, a co doznaj

cym?" I tak dalej, zawsze w ten sposób.

Dwie s

przeto zasady wywołuj

ce ruch w sposób fizyczny, przy czym jedna z nich nie

jest fizyczna, poniewa

nie ma zasady ruchu w sobie. Takimi s

nieruchome

ródła

ruchu, jak np. to, co jest absolutnie nieruchome i jest pierwotn

realno

, a nast

pnie

Strona 8 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

istota i forma; jest bowiem celem i tym "ze wzgl

du na co". Skoro przeto natura jest tym

"ze wzgl

du na co", trzeba równie

pozna

i t

przyczyn

. Musimy zatem wyja

wszystkie znaczenia owego "dlaczego", jak np.,

e z tego wynika koniecznie to a to b

w sensie absolutnym, b

odpowiednio cz

sto; albo

e "to a to musi by

, je

eli co

innego ma by

", jak np. przesłanki i wniosek; albo

e "to było istot

tej rzeczy"; albo

wreszcie,

e to jest po prostu lepsze, nie w sensie absolutnym, lecz ze wzgl

du na

substancj

dej rzeczy.

8. O celowo

ci w naturze

Najpierw trzeba wykaza

e natura nale

y do przyczyn działaj

cych ze wzgl

du na jaki

cel, a nast

pnie powiedzie

o tym, co jest konieczne i w jaki sposób istnieje w rzeczach

naturalnych, albowiem do niego jako do przyczyny wszyscy sprowadzaj

wszelkie

rzeczy, argumentuj

e skoro to, co ciepłe, zimne itp. ju

z natury ma te okre

lone

własno

ci, wobec tego ta czy tamta okre

lona rzecz z konieczno

ci istnieje i powstaje; bo

gdy nawet inn

wymieniaj

przyczyn

, jak np. jeden miło

ść

i walk

, inny rozum, to tylko

lekko o niej od czasu do czasu napomkn

i szybko o niej zapominaj

Pojawia si

jednak pewna trudno

ść

: co stoi mianowicie na przeszkodzie, by natura

działała nie ze wzgl

du na co

, ani te

dlatego,

e tak byłoby lepiej, ale na przykład

wła

nie tak: Zeus nie zsyła deszczu w tym celu, by umo

liwi

wzrastanie zbo

a, lecz z

konieczno

ci; albowiem unosz

ce si

opary musz

ozi

bia

, a ozi

bione, stawszy si

wod

z powrotem opadaj

; zbo

e ro

nie wła

nie dzi

ki temu procesowi. Podobnie gdy

komu zbo

e zgnije w polu, nie mo

na powiedzie

e w tym celu padał deszcz, a

eby

zbo

e uległo zepsuciu, lecz

e stało si

to przypadkiem. Co wobec tego stoi na

przeszkodzie, by równie

i cz

ęś

ci przedmiotów naturalnych zachowywały si

w ten sam

sposób, na przykład,

eby z

by wyrastały z konieczno

ci, a mianowicie przednie ostre i

zdolne do rozdrabniania pokarmu oraz trzonowe, szerokie i zdolne do rozcierania
pokarmu, czyli nie w tym celu [by spełnia

te czynno

ci], lecz na odwrót, by cel ten był

przypadkowym skutkiem. To samo odnosiłoby si

do wszystkich pozostałych cz

ęś

przedmiotów naturalnych, w których zdaje si

istnie

ąż

enie do jakiego

celu. Te wi

twory organiczne, których wszystkie cz

ęś

ci poł

czyły si

w sposób jakby celowy,

zachowały si

dzi

ki temu,

e si

tak wła

nie samorzutnie korzystnie ukształtowały. Te

natomiast, które si

nieodpowiednio ukształtowały, gin

ły i gin

w dalszym ci

gu, jak na

przykład, według doniesienia Empedoklesa, woły z ludzk

głow

Oto takie i inne tego rodzaju argumenty wysuwaj

ci, co chc

podkre

pewne

trudno

ci. Nie mo

na jednak uzna

tego pogl

du za prawdziwy. Albowiem zarówno

rzeczy wy

ej wzmiankowane, jak i w ogóle wszystko, co powstaje z natury, albo zawsze,

albo najcz

ęś

ciej powstaje w ten wła

nie okre

lony sposób; natomiast nie mo

na tego

powiedzie

adnej rzeczy, która powstała przypadkowo lub samorzutnie. Cz

stych

deszczów w zimie nie uwa

amy bynajmniej za zjawisko przypadkowe, natomiast w lecie -

tak. Równie

nie uwa

amy za przypadkowe upałów w lecie, ale w zimie uznamy je za

przypadkowe. Skoro zatem zgodzimy si

, i

zdarzenia powstaj

albo dzi

ki zbiegowi

okoliczno

ci, albo d

ążą

do jakiego

celu, a wspomniane wypadki nie s

ani dziełem

zbiegu okoliczno

ci, ani nie powstały samorzutnie, wobec tego zd

ąż

do jakiego

celu.

e jednak wszystkie tego rodzaju wypadki istniej

z natury, na to musz

zgodzi

nawet ci, którzy z nami polemizuj

. A zatem d

ąż

enie do celu jest wła

ciwe rzeczom

powstaj

cym i istniej

cym z natury.

Dalej: je

eli jaki

proces zawiera w sobie cel, wówczas zarówno to, co zachodzi najpierw,

jak i to, co potem, urzeczywistnia si

ze wzgl

du na ten cel. Tak jak si

wykonuje pewn

rzecz

wiadomie, tak te

one powstaj

z natury, i tak jak natura wytwarza pewn

rzecz,

tak te

tworzy

wiadomie, je

eli tylko nic w tym nie przeszkadza.

wiadome

działanie ludzkie jest celowe, st

d te

naturalne procesy s

takie same. Gdyby na

Strona 9 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

przykład dom był wytworem natury, powstałby w taki sam sposób jak dom wybudowany
sztucznie. Gdyby przedmioty naturalne były wytwarzane nie tylko przez natur

, ale

równie

przez sztuk

, to przez sztuk

byłyby wytwarzane w ten sam sposób jak przez

natur

; bo ka

de stadium w obydwu procesach zale

ne jest od drugiego. A w ogóle

sztuka cz

ęś

ciowo uzupełnia to, czego natura nie mo

e urzeczywistni

, a cz

ęś

ciowo j

laduje. Je

eli wi

c sztuczne wytwory powstaj

ze wzgl

du na jaki

cel, to jasne,

równie

i naturalne powstaj

w ten sam sposób. Albowiem zarówno w wytworach

sztucznych, jak i w naturalnych stadia pó

niejsze i stadia wcze

niejsze pozostaj

siebie w tym samym stosunku.

Poza człowiekiem zjawisko to wyst

puje szczególnie jasno u innych istot

ywych; nie

wytwarzaj

one bowiem niczego ani sztucznie, ani przez badanie, ani przez namysł;

dlatego te

niektórzy zastanawiaj

nad tym, czy paj

ki i mrówki działaj

rozumnie,

czy w jaki

inny sposób. Posuwaj

c si

stopniowo dalej w tym kierunku, mo

na si

przekona

e równie

i w ro

linach wytwarzane jest to, co słu

y celowi, np. li

cie

wyrastaj

w tym celu, by osłania

owoc. A zatem, je

eli jaskółka z natury i celowo buduje

swe gniazdo, paj

k sw

paj

czyn

, a ro

liny wydaj

cie ze wzgl

du na owoce, kieruj

korzenie nie do góry, lecz na dół, by w ten sposób zapewni

sobie pokarm, jasne si

staje,

e tego rodzaju przyczynowo

ść

istnieje zarówno w rzeczach powstaj

cych z

natury, jak i w istniej

cych. A skoro "natura" oznacza dwie rzeczy, mianowicie materi

jednej strony, a z drugiej form

, i skoro forma jest celem, a cała reszta istnieje ze

wzgl

du na cel, wobec tego forma musi by

przyczyn

, i to przyczyn

celow

W czynno

ciach sztucznych zdarzaj

pomyłki: na przykład pisz

cy popełnił bł

ortograficzny, a lekarz zalecił złe dawkowanie lekarstwa. Z tego wynika,

e i w procesach

naturalnych mo

liwe s

bł

dy. Je

eli zatem istniej

pewne wytwory sztuczne, w których

to, co jest dobre, słu

y celowi a bł

dy zdarzaj

wtedy, gdy zamierzony cel nie został

osi

gni

ty, wobec tego równie

i w tworach przyrody musi si

dzia

podobnie, przy czym

wynaturzenia byłyby bł

dami celowo

ci. Co si

tyczy pierwotnego kształtowania si

organizmów [w teorii Empedoklesa], to gdyby woły nie były zdolne do osi

gni

cia pewnej

granicy i pewnego celu, to stan ten byłby nast

pstwem działania wadliwej zasady, tak jak

obecnie powstaj

ce dziwotwory s

takimi wskutek pewnych braków wyst

puj

cych w

nasieniu. A i o tym nale

y pami

e najpierw musi powsta

nasienie, ale bynajmniej

nie powstaje ze

natychmiast istota

ywa, i

e nasienie było "pierwotnie w stanie

zupełnego niezró

nicowania".

Równie

w ro

linach wyst

puje celowo

ść

, tylko

e nie jest tak wyra

nie zaakcentowana.

Czy mogłyby powstawa

równie

wiecie ro

lin gatunki oliwek z jakimi

głowami, tak

jak woły z głowami ludzkimi w

ród zwierz

t, czy nie? My

l niedorzeczna, niemniej jednak

musiałoby tak by

, je

li by si

podobne wypadki zdarzały w

ród zwierz

Co wi

cej, powstawanie pocz

wszy od nasion powinno by si

dokonywa

w sposób

przypadkowy. Ale kto tak twierdzi, znosi tym samym w ogóle rzeczy naturalne i natur

Bo rzeczy naturalne to te, które b

c w ci

głym ruchu dzi

ki zasadzie wewn

trznej

dochodz

do pewnego celu. Ka

da z tych zasad prowadzi do ko

cowego celu ró

nego

dla poszczególnych rzeczy i nie przypadkowego. To d

ąż

enie do celu jest stałe dla ka

dej

rzeczy, je

li tylko nic nie stanie na przeszkodzie. To, z powodu czego co

staje, i to,

ze wzgl

du na co co

dzieje, mo

e doj

ść

do skutku dzi

ki przypadkowi. Mówimy na

przykład,

e obcy zjawił si

przypadkiem i zapłaciwszy okup, odszedł; bo dokonał tego,

tak jakby w tym celu przybył, chocia

nie po to przyszedł. Przysługa ta powinna by

okre

lona jako incydentalna, bo przypadek jest przyczyn

incydentaln

, jak to ju

było zaznaczone. Je

eli jednak fakty tego rodzaju zdarzaj

stale lub cz

sto, nie

na ich nazwa

ani incydentalnymi, ani przypadkowymi; tak samo zawsze i w

dziedzinie zjawisk fizycznych, je

li tylko nic nie stanie na przeszkodzie.

Strona 10 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Byłoby to niedorzeczno

dzi

e nie ma celowo

ci, poniewa

nigdzie si

nie widzi,

by czynnik ruchu rozmy

lał nad celem. Ale przecie

i sztuka nie my

li o celu; bo gdyby

sztuka budowania okr

tów zawierała si

w budulcu, to by w podobny sposób z natury

tworzyła okr

ty. Je

eli przeto celowo

ść

jest obecna w sztuce, to jest równie

obecna w

przyrodzie. Najlepiej my

l t

ilustruje przykład człowieka, który si

sam leczy; natura jest

do niego podobna.

e wi

c natura jest przyczyn

i to przyczyn

działaj

celowo, jest oczywiste.

9. O konieczno

ci w naturze

Powstaje teraz pytanie, czy konieczno

ść

istnieje w sensie warunkowym, czy

bezwzgl

dnym? Niektórzy s

e konieczno

ść

jest obecna w procesach powstawania

wła

nie tak, jak gdyby kto

przypuszczał,

ciana domu powstaje z konieczno

ci,

poniewa

to, co ci

ęż

kie, jest

gane ku dołowi, a to, co lekkie, unosi si

ku górze;

dlatego te

kamienie i fundamenty zajmuj

miejsce najni

sze, cegły natomiast wy

sze z

powodu lekko

ci, a drzewo najwy

sze, jako najl

ejsze ze wszystkich składników. Prawda

jest taka,

e bez tych składników powstanie domu nie mogłoby doj

ść

do skutku; jednak

nie dzi

ki nim powstał, chyba

e w sensie przyczyny materialnej; powstał natomiast w

tym celu, aby osłania

i ochrania

pewne rzeczy. Podobnie we wszystkich innych

wypadkach, w których wyst

puje d

ąż

enie do celu. Wytwór nie mo

e powsta

bez

składników, które by nie miały natury koniecznej, ale nie powstaje dzi

ki nim (wyj

wszy

to,

e stanowi

przyczyn

materialn

); wytwór powstaje ze wzgl

du na jaki

cel.

Dlaczego na przykład piła jest taka, jaka jest? Dlatego,

eby spełnia

funkcj

w jakim

celu. Tego celu nie mogłaby spełnia

, gdyby nie była z

elaza; musi wi

c by

elaza,

li ma spełnia

funkcj

piły. Konieczno

ść

jest tutaj warunkowa, lecz nie jest celem.

Innymi słowy: konieczno

ść

jest w materii, celowo

ść

- w poj

ciu.

Konieczno

ść

w matematyce jest prawie tego samego rodzaju, co i konieczno

ść

procesach naturalnych. Poniewa

linia prosta jest wła

nie taka, jaka jest, musi przeto by

tak,

e wewn

trzne k

ty trójk

ta s

równe dwóm prostym. Ale nie na odwrót: bo je

eli

ty trójk

ta nie równaj

dwóm prostym, to linia prosta nie jest tym, za co si

bierze

w obu wypadkach. Natomiast w rzeczach powstaj

cych ze wzgl

du na jaki

cel,

porz

dek jest odwrotny: Je

eli jaki

cel powstanie lub ju

istnieje, to równie

to, co

prowadzi do celu, albo powstanie, albo ju

istnieje; w przeciwnym razie, tak jak w

poprzednim wypadku, gdyby nie było wniosku, nie byłoby równie

i pocz

tku, tak i tutaj:

nie b

dzie celu i "tego, ze wzgl

du na co", je

eli nie b

dzie poprzedników. Albowiem cel

jest pocz

tkiem rozumowania, a nie działania, a w matematyce samego rozumowania,

bo nie ma działania. Je

eli wi

c ma powsta

dom, takie a takie rzeczy musz

przygotowane, tzn. albo ju

gotowe, albo trzeba je wytworzy

; czyli, mówi

c ogólnie,

potrzebny jest materiał zwi

zany z celem, jak na przykład w wypadku domu: cegły i

kamienie. Jednak

e nie przez działanie tych rzeczy cel zostanie zrealizowany, chocia

one przyczyn

materialn

, ani te

nie dzi

ki nim b

dzie istniał. Gdyby jednak w

ogóle nie było materiału, to by te

nie było ani domu, ani piły; w pierwszym wypadku ze

wzgl

du na brak kamienia, w drugim ze wzgl

du na brak

elaza. Podobnie i w geometrii,

eli wewn

trzne k

ty trójk

ta nie b

równe dwóm prostym, to i zasady geometrii nie

prawdziwe.

Jest wi

c oczywiste,

e to, co w rzeczach naturalnych jest konieczne, nazywamy materi

i jej zmianami. Filozof przyrody winien si

zajmowa

ustalaniem obydwu przyczyn, w

kszym jednak stopniu przyczyny celowej; wszak celowo

ść

jest przyczyn

materii, a

nie materia celowo

ci. Nale

y wi

c stwierdzi

e celowo

ść

jest "tym, ze wzgl

du na co",

a pocz

tek wywodzi si

z definicji i istoty; na przykład w wytworach sztucznych: skoro

dom jest taki a taki, wobec tego odpowiedni materiał musi by

przygotowany albo ju

jest

gotowy; albo, skoro zdrowie jest takie a takie, to pewne warunki musz

istnie

albo

Strona 11 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

musz

stworzone. Tak samo, je

eli człowiek jest taki a taki, to musiały wpierw istnie

odpowiednie

rodki; a je

eli te, to i inne.

e, i

konieczno

ść

jest równie

obecna w poj

ciu rzeczy. Bo gdy si

definiuje

czynno

ść

piłowania jako pewnego rodzaju dzielenia, to nie mogłoby ono doj

ść

do skutku,

gdyby piła nie miała odpowiednich z

bów; a te nie byłyby takie, gdyby piła nie była z

elaza. Wszak istniej

w poj

ciu pewne cz

ęś

ci, które stanowi

jakby jego materi

Ksi

ga IV

MIEJSCE, PRÓ

NIA I CZAS

1. Miejsce i ró

ne jego rodzaje

Filozof przyrody musi posiada

wiedz

nie tylko o niesko

czono

ci, ale tak

e o miejscu,

a mianowicie czy w ogóle istnieje, czy nie, jaki jest sposób jego istnienia i czym ono jest.
Według powszechnego przekonania rzeczy istniej

ce musz

gdzie

(to, co nie

istnieje, nie znajduje si

nigdzie; bo gdzie np. znajduje si

kozioł-jele

albo sfinks?), a

nast

pnie,

e ruch w swoim najbardziej ogólnym i pierwotnym znaczeniu polegaj

cy na

zmianie miejsca nazywamy przemieszczeniem.

Zagadnienie, czym jest miejsce, sprawia liczne trudno

ci. Zbadanie wszystkich faktów z

tej dziedziny prowadzi do ró

nych wniosków. A do tego ze strony innych my

licieli nie

otrzymali

adnych informacji na ten temat; ani zestawu trudno

ci, ani

adnych prób

rozwi

zania tego zagadnienia.

Istnienie miejsca wydaje si

faktem oczywistym; wskazuje na to mo

liwo

ść

zmiany

poło

enia. Tam, gdzie teraz jest woda, tam pó

niej znajdzie si

powietrze, gdy tylko

wod

usunie, np. z naczynia; a nast

pnie znów jakie

inne ciało zajmie to samo

miejsce. Wskutek tego,

e ró

ne ciała zajmuj

kolejno to samo miejsce, wydaje si

ono

za ka

dym razem inne. Tak miejsce, w którym teraz jest powietrze, jest tym samym

miejscem, w którym przedtem była woda. Wynika z tego jasno,

e miejsce, czyli

przestrze

, jest czym

innym od obydwu ciał, które je zajmowały i kolejno opuszczały.

Dalej: zmiana miejsca elementarnych ciał naturalnych, takich np. jak ogie

, ziemia itp.,

wykazuje nie tylko to,

e miejsce jest czym

, ale i to,

e wywiera ono pewien wpływ;

mianowicie ka

de ciało elementarne d

ąż

y do wła

ciwego sobie miejsca, je

li tylko nic nie

stanie mu na przeszkodzie: jedno do góry, inne na dół. (...) "Do góry" nie jest jakim

przypadkowym kierunkiem, lecz jest miejscem, ku któremu si

unosi ogie

i wszystko, co

jest lekkie. Podobnie "na dół" nie jest równie

przypadkowym kierunkiem, lecz takim, do

którego zd

ąż

przedmioty ci

ęż

kie i utworzone z ziemi. (...)

Wreszcie ci, którzy twierdz

e pró

nia istnieje, stwierdzaj

tym samym istnienie

miejsca: pró

nia byłaby miejscem pozbawionym ciała.

Uwagi te prowadz

do wniosku,

e miejsce jest czym

innym ni

ciała, i

e wszelkie ciało

ce przedmiotem percepcji zmysłowej znajduje si

w jakim

miejscu. (...) to, bez

czego nic nie mo

e istnie

, a samo mo

e istnie

bez innych rzeczy, musi by

pierwszym miejscu; a miejsce nie ginie, gdy znajduj

ce si

w nim rzeczy przestan

istnie

eli nawet zgodzimy si

na to,

e miejsce istnieje, wyłoni si

trudno

ść

z odpowiedzi

na pytanie: czym ono jest. Czy jest jak

ąś

mas

cielesn

, czy jak

ąś

inn

"natur

Najpierw jednak trzeba si

zaj

ąć

zagadnieniem rodzaju miejsca:

Strona 12 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

1) A wi

c posiada ono trzy wymiary, ograniczaj

ce ka

de ciało: długo

ść

, szeroko

ść

gł

boko

ść

. Jednak

e jest niemo

liwe, by miejsce było ciałem, albowiem w tym samym

punkcie przestrzeni znajdowałyby si

dwa ciała.

2) Dalej: Je

eli ciało ma swoje miejsce, czyli jak

ąś

przestrze

, to równie

z tego samego

wzgl

du musi istnie

miejsce dla powierzchni i dla innych granic ciała; bo tam, gdzie była

przedtem powierzchnia wody, b

dzie teraz powierzchnia powietrza. Nie mo

emy jednak

dostrzec

adnej ró

nicy mi

dzy punktem a miejscem punktu. A zatem, je

eli miejsce

punktu nie ró

ni si

niczym od punktu, to równie

i miejsce innych rzeczy nie b

dzie si

ró

od nich, a wi

c miejsce nie b

dzie czym

ró

nym od ka

dej z nich.

3) Czym

e wi

c według naszej opinii ma by

miejsce? Maj

c taki rodzaj natury, miejsce

nie mo

e by

ani elementem, ani tworem zło

onym z elementów, ani materialnym, ani

niematerialnym, bo maj

c rozmiary, nie jest ciałem. Wszak elementy ciał zmysłowych s

ciałami, natomiast z elementów zmysłowych nie powstaje

adna wielko

ść

4) Mo

na z kolei zapyta

: czego przyczyn

jest miejsce w istniej

cych rzeczach?

adna

bowiem z czterech przyczyn nie przysługuje mu; ani nie jest przyczyn

materialn

rzeczy

(nic bowiem z niego nie jest utworzone), nie jest te

ani form

, ani istot

rzeczy, nie jest

celem i nie porusza rzeczy.

5) Je

eli jest jakim

bytem, wobec tego gdzie si

znajduje? (...) Je

eli bowiem wszystko,

co istnieje, zajmuje jakie

miejsce, to równie

miejsce musi mie

swoje miejsce i tak dalej

w niesko

czono

ść

6) Co wi

cej: je

eli wszelkie ciało znajduje si

w jakim

miejscu, to równie

wszelkie

miejsce musi zawiera

jakie

ciało. A co wobec tego powiemy o rzeczach

powi

kszaj

cych si

? Z powy

szego wynika,

e ich miejsce musiałoby si

powi

ksza

wraz z nimi, je

eliby nie było ani mniejsze, ani wi

ksze od ka

dej z nich.

Ze wzgl

du na te trudno

ci musimy koniecznie najpierw rozwa

, czym jest miejsce, a

nawet czy w ogóle istnieje.

2. Wbrew pozorom miejsce nie jest ani form

, ani materi

(...) Twierdz

np.,

e jeste

teraz w niebie, poniewa

jeste

w powietrzu, a ono jest w

niebie; a jeste

w powietrzu, poniewa

znajdujesz si

na ziemi; i podobnie, znajdujesz

na ziemi, poniewa

jeste

w tym miejscu, które tylko ciebie otacza.

eli zatem miejsce jest tym, co bezpo

rednio otacza ka

de ciało, jest przeto

równocze

nie pewn

granic

; wobec tego miejsce ka

dego ciała b

dzie jego form

, czyli

kształtem, a wi

c tym, za pomoc

czego okre

la si

wielko

ść

i materi

wielko

ci; tym

bowiem jest granica w ka

dej rzeczy.

Z tego punktu widzenia miejsce jest form

dej rzeczy. O ile natomiast traktujemy

miejsce jako rozci

gło

ść

wielko

ci, jest ono materi

. Rozci

gło

ść

jest w rzeczywisto

czym

innym ni

wielko

ść

; jest czym

okre

lanym i obejmowanym przez form

, jak np.

przez powierzchni

i granic

, a tak

jest materia i to, co nieograniczone, bo gdy si

usunie z kuli granice i matematyczne cechy, nie pozostanie nic prócz materiału.

Z tego samego wzgl

du Platon w Timajosie stwierdza identyczno

ść

materii i przestrzeni

(...).

wietle przytoczonych faktów słusznie b

dziemy oczekiwa

trudno

ci w ustaleniu,

czym jest miejsce, je

eli rzeczywi

cie jest jedn

z tych dwu rzeczy:

Strona 13 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

materi

lub form

. Zagadnienie wymaga skrupulatnego zbadania, a w przypadku

oddzielenia tych poj

ęć

od siebie, niełatwo by było je pozna

Niemniej jednak nietrudno dostrzec,

e miejsce nie mo

e by

ani form

, ani materi

1) Wszak materia i forma nie dadz

oddzieli

od rzeczy, podczas gdy miejsce mo

oddzielone. Jak podkre

lili

my wy

ej, tam gdzie było powietrze, teraz z kolei znajduje

woda, zajmuj

c na przemian po sobie miejsce; i podobnie z innymi ciałami. A zatem

miejsce ani nie jest cz

ęś

ciała, ani jego stanem, lecz jest czym

oddzielnym. Wydaje

, i

jest czym

podobnym do naczynia (bo naczynie jest miejscem daj

cym si

przenie

ść

); a przy tym naczynie nie jest cz

ęś

rzeczy.

Wobec tego miejsce jako daj

ce si

oddzieli

od rzeczy nie jest form

, a jako obejmuj

jest zgoła czym

innym ni

materia. (...)

5) Je

eli natomiast miejsce znajduje si

w rzeczy (a b

dzie tak wówczas, je

li si

je uzna

albo za form

, albo za materi

), w takim razie (...) miejsce miałoby miejsce. (...)

4. Definicja miejsca

Czym wi

c jest miejsce? Odpowied

na to pytanie niebawem stanie si

jasna. We

pod uwag

przysługuj

ce mu cechy istotne. Przyjmiemy wi

1) miejsce jest tym, co otacza bezpo

rednio to, czego jest miejscem;

2) nie jest cz

ęś

rzeczy;

3) bezpo

rednie miejsce danej rzeczy nie jest ani mniejsze, ani wi

ksze od

niej;
4) miejsce mo

e by

z ka

dej rzeczy opró

nione i od niej oddzielone. A w

dodatku:
5) ka

de miejsce ma gór

i dół, a ka

de ciało z natury d

ąż

y do wła

ciwego

sobie miejsca, tzn. b

do góry, b

na dół, i tam trwa.

Ustaliwszy te zasady rozpatrzmy pozostałe zagadnienia. (...)

Najpierw trzeba sobie u

wiadomi

e miejsce nie mogłoby si

sta

przedmiotem

docieka

, gdyby nie istniał ruch wzgl

dem miejsca. Równie

głównie na tym opieramy

swoje przypuszczenia,

e niebo zajmuje miejsce, poniewa

znajduje si

w ci

głym ruchu.

(...)

eli mówimy, i

rzecz jest w

wiecie, jako

e jest w miejscu, to dlatego, i

jest w

powietrzu, a powietrze jest w

wiecie. Mówi

c "w powietrzu", mamy na my

li nie

"wszelkie powietrze", lecz to, które otacza zewn

trznie jej powierzchni

. Bo gdyby

"wszelkie powietrze" było miejscem, miejsce rzeczy nie odpowiadałoby jej wielko

ci; a

przecie

zało

yli

my t

odpowiednio

ść

, w my

l której bezpo

rednie miejsce rzeczy jest z

identyczne. (...)

(...) miejsce musi by

(...) granic

ciała otaczaj

cego, b

cego w styczno

ci z ciałem

otaczanym; a ciałem otaczanym nazywamy takie, które mo

e zmienia

miejsce w

przestrzeni. (...)

Z drugiej strony, tak jak naczynie jest miejscem przeno

nym, tak miejsce jest naczyniem

nieruchomym. A wi

c, gdy rzecz wewn

trzna w stosunku do innej nieruchomej znajduje

w ruchu i zmienia miejsce, jak statek na rzece, ciało otaczaj

ce odgrywa rol

raczej

naczynia ni

miejsca. Miejsce chce by

nieruchome, tak i

raczej cały potok [z ło

yskiem]

Strona 14 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

jest miejscem, poniewa

jako cało

ść

jest nieruchomy. A zatem miejsce jest to

bezpo

rednia i nieruchoma granica ciała otaczaj

cego.

To te

wyja

nia, dlaczego

rodek

wiata i wewn

trzna powierzchnia kr

ążą

cego układu

wydaj

wszystkim ludziom "gór

" i "dołem"; mianowicie dlatego,

e podczas gdy

jedno jest zawsze w spoczynku, to wewn

trzna strona kr

ążą

cego układu jako cało

ść

nie

zmienia miejsca. A poniewa

rzeczy lekkie z natury d

ążą

do góry, a ci

ęż

kie ku dołowi,

granice otaczaj

ce w kierunku

rodka

wiata i sam

rodek s

"w dole", a granice

otaczaj

ce w kierunku zewn

trznej cz

ęś

wiata i sama cz

ęść

zewn

trzna s

"w górze".

Wskutek tego równie

i miejsce uwa

a si

za pewien rodzaj powierzchni, jakby naczynie,

w którym si

mieszcz

rzeczy. Dalej: Miejsce pokrywa si

z rzecz

, gdy

granice

zbiegaj

z tym, co ograniczaj

5. Lokalizacja

Mówimy,

e ciało jest w miejscu, gdy

poza nim znajduje si

inne ciało, które je otacza;

eli to nie zachodzi, ciało nie jest w miejscu. Dlatego nawet gdyby woda nie była

otoczona przez inne ciało, jej cz

stki byłyby w ruchu, bo si

wzajemnie otaczaj

; cało

ść

natomiast w jednym sensie mogłaby by

w ruchu, w innym nie. Bo

wiat jako cało

ść

nie

zmienia równocze

nie miejsca, lecz porusza si

wokoło, gdy

to miejsce jest miejscem

jego cz

stek. Pewne ciała nie poruszaj

ani ku górze, ani ku dołowi, lecz wokoło; inne

znów poruszaj

i ku górze, i ku dołowi, a mianowicie te, które podlegaj

szczeniu i

rozrzedzeniu.

(...) Dlatego te

górna sfera niebia

ska porusza si

wkoło, podczas gdy cało

ść

nie zajmie

adnego miejsca; bo, co jest gdzie

, jest równie

czym

i musi mie

obok siebie co

, co

otacza. Lecz poza

wiatem nie ma ju

niczego na zewn

trz i wskutek tego wszystko si

musi w nim zawiera

wiat stanowi bowiem cało

ść

. Jednak

e miejscem rzeczy nie jest

niebo, lecz jego wewn

trzna kraw

ca w kontakcie z ruchomym ciałem [jako jego

nieruchoma granica], A wi

c wskutek tego ziemia jest w wodzie, woda w powietrzu,

powietrze w niebie, lecz niebo nie jest ju

w niczym innym. (...)

7. Co oznacza "pró

nia". Odparcie argumentów za istnieniem pró

nym krokiem na drodze do rozstrzygni

cia zagadnienia, który pogl

d jest prawdziwy,

dzie okre

lenie znaczenia nazwy "pró

nia". Wydaje si

e pró

jest miejsce, w

którym nic si

nie znajduje. Podstaw

tego pogl

du jest przekonanie,

e to, co istnieje,

jest ciałem, a poniewa

wszelkie ciało znajduje si

w miejscu, wobec tego pró

nia jest

miejscem, w którym si

nie znajduje

adne ciało: a zatem tam, gdzie nie ma ciała, musi

pró

nia.

ponadto,

e ka

de ciało jest dotykalne, a takim jest ciało ci

ęż

kie lub lekkie.

d wnioskuj

na podstawie sylogizmu: pró

jest to, co nie zawiera w sobie ani

ęż

ci, ani lekko

ci. (...)

na zatem ustali

pierwsz

definicj

: Pró

jest to, co nie jest wypełnione

dotykalnym ciałem, a dotykalnym jest takie ciało, które ma ci

ęż

ar lub lekko

ść

(...). Z tego

wzgl

du niektórzy twierdz

e pró

nia jest materi

ciała (uto

samiaj

oni równie

miejsce z pró

); popełniaj

jednak w tym wypadku bł

d; wszak materia nie da si

oddzieli

od rzeczy, a oni ró

nic

jako przedmiot badania pojmuj

jako co

, co wła

nie

da si

oddzieli

Strona 15 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Okre

liwszy natur

miejsca dowiedli

my,

e pró

nia, je

eli istnieje, musi by

miejscem

pozbawionym ciała, a tak

e ustalili

my i to, w jakim sensie miejsce istnieje, a w jakim nie

istnieje. Na tle powy

szego staje si

jasne,

e pró

nia nie istnieje ani oddzielnie, ani nie

oddzielnie: wszak przez pró

rozumie si

nie ciało, lecz odst

p w ciele. Dlatego te

wydaje si

e pró

nia jest czym

, bo z tej samej racji i miejsce jest czym

. Zarówno

obro

com pogl

du,

e miejsce jest poza ciałami, które je zajmuj

, jak i obro

com

pogl

du,

e pró

nia jest czym

, przychodzi z pomoc

ruch przestrzenny. S

mianowicie,

e pró

nia jest koniecznym warunkiem ruchu w takim sensie,

e ruch

dokonuje si

w pró

ni; a pró

nia byłaby rodzajem rzeczy nazywanej przez niektórych

miejscem.

Nie istnieje jednak w ogóle konieczno

ść

pró

ni jako warunku ruchu. W

adnym bowiem

wypadku nie jest pró

nia warunkiem koniecznym ruchu, co uszło uwagi Melissosa: wszak

pełnia mo

e podlega

zmianom jako

ciowym. Co wi

cej: pró

nia nie jest bynajmniej

konieczna równie

dla ruchu przestrzennego: wszak ciała mog

równocze

nie zajmowa

kolejno miejsca po sobie, nawet i wtedy, gdy nie istnieje w danym wypadku specjalny
odst

p poza ciałami poruszaj

cymi si

. Dowodz

tego w sposób oczywisty obroty rzeczy

głych, jak równie

obroty ciał poruszaj

cych si

w cieczach. Dalej: mo

e powstawa

szczenie nie dzi

ki pró

ni, lecz wskutek usuni

cia z ciała jego zawarto

wewn

trznej (np.

cie

nienie wody nast

puje po usuni

ciu z niej powietrza). Z drugiej

strony, rzeczy mog

powi

ksza

nie tylko wskutek przedostawania si

czego

do ich

trza, lecz tak

e dzi

ki zmianie jako

ciowej, np. gdy woda przekształca si

powietrze.

W ogóle zarówno argument dotycz

cy rozszerzania ciał, jak i wody wlewanej do popiołu,

sam sobie stwarza trudno

ci. Bo mianowicie: 1) albo nie ka

da cz

ęść

ciała si

rozszerza,

albo 2) ciała mog

rozszerza

w inny sposób ni

przez dodanie do nich innego ciała,

albo 3) dwa ciała mog

w tym samym miejscu (w tym wypadku nasi oponenci

domagaj

rozwi

zania wspólnych trudno

ci zamiast wykaza

istnienie pró

ni), albo

wreszcie 4) ka

de ciało, je

eli rozszerza si

w swych cz

ęś

ciach dzi

ki pró

ni, musi by

puste. Ten sam argument odnosi si

równie

do popiołu.

Widzimy wi

e nietrudno jest odeprze

argumenty, za pomoc

których dowodzi si

istnienia pró

ni.

8. Nie istnieje pró

nia poza ciałami

Zaznaczamy raz jeszcze,

e nie ma takiej pró

ni, która by istniała niezale

nie od ciał, jak

to twierdz

niektórzy. Bo je

li ka

de poszczególne ciało ma swój naturalny ruch, jak np.

ogie

ku górze, a ziemia ku dołowi i do

rodka

wiata, to staje si

jasne,

e pró

nia nie

e by

przyczyn

ruchu przestrzennego. A zatem jakiego ruchu przyczyn

dzie

pró

nia? Uwa

a si

wszak

e za warunek konieczny ruchu przestrzennego, podczas

gdy ona przecie

takiego warunku nie stanowi.

A je

eli znów pró

nia jest rodzajem miejsca pozbawionego ciała, to gdzie si

porusza

ciało w niej umieszczone? (...)

Ci, co utrzymuj

e pró

nia jest warunkiem koniecznym ruchu, byliby zmuszeni uzna

słuszny raczej pogl

d przeciwny, gdyby tylko gł

biej wnikn

li w t

spraw

, a mianowicie,

adna poszczególna rzecz nie mogłaby si

porusza

, gdyby wła

nie istniała pró

nia;

bo zgodnie z tymi, którzy utrzymuj

e ziemia dzi

ki swemu jednorodnemu o

rodkowi

pozostaje w spoczynku, nale

ałoby przyj

ąć

e i w pró

ni rzeczy powinny trwa

spoczynku: nie ma bowiem takiego miejsca, w którym rzeczy lepiej mogłyby si

porusza

w innym, albowiem pró

nia jako taka nie dopuszcza

adnych ró

nic.

Strona 16 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Drugi argument byłby taki,

e wszelki ruch jest b

wymuszony, b

naturalny; a je

eli

istnieje ruch wymuszony, to musi istnie

tak

e ruch naturalny (bo ruch wymuszony jest

przeciwny naturze, a ruch przeciwny naturze jest wtórny w stosunku do naturalnego;
wobec tego, gdyby

adne ciało fizyczne nie miało ruchu naturalnego, to równie

nie

mógłby istnie

jakikolwiek inny rodzaj ruchu). Jak mo

e jednak istnie

ruch naturalny,

skoro nie ma

adnej ró

nicy mi

dzy pró

a niesko

czono

? W niesko

czono

bowiem nie istnieje ani "góra", ani "dół", ani "

rodek"; w pró

ni "góra" niczym si

nie ró

od "dołu"; skoro przeto "nic" nie jest zró

nicowane, to równie

i pró

nia nie jest

zró

nicowana (a zdaje si

e wła

nie pró

nia jest pewnego rodzaju niebytem i brakiem).

Atoli naturalny ruch przestrzenny jest zró

nicowany, wobec tego i przedmioty fizyczne

musz

z natury zró

nicowane. A zatem albo nic z natury nie podlega naturalnemu

ruchowi przestrzennemu, albo skoro podlega, to nie mo

e istnie

pró

nia.

Co wi

cej: ciała rzucone poruszaj

, chocia

nie maj

kontaktu ze

ródłem

impulsu. A poruszaj

albo wskutek kolejnej zmiany miejsca, jak twierdz

, albo

wskutek tego,

e wprawione w ruch powietrze popycha ciało, ruchem szybszym od jego

naturalnego ruchu, ku wła

ciwemu miejscu. Jednak

e w pró

ni nie mo

e zachodzi

aden z tych przypadków; nic si

tu nie mo

e porusza

prócz ciała przez co

unoszonego.

Dalej: nikt nie potrafi wyja

, wskutek czego ciało wprawione w ruch gdzie

musi

zatrzyma

; dlaczego zatrzyma si

raczej w tym ni

w innym miejscu? A zatem ciało albo

dzie znajdowa

w spoczynku, albo si

dzie porusza

w niesko

czono

ść

, je

eli

tylko nie stanie mu na drodze jakie

inne silniejsze ciało. (...)

Dalsze rozwa

ania uka

żą

w sposób oczywisty słuszno

ść

naszego stanowiska. Widzimy,

e ciało o pewnym okre

lonym ci

ęż

arze porusza si

szybciej ni

inne; a dzieje si

to z

dwóch przyczyn: albo z powodu ró

nicy o

rodka, w którym ciało si

porusza, a którym

e by

np. woda, powietrze, ziemia, albo je

eli o

rodek jest ten sam, poruszaj

ce si

ciała ró

ęż

arem.

Wła

ciwie to o

rodek jest przyczyn

ró

nic, bo stanowi przeszkod

dla ciała

poruszaj

cego si

, zwłaszcza je

eli [o

rodek] porusza si

w przeciwnym kierunku, ale

nawet i wtedy znajduje si

w stanie spoczynku; szczególnie jednak wtedy, gdy nie

ust

puje łatwo, tzn. gdy jest g

sty.

Niechaj ciało A porusza si

przez o

rodek B w czasie

i przez o wiele rzadszy o

rodek

∆

w czasie E; je

eli B i

∆

ró

ne pod wzgl

dem długo

ci, to czas poruszania si

ciała A b

dzie proporcjonalny do oporu o

rodka. Niechaj o

rodkiem B b

dzie woda, a

rodkiem

∆

powietrze, wówczas wskutek tego,

e powietrze jest rzadsze i mniej

cielesne ni

woda, A b

dzie si

porusza

przez o

rodek

∆

szybciej ni

przez B. Zachodzi

c mi

dzy powietrzem a wod

taka sama proporcja, jak mi

dzy szybko

w jednym a

szybko

w drugim o

rodku. Je

eli wi

c powietrze jest dwa razy rzadsze od wody,

wobec tego ciało potrzebuje na przej

cie o

rodka B dwa razy wi

cej czasu w stosunku

do tego, ile by potrzebowało na przej

cie o

rodka

∆

, a czas ob

dzie dwa razy dłu

szy od

czasu E. I podobnie zawsze w miar

tego, jak o

rodek b

dzie mniej cielesny i mniej

oporny, a łatwiej si

rozst

puj

cy, ruch ciała b

dzie szybszy.

Jednak

e mi

dzy pró

a ciałem nie ma

adnej proporcji, tak jak jej równie

nie ma

dzy zerem a liczb

. Bo oto 4 przewy

sza 3 o 1, a 2 wi

cej ni

o 1, a 1 przewy

sza o

jeszcze wi

ksz

ilo

ść

2; natomiast zero nie pozostaje w

adnej proporcji do

jakiejkolwiek liczby; albowiem to, co przewy

sza, musi si

dzieli

na nadwy

i to, co

zostało przewy

szone; a wi

c 4 nie da si

rozło

na nadwy

w stosunku do zera i na

zero. (...) Podobnie pró

nia nie mo

e pozostawa

adnej proporcji do pełni, a tak

ruchy odbywaj

ce si

w obu tych o

rodkach nie pozostaj

adnej proporcji do siebie.

Strona 17 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

eli przeto ciało porusza si

w o

rodku g

stym na tak

a tak

odległo

ść

, w takim a

takim czasie, to w pró

ni porusza si

z szybko

, która si

nie da uj

ąć

adn

proporcj

. (...)

Takie nast

pstwa wynikaj

z ró

nic mi

dzy o

rodkami; natomiast z ró

nic mi

dzy ciałami

poruszaj

cymi si

wynikaj

nast

puj

ce konsekwencje: obserwacja poucza,

e ciała,

które maj

przewag

w ci

ęż

arze, b

w lekko

ci, a s

podobne pod innym

wzgl

dem, przebiegaj

szybciej równ

przestrze

, w proporcji takiej, w jakiej pozostaj

do siebie ich wielko

ci. Z tego samego wzgl

du b

równie

porusza

w pró

ni z

szybko

w takiej samej proporcji. Ale to jest niemo

liwe; z jakiej racji jedno ciało ma

porusza

szybciej od drugiego? (W ruchu przez "pełni

" musi tak by

, poniewa

ksze ciało przeciska si

przez "pełni

" szybciej dzi

ki swej sile. Poruszaj

ce si

ciało

albo swoim kształtem rozcina o

rodek, albo impulsem nadanym mu przez sił

poruszaj

czy wyrzucaj

.) Z tej wi

c racji wszystkie ciała musz

mie

sam

szybko

ść

. To jest jednak niemo

liwe.

Z dotychczasowych wywodów wynika zatem jasno,

e przyj

cie pró

ni prowadzi do

wniosków sprzecznych z racjami, które przytaczaj

obro

cy pró

ni. Ci mianowicie s

e skoro istnieje ruch przestrzenny, musi by

równie

niezale

nie istniej

ca pró

nia.

Byłoby to równoznaczne z powiedzeniem,

e miejsce jest jak

ąś

wyizolowan

realno

co ju

ej uznali

my za niemo

liwe. (...)

Z powy

szych uwag wynika jasno,

e nie istnieje pró

nia oderwana od ciał.

9. Nie istnieje pró

nia w ciałach

wreszcie i tacy, co s

e istnienie pró

ni wynika jasno z faktu istnienia ciał

stych i rzadkich. Gdyby - tak argumentuj

- nie było g

sto

ci i rozrzedzenia, nic by si

nie mogło

cie

nia

ani kurczy

. A gdyby nie istniało

cie

nianie si

i kurczenie, to albo

by w ogóle nie było ruchu, albo wszechcało

ść

czniałaby, jak utrzymuje Ksutos, albo

wreszcie powietrze i woda musiałyby si

przekształca

zawsze na równe ilo

ci (je

eli np.

kubek wody zamieni si

w powietrze, to w tym samym czasie z takiej samej ilo

powietrza musi powsta

kubek wody), albo - twierdz

- pró

nia musi istnie

; w

przeciwnym bowiem razie ani zg

szczenie, ani rozrzedzenie nie byłoby mo

liwe. (...)

Mimo i

odrzucamy istnienie pró

ni, to jednak zgadzamy si

e w odniesieniu do

pozostałych trudno

ci problem jest dobrze postawiony: mianowicie,

e ruch albo nie

istnieje, je

eli nie ma zg

szczania i rozrzedzania, albo

wiat p

cznieje, albo zawsze

równa ilo

ść

wody przetworzona z powietrza b

dzie zrównowa

ona tak

sam

ilo

powietrza przemienionego w wod

(jest bowiem oczywiste,

e powietrza wytworzonego z

wody jest obj

ciowo wi

cej. Krótko mówi

c, je

eli nie istnieje kondensacja, to musi

zachodzi

jeden z trzech przypadków: albo s

siednie cz

ęś

ci b

kolejno spychane na

zewn

trz, a

w ko

cu skrajna cz

ęść

utworzy wypukło

ść

, albo powietrze gdziekolwiek

musi by

przetworzone na tak

sam

ilo

ść

wody, tak,

eby masa cało

ci była równa, albo

wreszcie nic si

nie porusza. Zaiste ka

da zmiana miejsca zawsze powoduje

kondensacj

, wyj

wszy ruch po kole; ale przecie

zmiana miejsca nie zawsze si

dokonuje po kole, lecz tak

e po linii prostej).

Otó

w przeciwie

stwie do tych, którzy w oparciu o przytoczone racje stwierdzaj

istnienie aktualnej pró

ni, my zajmujemy stanowisko przeciwne, zgodne z wyło

onymi

zasadami, a mianowicie,

e przeciwie

stwa takie, jak ciepło, zimno i inne tego rodzaju

fizyczne ró

nice jako

ciowe maj

jak

ąś

jedn

materi

; dalej,

e co istnieje aktualnie,

powstało z tego, co istniało potencjalnie,

e dalej, materia nie da si

oddzieli

przeciwnych jako

ci, chocia

jej byt ró

ni si

od ich bytu; i wreszcie

e poszczególny

przedmiot materialny mo

e by

przypadkiem barwny, ciepły czy zimny.

Strona 18 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Co wi

cej, zarówno w ciele o wielkich, jak i małych rozmiarach wyst

puje ta sama

materia. To jest zupełnie oczywiste; gdy bowiem powietrze zostało wytworzone z wody,
ta sama materia stała si

czym

innym nie dodaj

c niczego nowego, bo dokonała si

tylko aktualizacja tego, co było dot

d potencjalne, a znowu powietrze przekształciło si

wod

w ten sam sposób, z tym tylko,

e raz z mniejszej masy powstała wi

ksza, to

znowu z wi

kszej powstała mniejsza. Podobnie, je

eli powietrze o wi

kszej masie

skurczy si

albo o mniejszej masie rozpr

ęż

y si

, przyczyn

tego jest materia, która

potencjalnie b

c wi

ksza lub mniejsza staje si

[aktualnie] wi

ksza lub mniejsza.

Bo tak, jak ta sama materia z zimnej stała si

ciepł

, a z ciepłej zimn

, dzi

ki temu

była taka potencjalnie, tak na tej samej zasadzie z ciepłej mo

e si

sta

cieplejsza,

chocia

nic w materii nie stało si

ciepłe, co by ju

nie było ciepłe wtedy, gdy rzecz była

mniej ciepła (...). I odpowiednio, gdy wielka lub mała masa ciała zwi

kszy si

, nie nast

to wskutek dodania do niej czego

nowego, lecz wskutek tego,

e materia jest

potencjalnie materi

dla obydwu stanów; równie

jedna i ta sama rzecz jest g

sta i

rzadka, ale dla tych dwóch własno

ci jest tylko jedna materia; co wi

cej, to, co jest g

ste,

jest ci

ęż

kie, a to, co rzadkie, jest lekkie. (...) Albowiem te dwie własno

ci: ci

ęż

ść

lekko

ść

nale

żą

do dwóch innych, mianowicie do g

sto

ci i rzadko

ci, bo to, co ci

ęż

kie i

twarde, wydaje si

ste, a przeciwie

stwo tego, tzn. lekkie i mi

kkie, wydaje si

rzadkie;

lecz ci

ęż

ść

i twardo

ść

nie wyst

puj

razem w ołowiu i w

elazie.

Z przytoczonych wypowiedzi wynika zatem jasno,

e pró

nia nie istnieje ani poza

ciałami, ani w sensie absolutnym, ani w ciałach rzadkich, ani potencjalnie, chyba

e kto

zechce po prostu nazwa

pró

warunkiem ruchu przestrzennego. Gdy przeto pró

nada si

taki sens, wówczas b

dzie ona materi

ęż

ci i lekko

ci, i to materi

jako

tak

; bo to wła

nie g

sto

ść

i rzadko

ść

dzi

ki temu przeciwie

stwu wywołuje ruch

przestrzenny, a twardo

ść

i mi

kko

ść

- ró

ne stany, ale nie stany ruchowe, lecz raczej

jako

ciowe.

Tyle mieli

my do powiedzenia na temat pró

ni: w jakim mianowicie sensie istnieje, a w

jakim nie istnieje.

10. Czas. W

tpliwo

ść

co do istnienia czasu

Po omówieniu powy

szych zagadnie

trzeba z kolei zaj

ąć

problemem czasu.

Najlepiej b

dzie wyło

najpierw trudno

ci, jakie si

ążą

z tym tematem,

wykorzystuj

c do tego celu popularne argumenty. Czy mianowicie czas jest jedn

rzeczy istniej

cych, czy nieistniej

cych, a nast

pnie, jaka jest jego natura? Pewne

rozwa

ania nasuwaj

podejrzenie, i

czas albo w ogóle nie istnieje, albo jest poj

ciem

mglistym i niewyra

nym. Bo oto jedna jego cz

ęść

przemin

ła i ju

jej nie ma, podczas

gdy inna dopiero b

dzie i jeszcze jej nie ma. Z takich to cz

ęś

ci składa si

wszelki czas,

zarówno ten niesko

czony, jak i ka

dy dowolnie wzi

ty jego okres. Jednak

e mo

e si

wydawa

, i

to, co si

składa z nieistniej

cych cz

ęś

ci, nie mo

e uczestniczy

w bycie.

Co wi

cej: je

eli ma istnie

rzecz podzielna, wówczas gdy istnieje, to albo wszystkie jej

ęś

ci musz

istnie

, albo przynajmniej pewne; a zatem pewne cz

ęś

ci czasu s

przeszłe,

inne za

przyszłe;

adna z nich nie trwa, chocia

czas jest podzielny: "Teraz" nie jest

ęś

, bo cz

ęść

jest miar

cało

ci, a cało

ść

musi by

zło

ona z cz

ęś

ci; czas - jak si

wydaje - nie składa si

z chwil tera

niejszych. Niełatwo jest te

dostrzec czy chwila

obecna, która jakby oddzielała przeszło

ść

od przyszło

ci, jest zawsze jedna i ta sama,

czy wci

ąż

inna. Bo gdyby była wci

ąż

inna i gdyby

adna cz

ęść

nast

pstwa czasowego

nie współistniała z inn

(chyba

e jedna cz

ęść

obejmuje, a druga jest obejmowana, tak

jak dłu

szy czas obejmuje krótszy) i gdyby "teraz", które aktualnie nie istnieje, a które

było przedtem, musiałoby przesta

w pewnym momencie, to równie

i chwile

tera

niejsze nie mogłyby nawzajem współistnie

, lecz wcze

niejsze "teraz" musiałoby

Strona 19 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

stale gin

ąć

. Ale wcze

niejsze "teraz" nie mo

e przesta

istnie

w sobie [tzn. w czasie

swego trwania], bo przecie

wtedy istniało; nie mo

e te

przesta

istnie

w innym "teraz".

Musimy bowiem uzna

to za niemo

liwe, a

eby jedno "teraz" mogło istnie

obok

drugiego, tak jak jeden punkt obok drugiego [na linii]. Je

eli zatem nie przestało istnie

nast

pnym "teraz", lecz w jakim

innym, to mogłoby współistnie

z niezliczonymi "teraz"

pomi

dzy tymi dwoma, a to jest niemo

liwe.

Z drugiej jednak strony jest równie

niemo

liwe, by "teraz" było zawsze to samo.

adna

bowiem rzecz podzielna nie jest ograniczona jednym ko

cem, niezale

nie od tego czyby

rozci

gała w jednym, czy w kilku kierunkach: lecz "teraz" jest granic

, mo

na przeto

wyodr

bni

sko

czony wycinek czasu. Dalej: je

eli równoczesno

ść

- tzn. je

eli co

nie

jest ani wcze

niej, ani pó

niej - znaczy tyle, co "by

w jednym i tym samym teraz", wobec

tego, je

eli zarówno to, co jest przedtem, jak i to, co jest potem, s

w tym samym "teraz",

to wypadki, które miały miejsce tysi

c lat temu, byłyby równoczesne z tymi, które

rozegrały si

dzisiaj i

aden wypadek nie mógłby by

ani wcze

niejszy, ani pó

niejszy od

innego.

Powy

sze uwagi niech

wiadcz

o trudno

ciach, jakie si

ążą

z ustaleniem własno

czasu.

(...) trzeba rozwa

popularny pogl

d, który uto

samia czas z ruchem i pewnego

rodzaju zmian

. Ale zmiana czy ruch ka

dej rzeczy jest tylko w rzeczy zmieniaj

cej si

albo tam, gdzie poruszaj

ca i zmieniaj

ca si

rzecz przypadkiem si

znajduje. A przecie

czas jest obecny wsz

dzie i we wszystkich wypadkach. Równie

w przeciwie

stwie do

czasu zmiana jest szybsza lub wolniejsza; a "powoli" i "szybko" definiuje si

za pomoc

czasu; "szybkie" jest to, co si

dko porusza w krótkim odst

pie czasu, a znów

"powolne" jest to, co si

pomału porusza w długim odst

pie czasu. Natomiast czas nie da

zdefiniowa

ani za pomoc

czasu, ani jako ilo

ść

, ani jako pewien rodzaj jako

ci, a

c czas nie jest ruchem, to jest oczywiste. Zreszt

chwilowo nie b

dziemy wprowadza

ró

nicy mi

dzy ruchem a zmian

11. Co to jest czas. "Teraz"

Jednak

e czas nie istnieje bez zmiany; bo gdyby stan naszej my

li w ogóle nie podlegał

zmianie, albo gdyby

my nie doznawali tych zmian, nie odczuwaliby

my upływu czasu,

tak jak po przebudzeniu ci [w

drowcy], o których mówi legenda,

e spali w

ród herosów

Sardynii; ł

czyli bowiem wcze

niejsze "teraz" z pó

niejszym, tworz

c jedno "teraz" przy

pomini

ciu przerwy, której nie odczuwali. Gdyby zatem nie było ró

nych "teraz", lecz

byłoby jedno i to samo, nie mógłby istnie

czas; tak samo, gdy jego zmienno

ść

uchodzi

naszej uwagi, wydaje si

, i

nie było czasu po

redniego. I odpowiednio: nie zwracamy

uwagi na przepływ czasu w okoliczno

ciach, w których nie odró

niamy

adnej zmiany, a

dusza zdaje si

trwa

w stanie jedno

ci i niepodzielno

ci: gdy natomiast spostrzegamy i

odró

niamy, wtedy mówimy,

e czas płynie. Okazuje si

e czas nie istnieje bez

ruchu i bez zmian; a jest te

oczywiste,

e czas nie jest ruchem, lecz nie jest niezale

od ruchu.

Skoro poszukujemy istoty czasu, musimy zacz

ąć

od u

wiadomienia sobie, co wła

ciwie

czas ma wspólnego z ruchem.

Otó

czas spostrzegamy ł

cznie z ruchem; bo gdyby nawet była ciemno

ść

i nie

doznawaliby

adnych wra

zmysłowych za po

rednictwem ciała, to skoro tylko

jaki

ruch w my

li naszej powstanie, natychmiast si

nam wydaje,

e równocze

nie jaki

czas upłyn

ł. I na odwrót, gdy nam si

wydaje, i

pewien czas upłyn

ł, wydaje nam si

równie

e jaki

ruch miał miejsce. A zatem czas jest albo ruchem, albo czym

nale

żą

cym do ruchu. Poniewa

nie jest ruchem, musi by

czym

nale

żą

cym do ruchu.

Strona 20 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Ale poniewa

to, co si

porusza, porusza si

od punktu do punktu, a wszelka wielko

ść

jest ci

gła, wobec tego ruch zwi

zany jest z wielko

. Poniewa

wielko

ść

jest ci

gła,

ruch tak

e musi by

gły, a skoro ruch, to i czas: bo czas, który upłyn

ł, wydaje si

proporcjonalny do ruchu.

Wyrazy "przed" i "po" odnosz

najpierw do miejsca, a nast

pnie dopiero do

wzajemnego poło

enia. A skoro stosunek "przed" i "po" istnieje w wielko

ci, to

analogicznie musi równie

istnie

w ruchu. Ale tak

e w czasie wyst

puje "przed" i "po",

bo czas i ruch zawsze sobie wzajemnie odpowiadaj

. Z drugiej jednak strony "przed" i

"po" s

w ruchu, a ze wzgl

du na przedmiot s

nawet ruchem; jednak

e istot

ich nie jest

ruch, lecz co

innego.

Atoli czas poznajemy wtedy, gdy potrafimy okre

ruch, posłu

ywszy si

do tego celu

wyrazami "przed" i "po". To okre

lenie zakłada,

e "przed" i "po" s

ró

ne i

e mi

dzy

nimi jest jaka

trzecia rzecz.

Gdy my

lowo wyró

niamy dwa kra

ce, ró

ce si

rodka, a rozum oznajmia,

istniej

dwa "teraz", jedno "przed", a drugie "po", to wtedy mówimy,

e istnieje czas.

Albowiem to, co jest ograniczone przez "teraz", wydaje si

czasem. Niech nam b

dzie

wolno to uzna

Gdy z jednej strony do

wiadczamy "teraz" jako jedno

ci, a nie jako zachodz

cego

"przed" i "po" w ruchu, ani jako tego samego "teraz", lecz jako w stosunku do pewnego
"przed" i "po", wówczas si

zdaje,

e nie upłyn

aden czas, poniewa

nie było ruchu. Z

drugiej natomiast strony, gdy mo

emy stwierdzi

"przed" i "po", wtedy mówimy o istnieniu

czasu. Albowiem czas jest wła

nie ilo

ruchu ze wzgl

du na "przed" i "po".

Nie jest wi

c czas ruchem, lecz jest ilo

ciow

stron

ruchu. A oto dowód:

rozró

niamy "wi

cej" i "mniej" za pomoc

ilo

ci, a wi

cej czy mniej ruchu za pomoc

czasu. Czas jest zatem rodzajem ilo

ci. Jednak

e ilo

ść

na rozumie

dwojako: b

dzie

zarówno to, co jest liczone, albo co si

da policzy

, jak i to, za pomoc

czego liczymy.

Otó

czas jest tym, co jest liczone, a nie

rodkiem do liczenia. Wszak to, za pomoc

czego si

liczy, i to, co si

liczy, to dwie ró

ne rzeczy. (...)

(...) czas jest ilo

ruchu, podczas gdy "teraz" odpowiada poruszaj

cemu si

ciału i jest

jakby jednostk

ilo

ci. (...)

O ile wi

c "teraz" jest granic

, nie jest czasem, ale jego atrybutem, o ile za

liczy czas,

jest ilo

; albowiem granice nale

żą

tylko do tych rzeczy, których s

granicami; np.

liczba dziesi

ęć

jest liczb

tych oto koni, a mo

e mie

zastosowanie i gdzie indziej. Jest

przeto jasne,

e czas jest ilo

ruchu ze wzgl

du na "wcze

niej" i "pó

niej" i jest

gło

, bo jest atrybutem tego, co ci

głe.

12. Atrybuty czasu. Rzeczy istniej

ce w czasie

(...) czasu nie mo

na okre

jako szybki lub wolny, lecz raczej jako wiele lub mało, albo

jako długi lub krótki. (...)

Co wi

cej, czas jest równocze

nie wsz

dzie ten sam; lecz jako "przed" i "po" nie jest ten

sam, bo zmiana zachodz

ca teraz jest jedna i ta sama, natomiast zmiana, która si

dokonała, jak równie

ta, która si

dokona w przyszło

ci, ró

od obecnej. A czas

nie jest liczb

, za pomoc

której liczymy, lecz jest ilo

rzeczy policzonych, a zgodnie z

tym, czy przebiega "przed" czy "po", jest zawsze ró

ny, bo ró

ne s

"teraz". (...)

Strona 21 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Nie tylko mierzymy ruch za pomoc

czasu, lecz równie

czas za pomoc

ruchu,

poniewa

nawzajem okre

laj

. Czas okre

la ruch, bo jest jego liczb

, a ruch okre

czas. Mówimy o czasie,

e jest go wiele lub mało, mierz

c ruchem, wła

nie tak, jak

poznajemy ilo

ść

za pomoc

tego, czym liczymy, np. liczb

koni za pomoc

pojedynczego

konia jako jednostki. Dowiadujemy si

o ilo

ci koni posługuj

c si

do tego celu liczb

; a

znowu posługuj

c si

pojedynczym koniem jako jednostk

poznajemy sam

ilo

ść

koni.

Podobnie ma si

sprawa z czasem i ruchem; albowiem mierzymy ruch za pomoc

czasu

i na odwrót. Jest to naturalny sposób post

powania: bo przecie

ruch odpowiada

wielko

ci [odległo

ci], a czas ruchowi, poniewa

to s

ilo

ci, a ilo

ci s

głe i podzielne.

Wskutek tego,

e wielko

ść

posiada tak

natur

, ruch obdarzony jest takimi samymi

własno

ciami; a czas je posiada dlatego,

e ma je ruch. Mierzymy przeto odległo

ść

ruchem, a ruch odległo

; mówimy,

e droga jest długa, je

eli marsz trwa długo, i

e na

odwrót, marsz trwa długo, je

eli droga jest długa; tak samo czas jest [długi lub krótki],

eli ruch jest [odpowiednio długi lub krótki] i na odwrót. (...)

Co wi

cej: rzeczy istniej

ce w czasie podlegaj

wpływom czasu; w naszym sposobie

mówienia: "czas wszystko trawi", albo: "wszystko pod wpływem czasu si

starzeje", albo:

"w miar

upływu czasu co

ulega zapomnieniu". Nie mówimy jednak,

e czas czyni

człowieka coraz to m

drzejszym, młodszym lub pi

kniejszym. Albowiem czas jest z

natury swej raczej czynnikiem destrukcyjnym, jest bowiem pewn

ilo

zmian, a zmiana

usuwa to, co istnieje. Wynika z tego jasno, i

rzeczy wieczne, jako takie, nie istniej

czasie, albowiem czas ich nie obejmuje, ani te

ich istnienie nie jest mierzone czasem;

dowodem tego jest fakt,

e czas nie wywiera na nie

adnego wpływu; a skoro tak, to nie

istniej

one w czasie. Z drugiej za

strony, skoro czas jest miar

ruchu, wobec tego

dzie równie

rednio miar

spoczynku; albowiem wszelki spoczynek jest w czasie. Z

tego,

e co

jest w czasie, nie wynika,

e si

porusza, chocia

to, co jest w ruchu, musi

porusza

. Bo czas nie jest ruchem, lecz tylko "liczbowym uj

ciem ruchu", a to, co jest

w spoczynku, mo

e by

równie

te w liczb

ruchu. Nie wszystko, co nie jest w ruchu,

znajduje si

w spoczynku, lecz tylko to, co mo

e si

z natury swej porusza

, chocia

aktualnie nie porusza, jak to ju

ej było zaznaczone. (...)

Bior

c rzecz ogólnie: je

eli czas jest bezpo

redni

miar

ruchu, a po

redni

miar

innych rzeczy, jest przeto jasne, i

rzecz, której istnienie mierzy si

czasem, b

dzie albo

w spoczynku, albo w ruchu. A zatem te rzeczy, które podlegaj

gini

ciu i powstawaniu,

jak i w ogóle rzeczy, które raz istniej

, to znowu nie istniej

, musz

w czasie. Istnieje

bowiem czas obszerniejszy, który rozci

ga si

zarówno poza ich istnienie, jak i poza ten

czas, który mierzy ich istnienie. (...)

14. Ci

g dalszy rozwa

o czasie

(...) Godna rozpatrzenia jest równie

kwestia stosunku czasu do duszy oraz zagadnienie,

czy czas jest wsz

dzie, a wi

c zarówno na ziemi, jak i w morzu, i w niebie. Czy jest

wsz

dzie dlatego, poniewa

jest atrybutem czy stanem ruchu, b

c liczb

ruchu, a

wszystkie te rzeczy s

w ruchu (bo wszystkie znajduj

w miejscu), a czas i ruch

wyst

puj

razem zarówno ze wzgl

du na potencjalno

ść

, jak i na aktualno

ść

Mógłby te

słusznie kto

zapyta

, czy istniałby czas, czy nie, gdyby dusza nie istniała?

Bo gdyby nie było kogo

licz

cego, to by równie

nie było tego, co si

liczy, a co za tym

idzie, nie byłoby te

liczby; liczba jest bowiem albo tym, co było liczone, albo tym, co

dzie liczone. Je

eli jednak nic nie potrafi z natury liczy

prócz duszy i zdolno

umysłowej duszy, wobec tego nie mo

e istnie

czas bez duszy, lecz tylko substrat czasu,

czyli ruch. "Przed" i "po" istniej

w ruchu, a o ile dadz

ąć

w liczb

, wyznaczaj

czas.

Strona 22 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

e jednak kto

ywi

tpliwo

ść

co do rodzaju ruchu, którego czas jest liczb

; czy

e jakiegokolwiek rodzaju? Bo w czasie rzeczy równocze

nie powstaj

, gin

, rosn

zmieniaj

i poruszaj

. Czas jest liczb

wszelkiego ruchu jako takiego. Z tej te

racji

czas jest po prostu liczb

ruchu ci

głego, a nie poszczególnego jego rodzaju.

Lecz jest i tak,

e w tej samej chwili odbywaj

ruchy innej rzeczy i ruchy te powinny

mie

swoje liczby. Czy wobec tego istnieje i inny czas i czy mog

istnie

równocze

nie

dwa równe czasy? Z pewno

nie. Bo czas równy i równoczesny jest jednym i tym

samym czasem; co wi

cej, nawet czasy nierównoczesne mog

nale

do tego samego

rodzaju, tak jak siedem psów i siedem koni stanowi t

sam

liczb

. Tak te

ruchy

ce si

równocze

nie maj

ten sam czas, chocia

jeden mo

e by

rzeczywisto

ci szybki, drugi nie, jeden mo

e by

zmian

jako

ciow

, drugi ruchem

przestrzennym. A nawet czas dwóch zmian jest ten sam, je

li ich liczba jest równa i

równoczesna. Z tej te

racji, mimo i

ruchy s

ró

ne i przebiegaj

oddzielnie, czas jest

wsz

dzie ten sam, poniewa

liczba równych i równoczesnych ruchów jest wsz

dzie

jedna i ta sama.

Skoro za

istnieje ruch przestrzenny, a w nim dokonuje si

ruch okr

ęż

ny i wszystko

mierzy si

za pomoc

jednej rzeczy z nim jednorodnej, a wi

c jednostki przez jednostki,

konie przez konie, tak te

i czas mierzy si

jak

ąś

okre

lon

jednostk

czasu, a jak to ju

ej zaznaczyli

my, czas mierzy si

ruchem, jak równie

ruch czasem (a dzieje si

dlatego, poniewa

za pomoc

okre

lonego ruchu w czasie mierzy si

zarówno ilo

ść

ruchu, jak i ilo

ść

czasu) - je

eli wi

c to, co jest pierwsze, jest miar

tego wszystkiego, co

jest z nim jednorodne, regularny ruch okr

ęż

ny b

dzie w najwy

szym stopniu miar

poniewa

jego liczba jest najlepiej znana. Jednak

e ani zmiana jako

ciowa, ani wzrost,

ani powstawanie nie mog

regularne, natomiast mo

e by

takim ruch przestrzenny.

Dlatego to wydaje si

, i

czas jest ruchem sfer niebieskich, i

e inne ruchy mierzy si

tym

wła

nie ruchem, a tak

e i czas. (...)

Ksi

ga VII

TYPY RUCHÓW

1. Ruchome

ródła ruchów i pierwsze

ródło ruch

Wszystko, co si

porusza, musi by

poruszane przez co

; bo je

eli nie ma

ródła ruchu w

sobie, jasne jest,

e jest poruszane przez co

innego; musi by

innego, co je

porusza. (...)

Skoro wszystko, co si

porusza, musi by

przez co

poruszane, we

my pod uwag

przypadek, w którym rzecz znajduje si

w ruchu i jest poruszana przez co

, co samo jest

w ruchu, a to z kolei jest poruszane przez co

innego b

cego tak

e w ruchu, a to znów

przez co

innego, i tak dalej w ten sposób; jednak

e ci

g ten nie mo

e si

przedłu

niesko

czono

ść

, lecz musi by

pierwszy czynnik ruchu. (...)

2. Styczno

ść

czynnika ruchu z przedmiotem ruchu

Pierwszy czynnik ruchu rozumiany nie jako przyczyna celowa, lecz jako

ródło ruchu

wyst

puje zawsze razem z przedmiotem ruchu. Przez "razem" rozumiem to,

e mi

dzy

nimi nie ma niczego po

redniego. Własno

ść

ta jest wspólna wszystkim czynnikom ruchu i

przedmiotom poruszanym. A poniewa

istniej

trzy rodzaje ruchu, mianowicie:

przestrzenny, jako

ciowy i ilo

ciowy, wobec tego musz

istnie

trzy rodzaje

czynników ruchu: powoduj

cy przemieszczenie [zmian

miejsca], powoduj

cy zmian

jako

ciow

oraz powoduj

cy przyrost i ubytek.

Strona 23 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Najpierw zajmiemy si

ruchem przestrzennym, jest to bowiem pierwszy w

ród ruchów.

Wszystko, co zmienia miejsce, albo si

porusza samo, albo jest poruszane przez co

innego. W przypadku, gdy rzeczy poruszaj

same, jest oczywiste,

e czynnik ruchu

jest "razem" z rzeczami poruszanymi; w nich samych bowiem znajduje si

ich pierwszy

czynnik ruchu, a mi

dzy nimi nie ma niczego po

redniego. Natomiast ruch rzeczy

poruszanych przez co

innego musi przyj

ąć

jedn

z czterech form; istniej

bowiem cztery

rodzaje ruchu przestrzennego wywołanego przez co

innego, a mianowicie: ci

gni

cie,

pchanie, przenoszenie i obracanie si

. Wszystkie formy ruchu przestrzennego

sprowadzaj

do powy

szych. Popychanie jest to rodzaj pchni

cia naprzód przez

czynnik ruchu, gdy ten posuwa si

za przedmiotem popychanym i popycha go; natomiast

odparcie b

dzie wtedy, gdy czynnik ruchu po wykonaniu pchni

cia nie posuwa si

przedmiotem pchni

tym; rzut b

dzie wtedy, gdy czynnik ruchu wywołuje ruch od siebie,

bardziej gwałtowny ni

ruch naturalny rzeczy wprawionej w ruch, która unosi si

tak

długo, jak długo działa udzielony jej ruch. A znowu rozci

ganie i

ciskanie to nic innego,

jak odpieranie i poci

ganie; bo rozci

ganie jest pewnego rodzaju odpieraniem, które

e by

ruchem b

pochodz

cym od

ródła ruchu, b

od czego

innego, podczas

gdy

ciskanie jest przyci

ganiem, które mo

e by

ruchem b

w kierunku do samego

ródła ruchu, b

do czego

innego. (...) Natomiast obracanie si

jest zło

one z

gni

cia i pchania; albowiem obracaj

cy si

przedmiot musi by

z jednej strony

przyci

gany, a z drugiej odpychany; jedna strona si

przybli

a, a druga oddala.

Wobec tego, je

eli czynnik popychaj

cy i przyci

gaj

cy s

"razem" z przedmiotem

popychanym i ci

gnionym, to jest oczywiste,

e mi

dzy czynnikiem ruchu przestrzennego

a przedmiotem poruszanym nie ma niczego po

redniego. (...)

Niemo

liwe jest, by rzecz poruszała si

czy to od siebie ku innej rzeczy, czy od innej

rzeczy ku sobie, nie stykaj

c si

z ni

; staje si

przeto jasne,

e w ruchu przestrzennym

dzy czynnikiem ruchu a rzecz

poruszan

nie ma niczego po

redniego.

Nie ma równie

niczego po

redniego mi

dzy tym, co doznaje zmiany jako

ciowej, a tym,

co j

powoduje; potwierdza to wyra

nie indukcja. W ka

dym bowiem wypadku

stwierdzamy,

e wyst

puj

razem kra

cowe czynniki tego, co powoduje zmian

jako

ciow

, i tego, co jej podlega. Według naszego przypuszczenia rzeczy, które uległy

zmianie jako

ciowej, zmieniły si

pod wzgl

dem tzw. własno

ci podpadaj

cych pod

zmysły. Ka

de bowiem ciało ró

ni si

od innego ciała własno

ciami zmysłowymi; ma ich

bowiem wi

cej lub mniej ni

inne ciało, albo ma te same własno

ci, tylko w wi

kszym lub

mniejszym stopniu. Ale zmiana jako

ciowa tego, co tej zmianie podlega, jest równie

powodowana przez wy

ej wspomniane własno

ci zmysłowe, b

ce oddziaływaniem

pewnej okre

lonej jako

ci. Tak mówimy np., i

rzecz si

jako

ciowo zmieniła, gdy si

stała ciepła lub słodka, albo gruba, sucha lub biała; podobnie mówimy o tym, co jest
nieo

ywione, jak i o

ywione i niezale

nie od tego czy cz

ęś

ci istoty o

ywionej s

obdarzone zdolno

doznawania zmysłowego, czy nie. Zmieniaj

w pewien sposób

równie

i wra

enia zmysłowe, gdy

rzeczywiste wra

enie zmysłowe jest ruchem poprzez

ciało, w trakcie którego narz

d zmysłowy jest pobudzony w pewien sposób. Widzimy

e istota o

ywiona jest zdolna do tylu rodzajów zmian jako

ciowych, do ilu jest

zdolna rzecz nieo

ywiona; ale nieo

ywiona nie jest zdolna do ka

dego rodzaju zmian

jako

ciowych, do jakich jest zdolna istota

ywa, gdy

nie jest zdolna do zmian ze

wzgl

du na zmysły; a ponadto rzecz nieo

ywiona jest nie

wiadoma swoich dozna

, a

ywiona jest ich

wiadoma. Nic jednak nie przeszkadza,

eby istoty o

ywione były

równie

nie

wiadome swych dozna

, gdy mianowicie proces zmiany nie dotyczy

zmysłów. Skoro wi

c zmiana jako

ciowa tego, co tej zmianie podlega, jest spowodowana

cechami zmysłowymi, w ka

dym wypadku jest oczywiste,

e czynniki kra

cowe tego, co

wywołuje zmian

, i tego, co podlega zmianie, s

"razem". (...)

Strona 24 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Jest wi

c oczywiste,

e pomi

dzy kra

cami przedmiotu poruszanego i czynnika ruchu nie

ma niczego po

redniego.

5. Podstawowe równania dynamiki

(...) Niechaj A b

dzie czynnikiem poruszaj

cym, B rzecz

poruszan

odległo

pokonywan

, a

∆

czasem, w którym si

ruch dokonał; wobec tego w tym samym czasie

ta sama siła A poruszy 1/2 B na drodze 2

, w czasie 1/2

∆

poruszy 1/2 B na całym

odcinku drogi

, w ten bowiem sposób da si

ustali

proporcja. A je

eli ta sama siła

porusza to samo ciało w pewnym czasie na pewnej przestrzeni, i na połowie tej
przestrzeni w połowie czasu, to połowa siły poruszaj

cej b

dzie porusza

połow

ciała

na takiej samej przestrzeni w tym samym czasie. Niechaj E reprezentuje połow

siły

poruszaj

cej A, a Z połow

ciała B; znajduj

one w tej samej proporcji i siła pozostaje

do ci

ęż

aru w takim stosunku,

e ka

da siła b

dzie porusza

de ciało na takiej samej

przestrzeni w takim samym czasie.

Gdy natomiast E porusza Z na przestrzeni

czasie

∆

, to jednak nie musi z tego wynika

e E mo

e porusza

2Z na połowie przestrzeni

w tym samym czasie. Je

eli zatem A

porusza B na przestrzeni

w czasie A, to z tego nie wynika,

e E b

c połow

spowoduje w czasie

∆

czy w jakiej

jego cz

ęś

ci,

e B przeb

dzie cz

ęść

albo tak

odległo

ść

, która by była proporcjonalna do

w takim stopniu, jak A jest proporcjonalne

do E; bo w rzeczywisto

ci mo

e by

tak,

e nie spowoduje w ogóle

adnego ruchu;

albowiem z faktu,

e cała siła wywołuje pewn

ilo

ść

ruchu, bynajmniej nie wynika,

połowa tej siły wywoła okre

lon

ilo

ść

ruchu w okre

lonym czasie. Bo gdyby tak było, to

jeden człowiek mógłby poruszy

okr

t, gdy

zarówno siła poruszaj

ca ci

cych okr

jak i odległo

ść

, jak

ma przeby

, da si

podzieli

na tyle cz

ęś

ci, ilu jest ludzi. (...)

Gdyby natomiast istniały dwie siły, z których ka

da by oddzielnie poruszała jedno z

dwóch ciał na danym odcinku drogi, wówczas siły poł

czone b

porusza

poł

czone

ciała na takim samym odcinku drogi, w takim samym okresie czasu; albowiem w tym
wypadku ma zastosowanie reguła proporcji.

Ale czy jednak ta zasada da si

równie

zastosowa

w procesach powstawania i

gini

cia? Zapewne tak, bo w ka

dym danym wypadku wyst

puje co

, co powoduje

wzrost, i co

, co doznaje wzrostu, tak

e jedno wywołuje, a drugie doznaje wzrostu w

pewnym okresie czasu. Podobnie istnieje okre

lona rzecz, która powoduje zmian

jako

ciow

, i okre

lona rzecz, która podlega tej zmianie, a pewna ilo

ść

albo raczej

stopie

zmiany jako

ciowej dokonał si

w pewnej okre

lonej ilo

ci czasu; je

eli dany

okres czasu zostanie podwojony, to ilo

ść

zmiany jako

ciowej b

dzie równie

podwojona i

na odwrót, podwojona zmiana jako

ciowa zajmie dwa razy wi

cej czasu; zmiana

jako

ciowa połowy przedmiotu zajmie połow

czasu, a w połowie czasu dokona si

zmiana jako

ciowa połowy przedmiotu; a znowu przedmiot o połow

kszy od danego

przedmiotu zmieni si

w tej samej ilo

ci czasu dwa razy tyle.

Ale z drugiej strony, je

eli to, co powoduje zmian

jako

ciow

lub wzrost, powoduje ze

wzgl

du na pewien okres czasu, to nie musi z tego wynika

e podział siły poci

ga za

sob

podział czasu i na odwrót; mo

e si

bowiem zdarzy

, tak jak w wypadku siły

poruszaj

cej ci

ęż

ar,

e w ogóle nie b

dzie ani zmiany jako

ciowej, ani przyrostu.

Ksi

ga VIII

WIECZNO

ŚĆ

RUCHU

1. Ruch nie powstał i nie przestanie istnie

Strona 25 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Pozostaje jeszcze do omówienia nast

puj

ce zagadnienie: czy ruch kiedy

powstał, nie

istniej

c przedtem, i czy znów kiedy

przestanie istnie

, tak i

nic si

nie b

dzie

porusza

? Albo mo

e nie powstał nigdy i nie przestanie istnie

, lecz zawsze był i zawsze

dzie? A b

c niezniszczalnym i wiecznym przysługuje rzeczom istniej

cym jako

pewnego rodzaju

ycie tego wszystkiego, co istnieje z natury? (...)

Gdyby si

przyj

to,

e istnieje taki okres czasu, w którym nic si

nie porusza, mogłoby

to dzia

na jeden z dwóch sposobów: albo w sposób opisany przez Anaksagorasa,

który twierdzi,

e wszystkie rzeczy były razem w stanie spoczynku przez niesko

czony

okres czasu, i

e nast

pnie rozum wprowadził ruch i dokonał rozdziału; albo w sposób

opisany przez Empedoklesa, zgodnie z którym

wiat znajduje si

kolejno w ruchu i w

spoczynku - w ruchu, gdy Miło

ść

tworzy jedno

ść

z wielo

ci, albo gdy Nienawi

ść

rozrywa

znów jedno

ść

, a w spoczynku - w po

rednich okresach czasowych (...).

(...) Je

eli wi

c ka

da rzecz ruchoma powstała, to z tego wynika,

e przed ruchem, o

którym mowa, musiał mie

miejsce inny ruch czy inna jaka

zmiana, dzi

ki której

powstało to, co jest zdolne b

do doznania ruchu, b

do wywołania go. Jednak

pogl

d, i

rzeczy zawsze przedtem istniały przy całkowitym braku ruchu, wydaje si

pierwszym momencie absurdem, a jeszcze w wi

kszym stopniu potwierdza to dalsze

dociekanie. Je

eli bowiem z jednej strony istniej

rzeczy poruszane, a z drugiej

poruszaj

ce, to jest taki moment, w którym wyst

pi pierwszy czynnik ruchu i pierwsza

rzecz poruszana, i inny moment, w którym to nie wyst

pi, a wyst

pi spoczynek, to

spoczynek ten musiał by

poprzedzony przez jak

ąś

zmian

; musiała wszak by

przyczyna tego spoczynku, albowiem pozostawanie w spoczynku jest brakiem ruchu. Z
tego to wzgl

du przed t

pierwsz

zmian

była zmiana wcze

niejsza. (...)

Ale w ka

dym razie wszystko, co jest zdolne do działania, do doznawania, do

wywoływania ruchu i podlegania mu, jest do tego zdolne nie we wszelkich, lecz w
pewnych tylko warunkach i przy wzajemnym zbli

eniu si

. A wi

c tylko wtedy, gdy wejd

w bliski zwi

zek, jedna rzecz porusza inn

, a ta druga jest poruszana przez pierwsz

pod

warunkiem,

e owa pierwsza była zdolna do wywołania ruchu, a druga była zdolna do

podlegania mu. Je

eli nie zawsze były w ruchu, to jasne, i

owe rzeczy nie były do tego

zdolne, by jedna poruszała, a druga była poruszana, ale jedna z nich musiała podlega

zmianie; jest to bowiem konieczna konsekwencja w wypadku współzale

ci; np. je

eli

jedna z dwóch rzeczy nie była dwa razy wi

ksza a teraz jest, to albo obie si

zmieniły,

albo przynajmniej jedna z nich. B

dzie wi

c jaka

zmiana wcze

niejsza od pierwszej. (...)

Za pomoc

tego samego rozumowania mo

na wykaza

niezniszczalno

ść

ruchu; tak

samo bowiem jak przy powstaniu ruchu musiała by

zmiana poprzedzaj

ca pierwszy

moment ruchu, tak i teraz przy ustaniu ruchu musi by

zmiana pó

niejsza od ostatniego

momentu ruchu; bo istotnie, ta sama rzecz nie przestaje równocze

nie by

poruszan

zdoln

do ruchu (np. ustanie procesu spalania si

nie poci

ga za sob

utraty

zdolno

ci do spalania si

; wszak rzecz mo

e by

zdolna do spalenia si

, chocia

nie jest

palona); podobnie rzecz, która si

przestała porusza

, nie traci równocze

nie zdolno

do ruchu. Równie

i czynnik niszczenia powinien ulec zniszczeniu, gdy to, co niszczył,

zostało zniszczone; a nast

pnie z kolei równie

i to, co zniszczyło ten czynnik, musi ulec

zniszczeniu: albowiem gini

cie jest tak

e jak

ąś

zmian

; jednak

e to jest niemo

liwe;

przeto staje si

jasne,

e ruch jest wieczny; nie mo

e te

tak, by w jednym momencie

istniał, a w innym nie; pogl

d taki zasługiwałby raczej na miano fantastycznego. (...)

3. Rozmieszczenie w naturze ruchu i spoczynku

Zacznijmy nasze rozwa

ania od wspomnianych wy

ej trudno

ci: jaka jest przyczyna

tego, i

pewne rzeczy b

znajduj

w ruchu, b

w spoczynku? Musi zachodzi

jedna z trzech ewentualno

ci: albo wszystko znajduje si

w spoczynku, albo wszystko

Strona 26 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

jest zawsze w ruchu, albo pewne rzeczy s

w ruchu, a inne w spoczynku. W tym

ostatnim wypadku mog

równie

zachodzi

trzy ewentualno

ci, a mianowicie, rzeczy

ce w ruchu mog

zawsze w ruchu, a rzeczy b

ce w spoczynku zawsze w

spoczynku, albo wszystkie rzeczy z natury swej mog

na przemian to porusza

, to

pozostawa

w spoczynku; jest jeszcze i trzecia ewentualno

ść

, mo

e by

mianowicie tak,

pewne rzeczy s

zawsze nieruchome, inne zawsze w ruchu, a niektóre czasem w

ruchu, a czasem w spoczynku. T

ostatni

hipotez

musimy omówi

, w niej bowiem le

rozwi

zanie wszystkich wzmiankowanych trudno

ci i ostateczne uwie

czenie bada

naszego obecnego studium.

Twierdzi

e wszystko znajduje si

w stanie spoczynku i poszukuj

c na to racjonalnego

dowodu lekcewa

w ten sposób

wiadectwo zmysłów, to objaw słabo

ci rozumu. (...)

Co si

tyczy ruchu przestrzennego, to zaiste byłoby dziwne, gdyby mogło uj

ść

naszej

uwagi zjawisko spadania kamienia czy pozostawania na ziemi. Co wi

cej, ziemia i

wszystkie inne ciała musz

z konieczno

ci pozostawa

w swym wła

ciwym miejscu i

mog

usuni

te tylko sił

. Je

eli zatem pewne ciała zajmuj

wła

ciwe sobie

miejsce, to jest niemo

liwe, a

eby wszystkie ciała były w ruchu.

Te i tym podobne argumenty powinny nas przekona

e jest niemo

liwe, a

eby

wszystkie rzeczy były zawsze w ruchu albo,

eby wszystkie rzeczy zawsze były w

spoczynku.

Nie jest te

liwe, a

eby pewne rzeczy były zawsze w spoczynku, a inne zawsze w

ruchu, i a

eby

adna nie mogła by

raz w ruchu, to znowu w spoczynku. Trzeba uzna

teori

za niemo

liw

na tej samej podstawie, o której poprzednio była mowa; wszak

obserwujemy, i

wspomniane wy

ej zmiany zachodz

w tych samych rzeczach. Ten, kto

to podaje w w

tpliwo

ść

, popada w konflikt z oczywisto

, gdy

według tej teorii nie

mógłby istnie

proces wzrostu; a nie mógłby te

istnie

ruch wymuszony, bo ciało, b

najpierw w spoczynku, nie mogło by

nast

pnie zmuszone do ruchu wbrew naturze.

Teoria ta obala równie

powstawanie i gini

cie. Prawie wszyscy si

zgadzaj

, i

znajdowanie si

w ruchu, to pewnego rodzaju powstawanie i gini

cie; bo rzeczywi

cie

kres zmiany jest albo tym, z czego, albo tym, w czym jest pocz

tek istnienia, a znowu

pocz

tek zmiany jest albo tym, z czego, albo tym, w czym jest ustanie istnienia. Jest wi

jasne, i

pewne rzeczy s

niekiedy w ruchu, a inne w spoczynku. (...)

Pozostaje jeszcze do zbadania czy wszystkie rzeczy z natury s

zdolne zarówno do

poruszania si

, jak i do pozostawania w spoczynku, czy te

, podczas gdy pewne rzeczy

do tego zdolne, inne znajduj

zawsze w spoczynku, a jeszcze inne zawsze w

ruchu; prawdziwo

ść

tego ostatniego twierdzenia zamierzamy teraz wykaza

4. Ruch i czynniki ruchu

(...) W

ród rzeczy, których ruch ma charakter istotny, jedne czerpi

go z siebie samych,

inne z czego

innego: przy czym w pewnych wypadkach ruch ich jest naturalny, w innych

- wymuszony i nienaturalny. To bowiem, co czerpie ruch z siebie, jak np. wszystkie
zwierz

ta, porusza si

ruchem naturalnym (zwierz

bowiem porusza si

wskutek

własnego wysiłku); a zawsze wtedy, gdy

ródło ruchu rzeczy jest w niej samej, mówimy,

e ruch tej rzeczy jest naturalny. Z tego przeto wzgl

du zwierz

jako cało

ść

porusza si

ruchem naturalnym; natomiast ciało zwierz

cia mo

e si

porusza

zarówno w sposób

naturalny, jak i nienaturalny: zale

y to od przypadkowego rodzaju ruchu tudzie

elementów, z jakich si

ciało składa.

Co si

natomiast tyczy rzeczy poruszanych przez co

innego, to w pewnych wypadkach

poruszaj

ruchem naturalnym, w innych ruchem nienaturalnym; nienaturalnym, gdy

Strona 27 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

np. przedmioty ziemskie poruszaj

do góry, a ogie

ku dołowi. Co wi

cej, cz

ęś

zwierz

t poruszaj

sto ruchem nienaturalnym, wtedy mianowicie, gdy ich pozycja

czy charakter ruchu s

nienormalne.

Fakt, i

rzecz b

ca w ruchu pobiera go ze

ródła zewn

trznego, uderza szczególnie w

tym wypadku, gdy owa rzecz porusza si

ruchem nienaturalnym; staje si

bowiem wtedy

oczywiste, i

czerpie ona ruch z zewn

trz, a nie z siebie samej. Oprócz tych ruchów

nienaturalnych rzucaj

wiatło na t

spraw

tak

e ruchy naturalne wyst

puj

ce u istot,

które si

same poruszaj

, np. u zwierz

t; jednak

e nie to jest tutaj niejasne, czy ruch

pochodzi od czego

, lecz to, jak mo

na w rzeczy odró

czynnik ruchu od tego, co jest

poruszane. Wydaje si

e tak jak w okr

tach oraz w rzeczach nie b

cych tworami

naturalnymi, tak te

i w zwierz

tach mo

na odró

to, co ruch wywołuje, tudzie

to, co

mu podlega, w tym mianowicie sensie, i

de zwierz

wywołuje swój własny ruch.

Atoli najwi

ksz

trudno

ść

sprawia ostatnia cz

ęść

wyró

nionego przez nas wy

podziału: w

ród rzeczy poruszanych przez czynnik zewn

trzny - powiedzieli

my tam -

niektóre s

poruszane wbrew naturze; pozostaj

jeszcze te, które w przeciwie

stwie do

tamtych poruszaj

ruchem naturalnym. W stosunku do tych rzeczy trudno powiedzie

wskutek czego si

poruszaj

, jak np. rzeczy lekkie i ci

ęż

kie. Rzeczy te wła

ciwie mo

tylko przemoc

skierowa

ku miejscom przeciwnym ich naturze, natomiast ku miejscom

sobie wła

ciwym poruszaj

ruchem zgodnym z natur

, jak np. ciała lekkie do góry,

ęż

kie ku dołowi. Lecz co jest przyczyn

tego? Nie jest to ju

tak oczywiste, jak w

przypadku ruchu przeciw naturze.

Nie mo

na bowiem powiedzie

, i

rzeczy te poruszaj

same przez si

wskutek

własnego działania: ruch taki jest tylko wła

ciwy zwierz

tom i istotom o

ywionym.

Mogłyby si

równie

same zatrzymywa

, i

gdyby cz

ęść

jaka

mogła wywoływa

swój własny ruch, to byłaby równie

zdolna do spowodowania zatrzymania si

); a wi

gdyby ogie

był w stanie sam unosi

do góry, to jasne,

e mógłby równie

kierowa

swój ruch ku dołowi. Byłoby nierozs

dnie przypuszcza

, i

te rzeczy, które si

poruszaj

same przez si

, mog

porusza

tylko ruchem jednego rodzaju. A co za tym idzie, jak

mogłoby si

porusza

samo przez si

to, co jest ci

głe i naturalnie jednorodne? 0 ile

bowiem nie wskutek zetkni

cia si

jest jaka

rzecz jedna i ci

gła, o tyle jest bierna; je

eli

natomiast rzecz jest podzielona, wówczas jedna cz

ęść

z natury jest czynnikiem

działaj

cym, druga - podlega działaniu. Wobec tego

adna z tych rzeczy, które s

przedmiotem naszych rozwa

, nie porusza si

sama przez si

(wszak s

to substancje

jednorodne), jak równie

nic, co by stanowiło ci

gło

ść

; w ka

dym wypadku czynnik ruchu

musi by

oddzielony od rzeczy poruszanej, tak jak to widzieli

my na przykładzie rzeczy

nieo

ywionych, gdy poruszała si

istota

ywa. Niemniej jest faktem, i

rzeczy te równie

zawsze czerpi

swój ruch ze

ródła zewn

trznego; stanie si

to bardziej jasne, gdy

rozró

nimy ró

ne rodzaje przyczyn ruchu. (...)

Tak wi

c, gdy ogie

lub ziemia s

poruszane przez jaki

czynnik zewn

trzny, dzieje si

tak ju

to wskutek ruchu wymuszonego, gdy jest przeciwny naturze, ju

to wskutek ruchu

naturalnego, gdy urzeczywistnia te ich zdolno

ci, które tkwi

w nich potencjalnie. (...)

Lecz, zaznaczmy to, pytanie, na które chcemy odpowiedzie

, brzmi: dzi

ki czemu ciała

lekkie i ci

ęż

kie poruszaj

ku wła

ciwym sobie miejscom? Przyczyna tego jest taka, i

rzeczy z natury swej d

ążą

ku okre

lonym miejscom; i to wła

nie znaczy dla nich by

lekkim czy ci

ęż

kim: mianowicie pierwsze jest okre

lone przez "do góry", drugie przez "na

dół". (...)

Ten, kto poruszył przeszkod

tamuj

i uniemo

liwiaj

ruch, jest w pewnym sensie

przyczyn

ruchu, a w innym nie; je

eli np. kto

usunie kolumn

podtrzymuj

strop albo

wyjmie kamie

z bukłaka zanurzonego w wodzie, b

dzie tylko akcydentalnie przyczyn

Strona 28 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

ruchu, tak jak prawdziw

przyczyn

ruchu kuli odbitej od muru nie b

dzie mur, lecz ten,

kto j

rzucił.

Jest przeto jasne, i

adna z tych rzeczy nie porusza si

sama. Natomiast ka

da z nich

mie

ci w sobie zasad

ruchu, jednak

e nie do wywoływania go czy wykonywania, lecz

do doznawania go.

eli zatem wszystkie rzeczy poruszaj

ce si

albo si

porusz

ruchem naturalnym, albo

przeciw naturze i wymuszonym, i je

eli wszystkie rzeczy, których ruch jest wymuszony i

nienaturalny, s

poruszane przez czynnik zewn

trzny; je

eli dalej wszystkie rzeczy,

których ruch jest naturalny, s

równie

poruszane przez czynnik zewn

trzny - zarówno

te, co si

poruszaj

same, jak i te, które si

same nie poruszaj

(np. rzeczy lekkie i

ęż

kie: zostały wszak poruszone albo przez to, co je a takimi uczyniło, albo przez to, co

usun

ło przeszkod

ich ruchu) - to wszystkie rzeczy b

ce w ruchu musiały by

poruszone przez czynnik zewn

trzny.

5. Pierwszy czynnik ruchu

Rzecz mo

e by

poruszana przez czynnik zewn

trzny na dwa sposoby: albo czynnik

ruchu nie porusza si

sam przez si

, lecz za po

rednictwem innej rzeczy, która go

porusza, albo porusza si

sama przez si

; w tym drugim przypadku albo czynnik ruchu

działa bezpo

rednio na rzecz poruszan

, albo mo

e by

jedno lub wi

cej po

rednich

ogniw: np. laska porusza kamie

, a sama jest poruszana przez r

człowieka, który ju

nie jest przez nic poruszany. Powiemy zatem, i

rzecz jest poruszana zarówno przez

ostatni, jak i przez pierwszy czynnik; a raczej przez pierwszy, gdy

pierwszy czynnik

porusza ostatni, podczas gdy ostatni nie porusza pierwszego. Co wi

cej: pierwszy mo

poruszy

rzecz bez ostatniego, podczas gdy ostatni nie potrafi tego uczyni

bez

pierwszego; np. laska nie mo

e poruszy

niczego, je

eli sama nie b

dzie poruszana

przez człowieka.

eli zatem wszystko, co si

porusza, musi by

przez co

poruszane, a czynnik ruchu

albo musi by

z kolei sam przez co

poruszany, albo nie, i je

eli jest przez co

innego

poruszany, to musi by

jaki

pierwszy czynnik ruchu, który by nie był ju

przez inn

rzecz

poruszany. (...)

Uwzgl

dniaj

c fakt, i

rzecz mo

e si

porusza

nie maj

c w sobie zasady ruchu, i

e po

drugie, rzecz mo

e by

w ruchu nie dzi

ki innej rzeczy, lecz dzi

ki samej sobie, mo

twierdzi

z du

ym prawdopodobie

stwem, a nawet z cał

stanowczo

e istnieje

równie

trzecia mo

liwo

ść

, mianowicie czynnik, który wywołuje ruch, chocia

sam jest

nieruchomy. (...)

Nie jest bynajmniej konieczne, a

eby to, co jest poruszane, musiało by

zawsze

poruszane przez co

innego, a to z kolei poruszane znów przez co

innego: szereg ten

ma swój kres. A zatem pierwsza rzecz b

ca w ruchu otrzyma swój ruch albo od

czego

, co jest w spoczynku, albo si

dzie porusza

sama przez si

. (...)

Niemo

liwe jest jednak, by to, co si

porusza samo przez si

, poruszało si

w cało

samo przez si

; bo gdyby było gatunkowo jedno i niepodzielne, wówczas jako cało

ść

doznawałoby i wywoływało ten sam ruch: a wi

c równocze

nie doznawałoby zmiany i

wywoływało zmian

, a tak samo uczyłoby kogo

i równocze

nie uczyłoby siebie, albo

przywracałoby zdrowie i równocze

nie samo by przychodziło do zdrowia. (...)

wietle tych wywodów staje si

oczywiste, i

pierwszy czynnik ruchu jest nieruchomy;

bo niezale

nie od tego czy szereg rzeczy b

cych w ruchu i poruszanych przez inne

rzeczy zatrzyma si

na pierwszym czynniku ruchu nieruchomym, czy zatrzyma si

Strona 29 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

jakiej

rzeczy ruchomej, która si

porusza i zatrzymuje sama przez si

- z obydwóch

zało

wynika,

e we wszystkich wypadkach rzeczy b

cych w ruchu, pierwszy

czynnik ruchu jest nieruchomy.

6. Jeden, wieczny i nieruchomy pierwszy czynnik ruchu

(...) W

wietle nast

puj

cych teraz wywodów oka

e si

e pierwszy czynnik ruchu musi

czym

, co jest jedno i wieczne. Wykazali

my ju

e ruch musi istnie

zawsze. A

eli jest wieczny, musi by

równie

gły; bo to, co jest wieczne, jest te

głe, a to, co

kolejne, nie jest ci

głe. Nast

pnie, je

eli ruch jest ci

gły, jest jeden. A b

dzie wtedy i

tylko wtedy jeden, je

eli czynnik ruchu jest jeden i je

eli przedmiot ruchu jest jeden; bo

eli czynnik ruchu i przedmiot ruchu s

zawsze inne, ruch cały b

dzie w takim wypadku

nie ci

gły, lecz kolejny. (...)

Stało si

c jasne w

wietle powy

szych wywodów to, co na pocz

tku [rozdz. 3]

uznali

my za pewn

trudno

ść

; chodzi mianowicie o to, dlaczego nie wszystkie rzeczy s

w spoczynku albo nie wszystkie s

w ruchu, albo dlaczego pewne rzeczy nie s

zawsze

w ruchu, a inne zawsze w spoczynku, lecz jest tak,

e pewne rzeczy s

w ruchu, to

znowu w spoczynku? Przyczyna tego staje si

teraz jasna; dzieje si

tak mianowicie

dlatego, gdy

niektóre rzeczy s

poruszane przez wieczny i nieruchomy czynnik ruchu, i

z tej racji s

zawsze w ruchu, podczas gdy inne s

poruszane przez ruchomy i

zmieniaj

cy si

czynnik ruchu, a wskutek tego równie

i one musz

zmienia

Natomiast co si

tyczy nieruchomego czynnika ruchu, to jak ju

powiedziano, poniewa

stale jest pojedynczy i niezmienny oraz pozostaje zawsze w tym samym miejscu, b

dzie

wywoływał ruch jednolity i prosty.

8. Tylko ruch kołowy mo

e by

gły i niesko

czony

Teraz z kolei trzeba przyst

do wykazania, i

e istnie

ruch niesko

czony, jeden i

gły, i

e ruchem tym jest ruch kołowy. Wszystko, co si

porusza ruchem

przestrzennym, porusza si

albo po kole, albo po linii prostej, albo wreszcie ruchem

mieszanym. Je

eli zatem jeden z tych ruchów nie jest ci

gły, to nie b

dzie te

gły i

ten, który powstanie z poł

czenia obydwóch.

Jasne jest,

e to, co si

porusza po linii prostej i sko

czonej, nie b

dzie si

porusza

sposób ci

gły; musi bowiem wróci

z powrotem, a to, co wraca z powrotem po linii

prostej, wykonuje dwa ruchy przeciwne: s

bowiem przeciwne wzgl

dem miejsca ruchy

do góry i na dół, do przodu i do tyłu oraz w prawo i w lewo; s

to pary przeciwie

stw

dotycz

ce miejsca. (...)

Ruch kołowy, przeciwnie, b

dzie i jeden, i ci

gły. Przy czym z faktu tego nie wynikn

adne niemo

liwe do przyj

cia nast

pstwa. To, co jest w ruchu od A, b

dzie si

równocze

nie porusza

, dzi

ki tej samej tendencji, ku A; porusza si

bowiem ku temu

punktowi, do którego ma przyby

; nie b

dzie si

jednak porusza

ani ruchem

przeciwnym, ani opozycyjnym. Bo w istocie ruch do punktu i ruch od punktu nie zawsze
s

przeciwne czy opozycyjne; s

przeciwne wtedy i tylko wtedy, gdy przebiegaj

po tej

samej linii prostej (s

przeciwne w stosunku do siebie ze wzgl

du na miejsce, jak np.

dwa ruchy wzdłu

rednicy koła, gdy

jej kra

ce s

liwie najdalej od siebie

poło

one), a s

opozycyjne, je

eli przebiegaj

wzdłu

tej samej linii. Wobec tego nic nie

stoi na przeszkodzie, a

eby ruch kołowy był ci

gły i wolny od wszelkich przerw: bo ruch

kołowy jest ruchem od pierwotnego miejsca do pierwotnego, podczas gdy ruch
prostoliniowy jest ruchem od pierwotnego do innego miejsca. (...)

(...)

adna zmiana nie jest ani niesko

czona, ani ci

gła, z wyj

tkiem ruchu kołowego.

Strona 30 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

9. Pierwotno

ść

ruchu kołowego

(...) W rzeczywisto

ci nie ma ruchu po niesko

czonej linii prostej, bo tego rodzaju

niesko

czono

ść

nie istnieje. A gdyby nawet istniała, to i tak nic w ten sposób nie mogłoby

porusza

. To, co niemo

liwe, nie mo

e powsta

, a przeby

niesko

czono

ść

, to

wła

nie niemo

liwe. (...)

Wniosek, do którego doszli

my,

e mianowicie ruch kołowy jest jeden i ci

gły, a

prostoliniowy nie jest taki, wydaje si

nam dostatecznie uzasadniony. (...). W ruchu

kołowym nic nie jest okre

lone; bo dlaczego w

ród punktów znajduj

cych si

na linii ten

raczej, a nie inny miałby by

granic

? Ka

dy punkt jest w zasadzie z tej samej racji

pocz

tkiem, ko

cem i

rodkiem; z tego przeto wzgl

du rzecz poruszaj

ca si

ruchem

kołowym jest zawsze zarówno na pocz

tku, jak i na ko

cu, i nie jest tam nigdy. Dlatego

kula [obracaj

c si

] znajduje si

w ruchu i w pewnym sensie w spoczynku, poniewa

zajmuje to samo miejsce. Przyczyn

tego jest to,

e wszystkie własno

ci, o których była

mowa, nale

żą

rodka, tzn.

rodek jest zarówno punktem wyj

ciowym, jak i

rodkowym oraz ko

cowym przebytej przestrzeni. Wobec tego skoro punkt, od którego

ruch zaczyna, znajduje si

poza kołem, to nie istnieje te

punkt, w którym

poruszaj

ce si

ciało powinno spocz

ąć

, gdy sko

czy swój ruch. Ruch b

dzie si

odbywał

wokół punktu

rodkowego, a nie w kierunku punktu ko

cowego; dlatego kula pozostaje w

miejscu, a masa cało

ci trwa w pewnym sensie równie dobrze w spoczynku, jak i w

głym ruchu.

Ale wynika te

przeciwnego: z jednej strony, poniewa

ruch kołowy jest miar

ruchów, musi te

z tego tytułu ruchem pierwotnym (wszystko bowiem mierzy si

pomoc

czego

pierwotnego); z drugiej strony, poniewa

ruch kołowy jest ruchem

pierwotnym, jest te

miar

wszystkich innych ruchów.

Ale znowu tylko ruch kołowy mo

e by

regularny; natomiast rzeczy poruszaj

ce si

linii prostej nie poruszaj

regularnie od pocz

tku do ko

ca; bo wszystkie, w miar

jak

oddalaj

od punktu wyj

ciowego, poruszaj

coraz szybciej. Tylko wi

c ruch

kołowy nie posiada w sobie z natury ani pocz

tku, ani ko

ca - lecz na zewn

trz. (...)

Reasumuj

c: wykazali

my,

e ruch zawsze był i zawsze b

dzie przez cały czas; dalej -

jaka jest zasada ruchu wiecznego, a jeszcze i to, jaki jest ruch pierwotny. Nast

pnie:

który to ruch jedyny mo

e by

wieczny, i w ko

cu to,

e pierwszy czynnik ruchu jest

nieruchomy.

10. O tym,

e pierwszy czynnik ruchu nie posiada ani cz

ęś

ci, ani wielko

ci i jest na

obwodzie

wiata

Przyst

pimy teraz do wykazania,

e pierwszy czynnik ruchu musi by

pozbawiony cz

ęś

ci,

e nie mo

e posiada

wielko

ci. Ustalmy jednak najpierw pewne twierdzenie wst

pne.

Pierwsza teza głosi,

e to, co jest sko

czone, nie mo

e wywoła

ruchu niesko

czonego.

(...)

Wyka

emy teraz, i

adnym wypadku nie jest mo

liwe, a

eby niesko

czona siła mogła

przebywa

w sko

czonej wielko

ci. (...)

(...) Dobrze b

dzie jednak przedyskutowa

najpierw pewn

trudno

ść

, która si

wyłania w

zwi

zku z ruchem przestrzennym. Je

eli mianowicie wszystko, co si

znajduje w ruchu,

jest poruszane przez co

innego (z wyj

tkiem oczywi

cie rzeczy, które si

poruszaj

same przez si

), jak to si

dzieje,

e niektóre spo

ród tych ciał poruszaj

gle, nie

c w kontakcie z sił

poruszaj

? Jak np. pocisk. Je

eli si

powie,

e siła

poruszaj

ca porusza w takich wypadkach równie

innego w tym samym czasie, to

Strona 31 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

jednak nadal jest niemo

liwe, a

eby istniał ruch powietrza bez kontaktu z pierwotn

sił

poruszaj

, która by je bezpo

rednio poruszała. Zaiste wszystkie rzeczy poruszane

w ruchu równocze

nie z pierwotnym

ródłem ruchu i przestan

porusza

, skoro

tylko przestanie je porusza

pierwotne

ródło ruchu, nawet je

eli tak, jak magnes, uczyni

to, co poruszało, zdolnym do poruszania innych rzeczy. Trzeba i to powiedzie

pierwotne

ródło ruchu czyni zdolnym do ruchu powietrze, wod

czy co

innego tego

rodzaju, co z natury zdolne jest do ruchu, i do doznawania ruchu. Ale nie równocze

nie

rzecz ta przestaje porusza

i by

poruszan

: a przestaje by

poruszan

wtedy, gdy

ródło ruchu przestaje porusza

; ale mimo to pozostaje jeszcze

ródłem ruchu,

pobudzaj

c teraz do ruchu co

innego, co

, co do

przylega; o tym mo

na z kolei

powiedzie

to samo. Ruch stopniowo ustaje, gdy siła poruszaj

ca słabnie w ka

dym

nast

pnym członie szeregu, a ustaje ostatecznie, gdy pewien człon nie przyczynia si

cej do tego, a

eby przylegaj

c do

nast

pny człon był czynnikiem ruchu, lecz tylko

wprawia go w ruch. Ruch tych dwóch ostatnich - jednego jako czynnika ruchu, drugiego
jako ciała poruszanego - musi usta

równocze

nie, a wraz z nimi ustanie cały ruch.

Ruch ten powstaje w rzeczach, które mog

znajdowa

w ruchu, b

spoczynku, i nie jest ci

gły, lecz tylko wydaje si

takim, a z tego powodu, poniewa

jest

ruchem rzeczy, które albo si

ze sob

stykaj

, albo s

wzgl

dem siebie kolejne; czynnik

ruchu w istocie nie jest jeden, lecz jest cały szereg czynników przylegaj

cych do siebie; i

dlatego ruch tego rodzaju wyst

puje i w wodzie, i w powietrzu, a niektórzy nazywaj

"wzajemnym przestawieniem". Wydaje si

niemo

liwe inne rozwi

zanie, jak tylko przez

nas opisane: wraz ze "wzajemnym przestawieniem" wszystkie człony tego szeregu
poruszaj

i powoduj

ruch równocze

nie, a tak

e ich ruchy ustaj

równocze

nie.

Mamy jednak na uwadze pewn

rzecz, która si

porusza w sposób ci

gły; a wi

c dzi

czemu si

porusza? Bo nie wskutek działania tego samego czynnika.

[Wracaj

c do naszego dowodu:] Musi by

wiecie rzeczy ruch ci

gły; ruch ten jest

pojedynczy; pojedynczy ruch musi by

ruchem pewnej wielko

ci (bo to, co nie ma

wielko

ci, nie mo

e by

w ruchu); wielko

ść

musi by

pojedyncz

wielko

poruszan

przez ruch pojedynczy (bo w przeciwnym razie nie b

dzie to ruch ci

gły, lecz

przylegaj

ca seria oddzielnych ruchów); je

eli czynnik ruchu jest pojedynczy, to porusza,

albo sam b

c w ruchu, albo jako nieruchomy; je

eli sam jest w ruchu, powinien i

ść

zgodnie razem z tym, co porusza, a wi

c i sam zostanie obj

ty procesem zmiany i b

dzie

razem poruszany przez co

innego. Szereg ten zatrzyma si

w ko

cu i dojdzie do

punktu, w którym ruch jest udzielany przez co

, co jest nieruchome. Bo rzeczywi

cie ten

czynnik ruchu nie musi si

zmienia

pospołu z tym, co porusza, lecz b

dzie zawsze sił

nap

dow

ruchu (wywoływanie bowiem ruchu w tych warunkach nie wymaga trudu); ruch

ten jest regularny albo wył

cznie sam jeden, albo mo

e tylko w stopniu wy

szym ni

inne, gdy

jego czynnik nie podlega

adnym zmianom. Ponadto, je

eli ruch ma

zachowa

ten sam charakter, przedmiot poruszany musi pozostawa

w niezmienionym

stosunku do czynnika ruchu. Wobec tego czynnik ruchu musi si

znajdowa

albo w

centrum, albo na obwodzie [tzn. na sferze gwiazd stałych], gdy

centrum i obwód to

pocz

tek sfery. Najszybciej poruszaj

te ciała, które si

znajduj

najbli

ródła

ruchu; w tym wypadku jest to ruch obwodu; tutaj jest wła

nie

ródło ruchu.

Powstaje jednak inna trudno

ść

: czy jest mianowicie mo

liwe, a

eby jaka

rzecz b

w ruchu poruszała si

w sposób ci

gły, a nie [jak to utrzymywali

my] przez kolejno

powtarzane pchanie, czyli

e ci

gło

byłaby tu raczej kolejno

ść

? Tego rodzaju czynnik

ruchu albo musiałby kontynuowa

czynno

ść

pchania, albo ci

ąć

, albo wykonywa

obydwie te czynno

ci, albo wreszcie działanie musiałoby zosta

przej

te przez co

innego i przej

ść

od jednego czynnika ruchu do innego (proces ten opisali

my poprzednio,

jako odnosz

cy si

do pocisku, gdy

powietrze [lub woda] b

c podzielne jest

czynnikiem ruchu tylko dzi

ki temu,

e ró

ne jego cz

ęś

ci s

poruszane jedna po drugiej);

a w jednym i drugim wypadku ruch nie mo

e by

pojedynczy, lecz tylko przylegaj

Strona 32 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

siebie seri

ruchów. Jedynym ci

głym ruchem b

dzie zatem ten, który jest wywołany

przez nieruchomy czynnik ruchu. A jest ci

gły dlatego, poniewa

czynnik ruchu pozostaje

zawsze niezmienny, tak

e jego stosunek do tego, co porusza, pozostaje równie

niezmienny i ci

gły.

Po tych wyja

nieniach staje si

oczywiste, i

jest niemo

liwe, a

eby pierwszy czynnik

ruchu, który jest nieruchomy, miał jak

kolwiek wielko

ść

. Bo gdyby miał jak

ąś

wielko

ść

musiałby by

albo sko

czony, albo niesko

czony. To, i

nie mo

e istnie

wielko

ść

niesko

czona, wykazali

my na poprzednich kartach Fizyk. A teraz dowiedli

my, i

jest

zgoła niemo

liwe, a

eby jaka

rzecz mogła by

poruszana przez sko

czon

wielko

ść

niesko

czonym czasie. Pierwszy czynnik ruchu wywołuje ruch wieczny w czasie

niesko

czonym. Jest zatem jasne, i

pierwszy czynnik ruchu jest niepodzielny, bez

ęś

ci i pozbawiony jakiejkolwiek wielko

ci.

Strona 33 z 33

Bez tytułu 1

2009-10-20

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Arystoteles Fizyka, ks IV, p 6 12 id 69821 (2)
Arystoteles Fizyka fragmenty
FIZYKAA
Fizyka 0 wyklad organizacyjny Informatyka Wrzesien 30 2012
Badania fizykalne kostno stawowo mięśniowy
Badanie fizykalne kości, mięśni i stawów
Filozofia5 Arystoteles
Sieci komputerowe fizyka informatyka
Badanie fizykalne1
Fizyka j c4 85drowa
Badanie fizykalne 3
Wyk ad Fizyka 2
BADANIE FIZYKALNE SKÓRY ppt
metody fizykalne w dermatologii
Badanie fizykalne

więcej podobnych podstron