Prawo wyznaniowe

Prof. zw. Krzysztof Krasowski

Wykład 1

Podręczniki:

Michał Pietrzak „Prawo wyznaniowe”

Ks. Prof. Józef Krukowski „Polskie prawo wyznaniowe”

Artur Mezglewski „Prawo wyznaniowe”

Władysław Uruszczak, Prawo wyznaniowe, wybór źródeł.

Dyżur: wtorek, 12-13, Collegium Iuridicum, p. 105.

Zaliczenie: 3 pytania w formie pisemnej.

Plan wykładu

I. Zagadnienia wstępne

1. Pojęcie źródła prawa wyznaniowego
2. Prawo paostwowe a prawo wewnątrzkościelne
3. Podstawowe zasady prawa wyznaniowego
4. Modele stosunków między paostwem a Kościołem

II. Zasady wolności sumienia i wyznania

1. Pojęcie
2. Zakres przedmiotowy i podmiotowy
3. Gwarancje
4. Granice
5. Historyczne kształtowanie się zasady wolności sumienia i wyznania
6. Kościół Katolicki wobec zasady sumienia i wyznania

III. Paostwo a związki wyznaniowe w modelu powiązania

1. Cezaropapizm
2. Papocezaryzm
3. Supremacja
4. Zwierzchnictwo wyznaniowe paostwa
5. Zwierzchnictwo rozdziałowe paostwa
6. Cechy współczesnego paostwa wyznaniowego
7. Regulacje sytuacji prawnej związków wyznaniowych

IV. System rozdziału Kościoła i paostwa

1. Istota pojęcia
2. Historyczne kształtowanie się systemu rozdziału
3. Modele systemu rozdziału

i. USA

ii. Francja

iii. Niemcy
iv. ZSRR

4. Cechy współczesnego paostwa świeckiego
5. Formy regulacji sytuacji prawnej związków wyznaniowych w systemie rozdziału

V. Prawo wyznaniowe II RP

1. Podstawowe zasady
2. Zasady konstytucyjne
3. Status prawny Kościoła Katolickiego
4. Położenie prawne wyznao mniejszości religijnych

VI. Prawo wyznaniowe PRL

1. Polityka wyznaniowa paostwa
2. Zasady konstytucyjne
3. Ustawowe źródła prawa
4. Praktyka konstytucyjna

VII. Prawo wyznaniowe po ‘89

1. Źródła prawa
2. Zasady Konstytucji z ‘97
3. System regulacji prawnej związków wyznaniowych
4. Konkordat z 1993 roku

VIII. Regulacje prawne Unii Europejskiej wobec religii i Kościoła

Wykład 2

Związek wyznaniowy na podstawie ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 17 maja 1989 roku

zawierającej przepisy dotyczące pojęcia i zasad funkcjonowania związku wyznaniowego. Zgodnie z ustawą związkiem
wyznaniowym jest

twór o charakterze religijnym

posiadający osobowośd prawną, a także

odrębnie umocowane do występowania na zewnątrz organy. Organy te nie tylko mają uprawnienia do
występowania na zewnątrz, ale również określają w sposób wiążący wewnętrzną strukturę związku
wyznaniowego wskazując jego cele, a także prawa i obowiązki członków.

Ma na celu prowadzenie działalności misyjnej, co ustawa określa mianem „zaspokajania potrzeb religijnych
swoich członków.

Związki wyznaniowe mają prawo do posiadania majątku (środki materialne są niezbędne do ich prawidłowego
funkcjonowania).

Związki wyznaniowe dzielą się na uznane i nieuznane.

Istnieje mocne ustawowe rozróżnienie między związkiem wyznaniowym i Kościołem. Kościół to związek wyznaniowy o

charakterze chrześcijaoskim i posiadającym historycznie umocowaną strukturę organizacyjną. Można też dodad, że Kościół
powinien posiadad władzę autorytatywną. Istnieje jednak spór o to, czy Kościół musi mied chrześcijaoski charakter
(mormoni, Kościół Badaczy Pisma Świętego)

Państwo wyznaniowe

Jeżeli paostwo reguluje swoje stosunki na zasadach preferencji dla danej religii, to mówimy o paostwie wyznaniowym.

Istotnym jest jednak to, że dany związek wyznaniowy nie tylko posiada uprzywilejowaną pozycję, ale paostwo w sposób
ograniczony nie przestrzega, albo w ogóle nie przestrzega wolności sumienia i wyznania. Istotnym elementem paostwa
wyznaniowego jest to, że pozostałe związki wyznaniowe i kościoły są upośledzone w prawie, ewentualnie ich działalnośd
mocno ograniczona. Paostwo wyznaniowe występuje w dwóch formach:

Paostwa wyznaniowego w modelu otwartym (zmodernizowanego paostwa wyznaniowego)

Paostwa wyznaniowego w modelu zamkniętym (konfesyjnego paostwa wyznaniowego).

Samo paostwo wyznaniowe wywodzi się dla monizmu – jest to nurt, który w paostwach starożytnych utożsamiał

panującego z bóstwem – władca to bóg (charakterystyczna cecha despotyzmów, wyjątkiem Izrael). Paostwo wyznaniowe
przyjmuje, iż religia jest uznawana za jedyną oficjalną i prawomyślną; inaczej mówiąc albo religia jest upaostwowiona, albo
kościół jest upaostwowiony. Pozostałe kulty, religie, kościoły są z reguły zakazane, albo pozbawione opieki prawnej.
Zarówno w systemie paostwa wyznaniowego otwartego, jak w systemie paostwa wyznaniowego konfesyjnego, pojawiają
się następujące elementy:

Subwencjonowanie określonego kościoła/religii z funduszy paostwowych;

Podniesienie przez władzę paostwową hierarchii określonego kościoła (przedstawicieli określonej religii) do
rangi urzędników paostwowych; jednocześnie w drodze ustawy, bądź też aktu administracyjnego, względnie w
drodze umowy (konkordat) określa relacje i granice ingerencji w sferę religijną.

o

W paostwie wyznaniowym tradycyjnym gwarantuje sobie tak daleko idącą ingerencję, że dotyczyd
może ona prawd wiary albo dogmatów (w systemie konfesyjnym paostwo „określa, w co wierzyd”).

o

W modelu zmodernizowanym paostwo przestrzega zasady wolności wyznania, wstrzymując się
przed angażowaniem w spory religijne i nie rozstrzygając prawd wiary. Jednocześnie jednak, czy to
ze względów historycznych, czy społecznych uznaje, iż promowanie określonego kościoła/religii jest
bardziej pożądane – a więc realizuje pewną wizję paostwa.

W krajach Zachodu (Europa, Północna Ameryka, Australia) system paostwa wyznaniowego o modelu konfesyjnym nie

występuje. Występują za to paostwa o modelu otwartej wyznaniowości (Wielka Brytania – supremacja anglikanizmu;
paostwa skandynawskie – kościół luteraoski jest kościołem paostwowym; Grecja – obowiązek wpisywania wyznania do
dowodu osobistego, upośledzenie innych od prawosławia wyznao). Paostwa o modelu konfesyjnym to głównie paostwa
muzułmaoskie – religijnośd stanowi element życia publicznego, czego skrajnym przypadkiem jest szariat – prawo religijne
staje się prawem paostwowym (notabene częśd paostw konfesyjnych jest tradycyjnymi sojusznikami USA, natomiast
wrogowie USA i paostwa izraelskiego zbliżają się do modelu otwartego).

Modele separacji

Pozostałe modele nazywamy modelami separacji.

Paostwo ateistyczne - paostwo może odnosid się do konkretnego kościoła, związku religijnego lub do religii w
ogóle wrogo – wtedy mówimy o paostwie antyreligijnym, lub ateistycznym. Jedynym przykładem paostwa
ateistycznego w Europie była Albania. Związek Sowiecki nie ogłosił się paostwem ateistycznym ze względów
propagandowych.

Paostwo świeckie negatywne – traktuje religię w sposób obojętny. Przejawia się to w zagwarantowaniu
wolności sumienia i wyznania w sposób maksymalnie szeroki, przy jednoczesnym równoprawnym traktowaniu
wszystkich kościołów, związków wyznaniowych i religii. Paostwo świeckie a religia w znaczeniu negatywnym –
granicą uprawieo związków wyznaniowych jest szkoda. Przyjmuje się, że zasada równouprawnienia wyznao
jest całkowita. Chronione są wszelkie poglądy określające relację jednostki ze zjawiskiem religijności. Różni się
więc od wolności religijnej – która oznacza wolnośd pozytywną i jest rozumiana jako wolnośd do religii. Francja
jest przypadkiem wrogiej separacji (porównywanej ze Związkiem Sowieckim – np. uznanie Kościoła
Katolickiego jako stowarzyszenia osób prywatnych).

Paostwo świeckie pozytywne – kształtuje swoje relacje z kościołami opierając się na zasadach dialogu i
kompromisu – tym samym uczestnicy tego dialogu – paostwo i związki wyznaniowe – zdaniem tych
uczestników realizują zasadę równości i sprawiedliwości. W konsekwencji prowadzi to do sytuacji, w której
wszystkie związki wyznaniowe i kościoły korzystają z zasady równouprawnienia, zaś ustawodawca kieruje się
w swoich rozwiązaniach zasadą poszanowania specyficznych atrybutów każdego z kościołów czy związków
wyznaniowych. Dwa rodzaje regulacji: umowa prawa wewnętrznego lub umowa międzynarodowa.

System polityczny a relacje między państwem a religią

Relacje między paostwem a religią różniły się w różnych systemach politycznych. Paostwach demokratycznych były do

model paostwa świeckiego pozytywnego. W systemach totalitarnych był to model paostwa ateistycznego, bądź specyficzny
model paostwa wyznaniowego. Odmiennym przypadkiem był niemiecki nazizm, gdzie kościoły są uznane, ale muszą
uznawad i aprobowad władzę nazistowską (notabene: uznaje się obecnie nazistowski system prawa za prawno naturalny,
jako, że podstawą była mistyczna wola wodza). System autorytarny – sojusz tronu z ołtarzem. Kościół stanowi element
rewolucji konserwatywnej i nowego porządku. Relacje z kościołem są regulowane w modelu paostwa wyznaniowego.

Wykład 4

Najbardziej liczącymi się ośrodkami nauki o prawie wyznaniowym są Włochy (początki sięgają drugiej połowy XIX w.),

Niemcy. W Polsce nauka ta zaczęła kształtowad się w II RP. Od roku 1919 na wszystkich wydziałach prawa w Polsce
prowadzono obowiązkowy przedmiot z prawa kościelnego (na I lub II roku studiów, przy czym każdy student musiał zaliczyd
kurs wykładu jak również złożyd egzamin). W różnych ośrodkach program tego przedmiotu różnił się, ale najczęściej
wykładano w jego ramach historię Kościoła Katolickiego, rzadziej prawo kanoniczne.

W 1949 roku zajęcia z prawa kościelnego zostały zlikwidowane. Dopiero w połowie lat ’60 na Uniwersytecie

Warszawskim zostały wznowione jako zajęcia fakultatywne.

Zasada wolności sumienia i wyznania.

Zasada wolności sumienia i wyznania posiada swoje umocowania zarówno w aktach prawa międzynarodowego, jak i w

konstytucji RP. Jest to dla prawa wyznaniowego zasada fundamentalna, ponieważ z niej wynikają inne, jak zasada
równouprawnienia wszystkich związków wyznaniowych.

Zasada ta składa się z dwóch członów, które należy odróżnid.

Wolnośd sumienia – jest to wolnośd, uprawnienie do swobodnego wyboru, kształtowania i zmiany swojego

światopoglądu. Pojęcie to ma szerszy zakres, bo nie odnosi się tylko do wyborów religijnych, bowiem światopogląd
człowieka może mied inne niż religijne źródła.

Wolnośd wyznania – wolnośd wyboru określonej religii, jednocześnie wolnośd realizowania się w tej religii poprzez

uczestniczenie w obrzędach, zarówno prywatnego, jak i publicznego, indywidualnego czy zbiorowego uczestnictwa w tych
obrzędach.

Zakres podmiotowy wolności sumienia i wyznania.

Osoba fizyczna, człowiek

o

swobodę traktujemy tę w sposób naturalny, jest to prawo człowieka, a nie typowe prawo
obywatelskie. Prawa człowieka mają charakter ponadpaostwowy, ponadpozytywny, tzn. człowiek
czerpie z tej wolności z szeroko rozumianej natury, nie pochodzi ona od paostwa. Rolą paostwa jest
jedynie zagwarantowanie tej wolności i ustalenie jej granic; nie jest nią natomiast tworzenie tej
wolności. Oznacza to też, że nie jest to wolnośd tylko dla obywateli, zatem korzysta z niej także
apatryda i obcokrajowiec.

o

Wiek: może z niej korzystad każdy pełnoletni zamieszkujący terytorium paostwa. Problem pojawia
się w przypadku małoletnich: czy przysługuje im w jakimś zakresie, czy też są podporządkowani
rodzinie i wynikającego z konstrukcji rodziny prawa rodzicielskiego (istnieje przecież prawo rodziców
do wychowywania dzieci w zgodzie ze swoimi przekonaniami światopoglądowymi). Najniższą
granicą jest 10 rok życia, bowiem od tego momentu wymaga się zgody dziecka na pewne czynności,
jak przymusowe obrzędy religijne, udział w naukach o religii w szkole. Do 1992 roku, w polskiej
tradycji nie znamy żadnych ograniczeo władzy rodzicielskiej wobec dzieci. Od 1992 Polska
ratyfikowała konwencję ONZ 1989 roku o prawach dziecka, która przyznaje określone uprawnienia
niepełnoletnim, także w interesującej nas sferze. Polska po 1992 roku dostosowując się do
wymogów prawa międzynarodowego dokonała jakościowej zmiany polegającej na wprowadzeniu
do konstytucji z 1997 ograniczeo pełnej władzy rodzicielskiej.

Rodzina – jest uprawniona do wychowywania dzieci w zgodzie ze światopoglądem rodziców, jest więc to także
korzystanie z tej wolności przez rodziców.

Związek wyznaniowy – wiele uprawnieo tych organizacji wynika z tej wolności.

Konwencja o prawach człowieka i podstawowych wolności (Konwencja Rzymska) z 4 listopada 1950

. Konwencja ta w

art. 9 ust. 1 definiuje tę wolnośd:

„Każdy ma prawo do wolności myśli, sumienia i wyznania; prawo to obejmuje wolnośd zmiany wyznania lub przekonao

oraz wolnośd uzewnętrzniania indywidualnie lub wspólnie z innymi, publicznie lub prywatnie, swego wyznania lub przekonao
przez uprawianie kultu, nauczanie, praktykowanie i czynności rytualne.”

Zakres przedmiotowy (uprawnienia, które z tej wolności wynikają).

Deklaracja w sprawie eliminacji wszelkich form nietolerancji i dyskryminacji opartych na religii lub przekonaniach

Uchwalona przez Zgromadzenie Ogólne Narodów Zjednoczonych w dniu 25 listopada 1981 r.

Zawiera ona w artykule 6 katalog podstawowych uprawnieo, które z tej wolności wynikają:

Prawo wolności myśli, sumienia, religii lub przekonao będzie obejmowało, między innymi, następujące wolności:

a) Modlitwy i zgromadzania się dla potrzeb religii lub przekonao, jak też ustanawiania i utrzymywania placówek temu

celowi służących;

b)Ustanawiania i utrzymywania stosownych instytucji charytatywnych lub humanitarnych;

c) Produkowania, nabywania i wykorzystywania, w stosownym zakresie, koniecznych artykułów i materiałów

związanych z rytuałem albo obyczajami danej religii lub przekonao;

d) Pisania, wydawania i rozpowszechniania odpowiednich publikacji w tych dziedzinach;

e) Nauczania religii lub przekonao w odpowiednich dla tego celu placówkach;

f) Ubiegania się o i uzyskiwania dobrowolnych wkładów finansowych bądź innych od jednostek i instytucji;

g) Szkolenia, wskazywania, doboru lub wyznaczania drogą sukcesji odpowiednich przewodników, stosownie do

wymagao i standardów jakiejkolwiek religii lub przekonao;

h) Przestrzegania dni odpoczynku oraz obchodzenia świąt i ceremonii zgodnie z przepisami czyjejś religii lub przekonao;

i) Ustanawiania i utrzymywania kontaktów z jednostkami i wspólnotami w dziedzinie religii lub przekonao na poziomie

krajowym i międzynarodowym.

Te wolności i prawa musi paostwo zagwarantowad, natomiast może ono rozbudowad powyższy katalog o wolności,

które w nim nie występują.

Granice wolności sumienia i wyznania

Problem granic zarówno w prawie wewnętrznym jak i międzynarodowym jest szczególnie ważne, ponieważ jeśli

paostwo zobowiązuje się do niewprowadzania bardziej rygorystycznych granic niż te, które wyznaczają przepisy prawa
międzynarodowego (prawo międzynarodowe określa pewne maksimum granic wolności).

Konwencja Rzymska, w art. 9 ust. 2:

Wolnośd uzewnętrzniania wyznania lub przekonao może podlegad jedynie takim ograniczeniom, które są przewidziane

przez ustawę i konieczne w społeczeostwie demokratycznym z uwagi na interesy bezpieczeostwa publicznego, ochronę
porządku publicznego, zdrowia i moralności lub ochronę praw i wolności innych osób.

Należy zauważyd, że nie została w tym katalogu wymieniona np. władza rodzicielska.

Gwarancje

Gwarancje bezpośrednie mają swoje usadowienie w najważniejszych aktach prawnych (konstytucja, ustawy zwykłe

odnoszące się do naszej problematyki).

Sądownictwo powszechne, administracyjne

Trybunały konstytucyjne, które stoją na straży przestrzegania prawa w paostwie pod względem legalizmu

Trybunały międzynarodowe.

Gwarancje instytucjonalne – pewne ustrojowe rozwiązania służące jako gwarant dla tych wolności. Są to pewne

ustrojowe zasady:

Zasada rozdziału paostwa i Kościoła

Zasada równouprawnienia wszystkich wyznao

Zasada równouprawnienia wszystkich związków wyznaniowych

Kościół Katolicki a zasada wolności sumienia i wyznania

Dla doktryny katolickiej podstawą było zdanie jednego z ojców Kościoła, św. Augustyna: „Wolnośd przysługuje tylko

prawdzie. Gorsza śmierd duszy, niż wolnośd błędu”. Leon XIII: „Błędem jest stawianie na jednej płaszczyźnie różnych kultur z
jedną prawdziwą religią”. „Nie potępiam jednak tych przywódców paostw katolickich, którzy dla uniknięcia zła i osiągnięcia
dobra tolerują różne formy kultu”. Ta druga hipoteza była początkiem otwierania się Kościoła na świat zewnętrzny. Tym
jakościowym przewrotem był dokument Soboru Watykaoskiego II: wychodząc z zasady godności osoby ludzkiej przyznaje
wolnośd wyboru określonej religii, a nawet możliwości pozostawania poza jakąkolwiek religią. Sankcjonuje więc wolnośd
wyznania, ale wyklucza możliwośd indoktrynacji światopoglądowej, jak to miało w paostwach realnego socjalizmu.

Wykład 5

Relacje państwo-Kościół

System powiązania – paostwo wyznaniowe

System separacji (rozdziału) – paostwo świeckie

Obie te formy ulegały pewnym transformacjom. Paostwo wyznaniowe zawsze uznawało walor pierwiastków religijnych

w życiu publicznym. Paostwo „wierzyło” w Boga, za absurd polityczny uznawano pogląd o nieuwzględnianiu Boga w
paostwie.

Cezaropapizm – w Cesarstwie Rzymskim, namiastką jego było paostwo Karolingów. W późniejszym okresie Kościół starał

się odbudowywad swoją niezależnośd. Próby szukania własnej autonomii Kościoła prowadziły do konfliktu z władzą świecką,
czego spektakularnym przykładem był spór cesarzy niemieckich z papieżami. Grzegorz VII – Dictatus Papae (VI w.). Bonifacy
VIII – Unum Sanctam (XIV w.).

Paostwo starało się rozszerzad swoje władztwo, natomiast niezagospodarowane obszary przejmował Kościół

(szkolnictwo, uniwersytety). Po okresie dominacji Kościoła nastąpiła reformacja, której hasłem było ograniczenie władztwa
Kościoła do życia religijnego. Istotą reformacji było powstanie nowych, zreformowanych Kościołów. Najważniejszym
elementem reformacji, budującej system supremacji (paostwa nad Kościołem) było nieuznawanie władzy zwierzchniej
papieża, powstawanie kościołów narodowych kierowanych przez głowy paostw – a więc ścisłe podporządkowanie paostwu
(można to nazwad nową formą cezaropapizmu). Do kooca paostwa w systemie supremacji (XVIII w., Rewolucja Francuska)
paostwo było nietolerancyjne, nie przyznawały żadnych praw innowiercom. Dopiero od XVIII w. paostwo wyznaniowe miało
wtedy inną treśd, niż na początku: po wpływem doktryny prawa natury (fundamentu paostwa konstytucyjnego) paostwo
odchodzi o restrykcyjnej polityki wobec obywateli nienależących do kościoła panującego. Był to początek drogi do
skonstytucjonalizowania zasady wolności sumienia i wyznania.

Państwo wyznaniowe

Mówiąc dzisiaj o paostwie wyznaniowym, trzeba widzied dwie różne odmiany:

Paostwa o konfesyjności otwartej – zgodnie z tradycją uznają, szanują, popierają kościół narodowy, będący
kościołem większości społeczeostwa, paostwo jednak nie afirmuje tej religii w tym sensie, że nie uznaje jej za
jedynie prawdziwą, nie preferuje jej w faktyczny sposób. Współcześnie w Europie:

o

Nie ma już katolickich paostw wyznaniowych – decydujące znaczenie ma Sobór Watykaoski II.
Kościół w swoim oficjalnym nauczaniu nie uznaje idei paostwa wyznaniowego, popiera ideę paostwa
świeckiego. Wśród większych katolickich paostw europejskich, jednym z ostatnich paostw, które się
przekształcały w stronę paostwa świeckiego, była Hiszpania po śmierci Franco. Taka transformacja
następowała też w krajach Ameryki Łacioskiej.

o

Poza krajami katolickimi istnieje druga tradycja – paostwa protestanckie, gdzie od XVI w. przyjęto
reguły łączące głowę paostwa z funkcjami głowy kościoła. Współcześnie należy do nich Anglia (król
musi należed do kościoła anglikaoskiego), paostwa skandynawskie (Norwegia, Dania – głowy tych
paostw, królowie muszą byd członkami kościoła luteraoskiego; w Norwegii wymogi religijne idą
dalej: więcej niż połowa składu rządu musi byd wyznania luteraoskiego), Grecja (funkcję kościoła
paostwowego sprawuje kościół prawosławny).

Cechy współczesnych paostw wyznaniowych o otwartej konfesyjności

o

symbolika religijna w życiu publicznym, np. publiczne odprawianie obrzędów religijnych z udziałem
najwyższych organów paostwowych, krzyże w parlamencie;

o

nauczanie religii w szkołach publicznych, dofinansowywanie szkół wyznaniowych. W budżecie
paostwa figurują środki przeznaczone na cele związków wyznaniowych;

o

duszpasterstwo wojskowe;

o

natomiast nie można znaleźd w takich paostwach prawnego rozróżnienia w kwestii praw i
obowiązków obywateli różnych wyznao; prawo nie jest przesiąknięte elementami religijnymi.

Paostwa o konfesyjności zamkniętej – najbardziej dotyczy to paostw muzułmaoskich. Są to paostwa
integralnie religijne, w których zasady Koranu są prawdziwą konstytucją paostw. Można postawid pytanie
dlaczego religia w tej cywilizacji odgrywa tak wielką rolę? Odpowiedzią jest treśd Koranu, który jest „receptą

na wszystko”. Znajdują się w nim wersety dotyczące takich dziedzin, jak ustrój paostwa, prawa, obowiązki,
rodzina, prawo spadkowe, małżeoskie, itd.
Dlaczego wyznaniowośd zamknięta? Islam nie uznaje tolerancji dla innych religii. Jakie to rodzi konsekwencje?
Dotyka to szczególnie innowierców mieszkających w paostwach islamskich. Oczywiście „zamkniętośd” różnych
krajów o takiej konfesyjności jest zróżnicowana (np. Tunezja zawarła nawet konkordat ze Stolicą Apostolską).
Jednak przekładając na europejskie pojęcia, zasady prawne w tych paostwach przypominają średniowiecze
(ukamienowanie za cudzołóstwo, w Afganistanie członkowie najbliższej rodziny są zobowiązani donosid na
krewnych, którzy dopuszczają się występków przeciw religii).

Model separacji

Na europejskie rozumienie rozdziału paostwa i kościoła nie należy nakładad modelu radzieckiego. Trudno właściwie

mówid o modelu, ponieważ brak jakiejś jednolitej konstrukcji teoretycznej. Mówi się, że odmian jest tyle, ile paostw.

Paostwa nie należy w tym przypadku traktowad w ujęciu socjologicznym, ale jako konstrukcję organów, ich strukturę.

Kościół także należy traktowad w tym przypadku jako zhierarchizowany system organów i instytucji. Rozdział nie oznacza
więc oczywiście rozdziału obywateli od religii.

Pojęcia rozdziału nie należy „demonizowad”. Nie da się w praktyce całkowicie oddzielid dziedziny właściwej dla kościoła i

paostwa, istnieją w koocu wspólne kwestie; najlepszym przykładem jest rodzina. Ta sfera może byd punktem zapalnym
konfliktu, ale też może byd obszarem dialogu.

Początki rozdziału były reakcją na system poprzedniej epoki. Przypisuje się je Stanom Zjednoczonym Ameryki, ale należy

pamiętad też, że po raz pierwszy rozdział został w sposób formalny wprowadzony przez Rogera Williamsa, który po
przyjeździe do Ameryki i założeniu kolonii Providance w 1663 wprowadził zasadę rozdziału paostwa od religii.

W konstytucji amerykaoskiej zasada rozdziału weszła wraz z pierwszą poprawką (1791). Jest to rozdział czysty – paostwo

w żaden sposób nie reguluje spraw wyznaniowych. Stąd też kwestia prawa wyznaniowego w systemie amerykaoskim nie
istnieje. Paostwo nie może w żaden sposób ingerowad w spawy natury religijnej, a także nie może zakazad wyznawania
żadnej religii. Kwestie sfery religijnej mogą pojawiad się tylko w orzeczeniach sądowych o randze precedensu.

Skoro nie ma żadnych ustaw odnoszących się do tej sfery, to jak funkcjonują tam kościoły? Kościoły nie posiadają tam

osobowości prawnej, nie mogą byd więc podmiotem umów, nie posiadają zdolności prawnej. W tej sytuacji przyjęto
następujące rozwiązania:

Związek wyznaniowy może założyd fundacje, stowarzyszenia, spółki prawa handlowego (np. gminy
żydowskie), spółki akcyjne i obowiązują je przepisy odpowiednich tworów.

Status prawny kościoła katolickiego: sięgnięto do instytucji prawa rzymskiego – fidutia (łac. zaufanie) – jest to
rozwiązanie z rzymskiego prawa zobowiązaniowego. Jest właściciel faktyczny i właściciel prawny – relacje
między nimi odbywają się na zasadzie zaufania. Stąd właścicielem majątku diecezji nie jest osoba prawna, ale
osoba fizyczna, np. biskup.

Rozdział ten posiada swoje mankamenty (fikcyjnośd). Brak konsekwencji: modlitwy na rozpoczęcie obrad kongresu, ale

zakaz odmawiania modlitw w szkołach. „Obecnośd” Boga w wypowiedziach polityków (w tym prezydenta), ale wypowiedzi
te mają tę charakterystyczną cechę: jest to Bóg „uniwersalny”, w żaden sposób nie odwołuje się do jakiejkolwiek tradycji
religijnej.

Rozdział nieprzyjazny (wrogi) – Francja od rewolucji francuskiej; ZSRR (uchwala komisarzy ludowych ze stycznia 1918).

Rozdział życzliwy (skoordynowany) – system niemiecki (konstytucja republiki weimarskiej z 1919, inkorporowany do

obecnej ustawy zasadniczej RFN).

Wykład 6

Francja – pierwszy rozdział państwa i Kościoła.

Wprowadzony ustawą Konwentu 21 lutego 1795 (?). Był to skutek haseł rewolucji uderzających we francuski Kościół

katolicki jako instytucję i duchowieostwo jako członków uprzywilejowanego stanu. Efekty polityki podporządkowującej
Kościoła Francji rewolucyjnej są szybko zauważalne. Polityka ta uderzyła w pierwszej kolejności za pomocą ustawy z 2
listopada 1791 przeprowadzającej sekularyzacji ogromnych ilości majątków należących do Kościoła – przeszły one pod
zwierzchnictwo paostwa. Motywem tego kroku było uderzenie w podstawy materialne Kościoła, odebranie niezależności
duchowieostwu (kler miał przejśd na etat paostwa francuskiego), możliwośd załatania ogromnej dziury budżetowej Francji.
Skoro ziemię kupowali małorolni i bezrolni chłopi, była ona „ceną” za poparcie rewolucji.

Konstytucja cywilna wprowadzała zmiany w funkcjonowaniu francuskiego Kościoła. Dostosowywała ustrój terytorialny

Kościoła do nieco wcześniejszej reformy terytorialnej samej administracji francuskiego. Idea polegała na tym, że sied diecezji
i archidiecezji pokrywała się z siecią departamentów. Wszyscy duchowni byli też wybierani przez wiernych (był to swoisty
powrót do początków chrześcijaostwa). Akt ten spotkał się z gwałtownym potępieniem papieża Piusa VII i spowodował
zerwanie stosunków Stolicy Apostolskiej z Francją.

Ustawa Konstytuanty z listopada 1790 nakładała na duchowieostwo obowiązek składania przysięgi na wiernośd królowi i

paostwo francuskie, a także na konstytucję (której Francja jeszcze przecież nie miała). Skutkiem była schizma we francuskim
Kościele: na „podziemny” Kościół zbuntowany wobec paostwa i Kościół wierny paostwu. Spośród 130 biskupów zaledwie 4
złożyło przysięgę. Oznaczało to natychmiastowe opróżnienie prawie wszystkich diecezji.

Ustawa z 1795 wprowadza rozdział nieprzyjazny (poprzez swego rodzaju „jednokierunkowośd”). Ustawa ta oddzielała

Kościół od paostwa, ponieważ ten pierwszy traci jakikolwiek wpływ na życie publiczne, natomiast paostwo otrzymuje cały
wachlarz rozmaitych narzędzi, instrumentów kontroli i ingerencji w sprawy Kościoła. Z tym wiąże się także „prywatyzacja
religii”: zamknięcie człowieka tylko we własnym sumieniu i świątyni – religia nie może wykraczad poza te granice. Do dziś
utrzymuje się doktryna nakazująca eliminację emblematów religijnych w każdej części przestrzeni publicznej.

Po roku 1801 rozdział francuski przechodzi do historii. Następuje powrót do starych relacji paostwo-Kościół. Trwa

jednak ewolucja

Grudzieo 1905 – ustawa, która z niewielkimi zmianami obowiązuje do dziś. Wprowadza rozdział paostwa i Kościoła. W

wielu swoich postanowieniach nawiązuje do tradycji ustawy z 1795 roku. Podstawową cechą rozdziału jest wspomniana
„prywatyzacji wiary”. Odmawia ona związkom wyznaniowym prawa do rządzenia się wg własnych postanowieo, a więc
prawo kanoniczne w żadnym stopniu nie ma wpływu na status prawny Kościoła. Obowiązuje za to specyficzne „prawo o
religijnych stowarzyszeniach”. Wszelkie związki wyznaniowe muszą przyjąd takie formy organizacyjne, jakie zostały
określone w ustawie z 1905 roku. Zasięg paostwa jest więc niezmiernie szeroki.

ZSRR

Nazwa „rozdział wrogi” nasuwa się przy rozpatrywania modelu radzieckiego (1918 - dekret Rady Komisarzy Ludowych

Republiki Bolszewickiej). Dekret „o oddzieleniu szkoły Kościoła i paostwa” oparty był na założeniach wspólnych z modelem
francuskim, jak również na marksowskiej krytyce religii. Marks wychodząc od tych samych założeo, co XIX w. myśl liberalna,
przekłada krytykę na grunt rozważao klasowych (religia jako „opium dla ludu”). Stąd założenie, że religia, jako sfera
nieracjonalna wobec laicyzacji społeczeostwa skooczy się na pewnym etapie rozwoju cywilizacji.

Lenin w swoich założeniach stworzył pewną specyficzną konstrukcję: deklarował koniecznośd gwarancji osobistych

przekonao religijnych (a więc podobnie jak klasyczni liberałowie), z drugiej jednak strony wskazywał zadania partii
bolszewickiej wobec religii – tu nie ma mowy o kompromisie: bolszewik m u s i b y d a t e i s t ą . A więc w sytuacji, gdy
dochodzi do połączenia paostwa i jedynej partii rządzącej, religia musi byd konsekwentnie eliminowana.

Rozdział radziecki, gdyby przyjrzed się mu bliżej, nie miał z klasycznym rozdziałem nic wspólnego. Cechą paostwa

świeckiego jest jego n e u t r a l n o ś d . Paostwo pozostawia obywatelom wolnośd wyboru wyznania, natomiast w systemie
radzieckim (a następnie w paostwach satelickich) mamy do czynienia z paostwem w ogromnym stopniu zaangażowanym
światopoglądowo: indoktrynacja, ateizacja, co przeczy idei bezstronności paostwa. Można powiedzied, że model ten religię
idealistyczną zastąpił materialistyczną – która przypomina trochę tę pierwszą („święci”, jak np. Lenin, Stalin, Dzierżyoski,
Marks, Engels; „dogmaty”, „rytuały” – np. zjazdy swoją obrzędowością przypominające nabożeostwa religijne). Można
powiedzied, że ZSRR było paostwem wyznaniowym a rebours.

Niemcy

Konstytucja Republiki Weimarskiej z 1919 roku. Paostwo uznaje pewne wartości, które religia ze sobą niesie. Umożliwia

udział kościołów w życiu publicznym w różnych formach (m.in. nauka religii w szkołach paostwowych). Świadczy pewne
swoje usługi na rzecz związków wyznaniowych (wywodzące się ze średniowiecznej instytucji, łac. brahim seculare – paostwo
jako świeckie ramię Kościoła) – np. przeznaczenie pewnej części podatku na rzecz wyznaczonej przez podatnika instytucji
kościelnej.

Istotą rozdziału niemieckiego jest to, że paostwo uznaje różne regulacje prawa wewnętrznego związków wyznaniowych

w różnych sferach prawa publicznego. Dotyczy to np. małżeostwo konkordatowe (podobnie, jak w Polsce); dotacje paostwa
na działalnośd różnych form aktywności prowadzonych przez związki wyznaniowe, np. działalnośd oświatowa – wynika to z
przekonania, że wszyscy płacą podatki, a skoro tak, to paostwo nie powinno utrzymywad wyłącznie szkół publicznych.

Najważniejsze cechy państwa w systemie rozdziału

1) Awyznaniowośd paostwa – paostwo nie wierzy w Boga, nie uznaje żadnej religii jako religii panującej, nie

wykonuje funkcji religijnej, a Kościół nie wykonuje funkcji przypisywanych paostwu. Prowadzi to do laicyzacji
prawa.

2) Niekompetencja paostwa do regulowania spraw religijnych. Oznacza to nie tylko to, że paostwo nie ingeruje

w zasady religii, ale także to, że nie ingeruje ono w prawy obsady urzędów kościelnych. W paostwie
demokratycznym nie może ono posiadad żadnych instrumentów służących ingerencji w autonomię związków
wyznaniowych.

3) Neutralnośd religijno-światopoglądowa paostwa. Odrzuca ono jakąkolwiek ideologię opierającą się na

jakichkolwiek przesłankach religijnych czy materialistycznych. Paostwo szanuje to, co nazywad możemy
wartości wspólne.

Prawo wyznaniowe II RP

Konstytucja marcowa (kwietniowa nie wprowadziła żadnych zmian w kwestii prawa wyznaniowego).

Inwokacja:

W imię Boga Wszechmogącego!

My, Naród Polski, dziękując Opatrzności za wyzwolenie nas z półtorawiekowej niewoli, wspominając z wdzięcznością męstwo
i wytrwałośd ofiarnej walki pokoleo, które najlepsze wysiłki swoje sprawie niepodległości bez przerwy poświęcały,
nawiązując do świetnej tradycji wiekopomnej Konstytucji 3-go Maja, dobro całej, zjednoczonej i niepodległej Matki-Ojczyzny
mając na oku, a pragnąc jej byt niepodległy, potęgę i bezpieczeostwo oraz ład społeczny utwierdzid na wiekuistych zasadach
prawa i wolności, pragnąc zarazem zapewnid rozwój wszystkich jej sił moralnych i materialnych dla dobra całej odradzającej
się ludzkości, wszystkim obywatelom Rzeczypospolitej równośd, a pracy poszanowanie, należne prawa i szczególną opiekę
Paostwa zabezpieczyd - tę oto Ustawę Konstytucyjną na Sejmie Ustawodawczym Rzeczypospolitej Polskiej uchwalamy i
stanowimy.

Art.54. Przed objęciem urzędu Prezydent Rzeczypospolitej składa w Zgromadzeniu Narodowym przysięgę następującej treści:

"Przysięgam Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu, i ślubuję Tobie Narodzie Polski, na urzędzie Prezydenta
Rzeczypospolitej, który obejmuję: praw Rzeczypospolitej, a przedewszystkiem Ustawy Konstytucyjnej święcie przestrzegad i
bronid; dobru powszechnemu Narodu ze wszystkich sił wiernie służyd; wszelkie zło i niebezpieczeostwo od Paostwa czujnie
odwracad; godności imienia polskiego strzec niezachwianie; sprawiedliwośd względem wszystkich bez różnicy obywateli za
pierwszą sobie mied cnotę; obowiązkom urzędu i służby poświęcid się niepodzielnie. Tak mi dopomóż Bóg i Święta Syna Jego
Męka. Amen".

Art.110. Obywatele polscy, należący do mniejszości narodowościowych, wyznaniowych lub językowych, mają równe z innymi
obywatelami prawo zakładania, nadzoru i zawiadywania swoim własnym kosztem zakładów dobroczynnych, religijnych i
społecznych, szkół i innych zakładów wychowawczych, oraz używania w nich swobodnie swej mowy i wykonywania
przepisów swej religii.

Art.111. Wszystkim obywatelom poręcza się wolnośd sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może byd z powodu swego
wyznania i przekonao religijnych ograniczony w prawach, przysługujących innym obywatelom.

Wszyscy mieszkaocy Paostwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania zarówno publicznie jak i prywatnie swej wiary i
wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się porządkowi publicznemu ani obyczajności
publicznej.

Art.112. Wolności wyznania nie wolno używad w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylad się od spełnienia
obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeo religijnych. Nikt nie może byd zmuszony do udziału w czynnościach lub
obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuoczej.

Art.113. Każdy związek religijny uznany przez Paostwo ma prawo urządzad zbiorowe i publiczne nabożeostwa, może
samodzielnie prowadzid swe sprawy wewnętrzne, może posiadad i nabywad majątek ruchomy i nieruchomy, zarządzad nim i
rozporządzad, pozostaje w posiadaniu i używaniu swoich fundacji i funduszów, tudzież zakładów dla celów wyznaniowych,
naukowych i dobroczynnych. Żaden związek religijny jednak nie może stawad w sprzeczności z ustawami paostwa.

Art.114. Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją przeważającej większości narodu, zajmuje w Paostwie naczelne
stanowisko wśród równouprawnionych wyznao.

Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnemi prawami. Stosunek Paostwa do Kościoła będzie określony na podstawie
układu ze Stolicą Apostolską, który podlega ratyfikacji przez Sejm.

Art.115. Kościoły mniejszości religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami, których
uznania Paostwo nie odmówi, o ile nie zawierają postanowieo, sprzecznych z prawem.

Stosunek Paostwa do tych Kościołów i wyznao będzie ustalany w drodze ustawowej po porozumieniu się z ich prawnemi
reprezentacjami.

Art.116. Uznanie nowego lub dotąd prawnie nieuznanego wyznania nie będzie odmówione związkom religijnym, których
urządzenia, nauka i ustrój nie są przeciwne porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

Art.120. W każdym zakładzie naukowym, którego program obejmuje kształcenie młodzieży poniżej lat 18, utrzymywanym w
całości lub w części przez Paostwo lub ciała samorządowe, jest nauka religji dla wszystkich uczniów obowiązkową.
Kierownictwo i nadzór nauki religji w szkołach należy do właściwego związku religijnego, z zastrzeżeniem naczelnego prawa
nadzoru dla paostwowych władz szkolnych.

Paostwo polskie u zarania odbudowy po okresie nieistnienia, musiało odpowiedzied sobie na różne pytania ideowe,

także w sferze relacji paostwo-religia. Czy miało to byd paostwo wyznaniowe o otwartej konfesyjności, czy też paostwo
świeckie. Nie wchodziło w grę, żeby dokonad prostej recepcji jednego z systemów pozaborczych. Niemożliwe było to,
ponieważ systemy te były w dużej mierze anachroniczne, zawierające wiele przepisów antydemokratycznych, w pewnym
sensie skierowanym przeciwko Polakom. System pruski i austriacki był systemem zwierzchnictwa wyznaniowego paostwa
nad związkami wyznaniowymi, system rosyjski – systemem supremacji i z wiodącą rolą Kościoła prawosławnego.

Kwestia ta należała do najbardziej kontrowersyjnych podczas prac nad konstytucją.

Projekt partii centro-prawicowych (ND): wizja Polski katolickiej, a więc istotnie wyznaniowej – ze względu na
zasługi religii podczas zaborów, a także ze względu na tradycję.

Projekt PPS: projekt paostwa świeckiego, rozdziału Kościoła i paostwa. Był on oparty na rozwiązaniach
niemieckich z 1919 roku.

Te dwa projekty cały czas ścierały się w komisji konstytucyjnej.

W ocenie rozwiązao w II RP należy pamiętad, iż było to paostwo zróżnicowane pod względem wyznaniowym i

narodowościowym.

Podziały wyznaniowe: katolicy – 75% obywateli z czego 10% to grekokatolicy, w większości Ukraiocy – szczególnie na

Kresach Wschodnich, gdzie byli większością. Tam też była duża grupa prawosławnych. Polscy Żydzi – każdy nowonarodzony
Żyd zostawał z mocy prawa członkiem gminy wyznaniowej. Ewangelicy - kościół sfederowany, łączący luteranów i
kalwinistów – szczególnie aktywni w Wielkopolsce, wykorzystywany przez władze pruskie w okresie Kulturkampfu; w czasie
II RP skonfliktowany z paostwem polskim.

Konstytucja marcowa nie wprowadziła rozdziału Kościoła i paostwa – jest to jedyne stwierdzenie nie budzące

wątpliwości. Rozwiązanie to jest swego rodzaju „hybrydą” – połączenie paostwa wyznaniowego otwartego i modelu
niemieckiego. Brak jest konsekwentnie wprowadzonego systemu wzajemnych relacji – widad, że jest to efekt kompromisu.

Inwokacja ma wybitnie religijny charakter – pasuje do modelu paostwa wyznaniowego. Podobnie art.54, a więc treśd

przysięgi prezydenta: ("Przysięgam Bogu Wszechmogącemu, w Trójcy Świętej Jedynemu). Z drugiej strony art.111 i 112 są
egzemplifikacją rozwiązao charakterystycznych dla paostwa świeckiego (Art.111 Wszystkim obywatelom poręcza się
wolnośd sumienia i wyznania. Żaden obywatel nie może byd z powodu swego wyznania i przekonao religijnych ograniczony
w prawach, przysługujących innym obywatelom. Wszyscy mieszkaocy Paostwa Polskiego mają prawo wolnego wyznawania
zarówno publicznie jak i prywatnie swej wiary i wykonywania przepisów swej religii lub obrządku, o ile to nie sprzeciwia się
porządkowi publicznemu ani obyczajności publicznej.

Art.112. Wolności wyznania nie wolno używad w sposób, przeciwny ustawom. Nikt nie może uchylad się od spełnienia

obowiązków publicznych z powodu swoich wierzeo religijnych. Nikt nie może byd zmuszony do udziału w czynnościach lub
obrzędach religijnych, o ile nie podlega władzy rodzicielskiej lub opiekuoczej.).

Pojawia się problem z art. 113: które związki wyznaniowe są prawnie uznane przez paostwo? Nie jest też określone, kto

ma podejmowad decyzję w sprawie uznania związku wyznaniowego. Do kategorii związków wyznaniowych uznanych

prawnie zaliczano te, które były uznane przez rządy zaborcze, przy czym brano pod uwagę zgodnośd z art. 113 konstytucji.
Natomiast większośd (25) związków wyznaniowych nie było uznanych – co oznacza sprzecznośd z art.111, ponieważ nie były
objęte art.113.

Największych problemów przysparza sformułowanie z art.114: (Wyznanie rzymsko-katolickie, będące religją

przeważającej większości narodu, zajmuje w Paostwie naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznao). Należy
wspomnied, że tę drugą częśd („wśród równouprawnionych wyznao”) dodano dopiero w drugim czytaniu projektu
konstytucji. Można mówid o dwóch sposobach wykładni tego artykułu: 1) każdemu należy się tyle, na ile zasługuje (np. ze
względu na pozycję w paostwie) – prowadziło to oczywiście do uprzywilejowania Kościoła Katolickiego. 2) na zasadzie
primus inter pares (autorem tego poglądu był Sąd Najwyższy) – art. 114 nie przyznaje Kościołowi Katolickiemu żadnych
szczególnych przywilejów, poza honorowymi. Przy czym paostwo z góry uznaje prawo kanoniczne zapisując to w Konstytucji
(Kościół Rzymsko-Katolicki rządzi się własnemi prawami.). Inne związki wyznaniowe podlegają art.115 - Kościoły mniejszości
religijnych i inne prawnie uznane związki religijne rządzą się same własnemi ustawami, których uznania Paostwo nie
odmówi. Jest to jawna nierównośd i uprzywilejowanie Kościoła Katolickiego.

Efekty unifikacji prawa wyznaniowego w II RP. Do roku 1939 spośród uznanych związków wyznaniowych (17) zaledwie 7

(w tym Kościół Katolicki) miało uregulowaną sytuację prawną. Powstał problem, czy nadanie związkowi statusu prawnie
uznanego związku wyznaniowego może odbyd się tylko na podstawie konstytucji (i kto ma to przeprowadzad), czy też
potrzebna jest ustawa wykonawcza. Prace nad projektem takiej ustawy podjęto po zamachu majowym. Stosowny projekt
został opracowany w 1927. Miał byd on przeprowadzony poza sejmem, w drodze rozporządzenia prezydenta, jednak gdy
dotarł on do nuncjatury apostolskiej w Warszawie wybuchł skandal: Stolica Apostolska stwierdziła, że nie zgodzi się ona na
tego typu ustawodawstwo, ponieważ doprowadzi on do wzrostu „indyferentyzmu religijnego w społeczeostwie polskim”
(chodzi o legalizację innych związków). W koocu rząd polski zrezygnował z dalszego postępowania nad tym projektem ze
względu na „wielki szacunek dla osoby Ojca Świętego”. Ostatecznie nie uchwalono żadnej ustawy do 1939. W praktyce
każdy wniosek o uznanie związku wyznaniowego zwracano, „do czasu uregulowania stosowną ustawą”. W takiej sytuacji
najlepsza sytuacja panowała na terenie byłego zaboru rosyjskiego: rejestracji związków dokonywał wojewoda.

Wykład 8

Konkordat z 1925 roku.

Prawo konkordatowe. Stronami konkordatu są paostwa, a z drugiej strony – Stolica Apostolska. Pierwszym był

konkordat wormadzki z 1122 r. Poświęcony był uregulowaniu kwestii inwestytury (obsady urzędów biskupich). Przyjęto
zasadę zgodnie z którą nadanie urzędu kościelnego jest wyłączną kompetencją papieża, przy czym paostwo miało pewien
wpływ na zajmowanie urzędów (np. ordynariusza diecezjalnego) – cesarz miał prawo nadawania beneficjów tymże
kandydatom wskazanym przez papieża, a więc wiązało się z tym uposażenie. Dziś ok. 80% paostw zawarło taki konkordat.

Stroną konkordatu jest Stolica Apostolska (nie mylid z Watykanem), a więc najwyższy organ ustroju Kościoła

Rzymskokatolickiego.

Do czasu zwycięstwa poglądu o konkordacie jako umowie międzynarodowym, konkordat określano raczej jako przywilej

papieża, w którym określano uprawnienia Kościoła na terenie paostwa, jak również uprawnienia wiernych. Konkordat mógł
byd cofnięty przez papieża w każdej chwili.

W XIX w. pojawiła się teoria (wywodząca się z Niemiec): teoria legalna – istotą jest przyjęcie jako podstawowego

założenia, że jedynym suwerenem ustawodawczym w paostwie jest samo paostwo, a więc na jego terenie mogą
obowiązywad akty przez nie wydane. Konkordaty więc traktowane były jako akty prawa wewnętrznego wydane przez głowę
paostwa a więc w przeciwieostwie do pierwszej teorii.

XX w. przyniósł kolejną teorię: konkordat jako umowa międzynarodowa. W tym przypadku możemy o umowach

międzynarodowych traktowanych dośd specyficznie: wynikało to z faktu, iż zdolnośd traktatową posiadały tylko paostwa.
Stolica Apostolska nie jest paostwem. Do czasu likwidacji Paostwa Kościelnego można było podciągad pod pojęcie paostwa
Watykan. Przyjęto więc w doktrynie, że poza paostwami zdolnośd traktatową posiadają także organizacje międzynarodowe.
Na tej podstawie uznano podmiotowośd Stolicy Apostolskiej.

Inną cechą charakterystyczną konkordatu jest to, że reguluje on wyłącznie status prawny jednej ze stron, a więc

paostwa i jego obywateli. Nie regulują one stanu prawnego Stolicy Apostolskiej, a więc w pewien sposób są zobowiązaniami
jednostronnymi. Konkordaty służyd miały temu, aby regulowad sprawy zwane res mixte (sprawy mieszane) – a więc kwestie

dotyczące sfery na styku paostwa i Kościoła (istnieją także res temporares i res spirituals – doczesne i duchowe). Konkordat
miał więc prowadzid do kompromisu właśnie w sprawach mieszanych. Katalog tych spraw może byd zróżnicowany: są
konkordaty regulujące bardzo szeroki zakres spraw, ale można też wskazad takie, które regulują jedynie wybrane kwestie –
w takim przypadku zazwyczaj nie nazywa się tej umowy konkordatem, tylko np. układem. Pierwszym takim układem,
którego stroną była Polska, był układ zawarty przez Zygmunta Starego i wiązał się z tematyką uposażenia urzędów
kościelnych.

W II RP dyskusyjną była kwestia podpisania takiego układu ze Stolicą Apostolską. W pierwszym projekcie konstytucji

sporządzonym przez Tymczasową Radę Stanu (z 1917) zapisano, że taki układ ma powstad.

Stanowisko Polskiego Episkopatu i kół katolickich w kwestii konkordatu – w roku 1918 ówczesny wizytator apostolski

kard. Achille Ratti przedstawił projekt konkordatu. Ratti oczekiwał, że negocjacje przebiegną szybko. Projekt ten spotkał się
z zaskakującą krytyką polskich biskupów (zawartą w liście polskich biskupów z konferencji w Gnieźnie w 1919 do papieża
Benedykta XV). Biskupi sprzeciwiali się zawieraniu konkordatu, ze względu na to, że dyskusja nad konkordatem mogła się
zakooczyd dla Kościoła niepomyślnie. Dochodziła też kwestia sprawa majątków kościelnych

1

, w szczególności konsekwencji

spodziewanej reformy rolnej (Kościół należał przecież do największych właścicieli ziemskich). Biskupi sugerowali więc
utrzymanie status quo. Benedykt XV podzielił pogląd biskupów – nie należy się spieszyd, natomiast lepiej jest poczekad do
czasu uchwalenia konstytucji. Ten epizod sprawił, że powstał pewien mur między Episkopatem, a nuncjuszem apostolskim i
późniejszym papieżem.

Ostatecznie idea konkordatu zwycięży (co zostało przesądzone w konstytucji marcowej). Prace rozpoczęły się w

kwietniu 1921 z inicjatywy ministra spraw wyznaniowych Maciej Rataj. W sierpniu przedstawiona została pierwsza wersja
tego układu. W czerwcu 1924 projekt konkordatu zostaje przyjęty przez radę ministrów. Dalej następują negocjacje ze
Stolicą Apostolską.

Projekt konkordatu pisany był w ścisłej tajemnicy, bez jakichkolwiek konsultacji – nie tylko z polskim Episkopatem, ale

także z nuncjuszem apostolskim. Było to wynikiem świadomie podjętej decyzji rządu – konkordat ma powstad w Warszawie,
a dopiero później rząd przystępuje do dyskusji ze stroną kościelną. Wpływ Kościoła na kształt konkordatu sprowadzał się
głównie do podziału terytorialnego. Udział biskupów miał zaznaczyd się także w kwestiach majątkowych. Biskupi
postulowali nieregulowanie w konkordacie tych spraw, ale w ustawie. Początkowo papież przychylił się do tego pomysłu, w
związku z tym w grudniu 1921 powołano specjalną komisję mieszaną, w skład której weszli przedstawiciele Episkopatu i
rządu – miała zająd się opracowaniem tez umożliwiających rozwiązanie tego sporu. Okazało się jednak, że stanowiska obu
stron były tak rozbieżne, że nie można było uzyskad kompromisu.

W kwestii majątkowej stanowisko rządu było takie: Kościół na cele reformy rolnej przeznaczy 250 tys. ha. Kwestię „puli”

majątku odebranych Kościołowi ziem rozwiąże się w czasie późniejszym. Biskupi w odpowiedzi stanowczo sprzeciwili się
odkładaniu kwestii własności, a na cele reformy biskupi byli skłonni przekazad zaledwie 40 tys. (w dodatku z „puli”
znajdującej się pod zarządem skarbu paostwa).

Później jednak konferencja Episkopatu zgodziła się, żeby sprawy te rozwiązad w bezpośrednich negocjacjach między

rządem i Stolicą Apostolską – co było sukcesem tego pierwszego. Po przyjęciu projektu z 1924 (sporządzonego w postaci
tez, a nie aktu normatywnego). Do rozmów w sprawie konkordatu wyznaczony został prof. Stanisław Grabski. Wyjechał on
do Watykanu jeszcze w sierpniu tego roku, rozmowy prowadził od listopada do grudnia, a potem od 5 stycznia do 5 lutego,
7 lutego parafowany został tekst tego układu. Akceptację Stolicy Apostolskiej udało się więc uzyskad stosunkowo szybko.
Konkordat wszedł ostatecznie w życie w sierpniu 1925.

Konkordat reguluje:

Przywileje Kościoła i duchowieostwa

Obsada urzędów kościelnych

Organizacja terytorialna Kościoła (i jej podział)

Regulacje dotyczące podstaw prawnych kształtowania poglądów wiernych

Majątek Kościoła i uposażenie duchowieostwa katolickiego.

1

Nieruchomości kościelne szacuje na 400 tys. ha plus kolejne 400 tys. ha, które Kościołowi odbierały paostwa zaborcze.

Te majątki zostały przejęte pod zarząd skarbu paostwa. Tytuł własności nie był rozwiązany. Kwestia ta nie została
rozwiązana przez cały okres II RP i PRL.

Najważniejsze artykuły:

ARTYKUŁ I.

Kościół katolicki, bez różnicy obrządków, korzystad będzie w Rzeczypospolitej Polskiej z pełnej wolności. Paostwo zapewnia Kościołowi

swobodne wykonywanie Jego władzy duchownej i Jego juryzdykcji, jak również swobodną administrację i zarząd sprawami i Jego
majątkiem, zgodnie z prawami boskimi i prawem kanonicznym.

Przepis ten mógłby nawet uzasadniad tezę, że Kościół jest wyjęty spod wszelkich regulacji świeckich. Co oznacza

sformułowanie „pełna wolnośd” (pierwsze zdanie). Nie są przecież zawarte w konkordacie żadne ograniczenia. W praktyce
konkordatowej rodziło to postulat uprzywilejowania Kościoła Katolickiego. Konkordat m.in.:

Przyznawał szczególne przywileje duchowieostwu, np. w kwestii odbywania kary – nie na zasadzie w
więzieniach paostwowych, ale w specjalnych klasztorach.

Przywrócił instytucję brachium seculare – a więc gdy organy paostwowe były wykonawcze dla decyzji
kościelnych. Paostwo miało zajmowad się ściąganiem składek dla Kościoła od wiernych.

Potwierdzał duszpasterstwo wojskowe;

ARTYKUŁ IX.

Żadna częśd Rzeczypospolitej Polskiej nie będzie zależała od biskupa, którego siedziba znajdowałaby się poza granicami Paostwa

Polskiego. Hierarchja katolicka w Rzeczypospolitej Polskiej będzie zorganizowana, jak następuje: (…)

Konkordat sankcjonował istnienie łącznie 22 archidiecezji w Polsce (z czego 18 obrządku łacioskiego, 3

greckokatolickiego i 1 obrządku ormiaoskiego).

Biskupi mieli składad przysięgę na wiernośd paostwu, ale nastręczało to oczywistych trudności. Problemy wiązały się

także z artykułem VIII:

W niedziele i w dzieo święta narodowego Trzeciego Maja księża odprawiający nabożeostwa odmawiad będą modlitwę liturgiczną za

pomyślnośd Rzeczypospolitej Polskiej i jej Prezydenta.

Wiązało się to z konfliktem z duchownymi obrządku grekokatolickiego („nacjonalistów” ukraioskich).

Ograniczenie autonomii Kościoła było zawarte w art. X (

Tworzenie i przemiana beneficjów kościelnych, kongregacyj i zakonów,

jak również ich domów i zakładów, zależed będzie od władzy kościelnej, która ilekrod powyższe zarządzenia pociągałyby za sobą wydatki ze
Skarbu Paostwa, poweźmie te zarządzenia w porozumieniu się z Rządem. Cudzoziemcy nie będą otrzymywali stanowisk przełożonych

prowincyj zakonnych, chyba za odpowiednim zezwoleniem Rządu

) oraz XI (

Wybór arcybiskupów i biskupów należy do Stolicy Apostolskiej.

Jego Świątobliwośd zgadza się zwracad do Prezydenta Rzeczypospolitej przed mianowaniem Arcybiskupów i Biskupów diecezjalnych,
koadiutorów "cum iure succesionis" oraz Biskupa polowego, aby upewnid się, że Prezydent nie ma do podniesienia przeciw temu

wyborowi względów natury politycznej

).

Wpływ paostwa na proces wybierania proboszczów: władze kościelne obowiązane były do przedstawienia osoby

kandydata wojewodzie, któremu przysługiwało prawo do wniesienia sprzeciwu w terminie 30 dni.

ARTYKUŁ XIX.

Rzeczpospolita zapewnia właściwym władzom prawo nadawania, zgodnie z przepisami prawa kanonicznego, funkcyj urzędów i

beneficjów kościelnych. Przy nadawaniach beneficjów proboszczowskich stosowane będą następujące zasady:

Na ziemiach Rzeczypospolitej Polskiej nie mogą otrzymad, chyba za zezwoleniem Rządu Polskiego, beneficjów proboszczowskich: 1)

cudzoziemcy nienaturalizowani, jako też osoby, które nie odbyły studiów teologicznych w instytutach teologicznych w Polsce lub w
instytutach papieskich, 2) osoby, których działalnośd jest sprzeczna z bezpieczeostwem Paostwa.

Przed dokonaniem nominacji na te beneficja władza duchowna zasięgnie wiadomości od właściwego Ministra Rzeczypospolitej, aby

się upewnid, iż żaden z powodów, przewidzianych wyżej pod punktami 1) i 2) nie stoi temu na przeszkodzie. W razie gdyby Minister nie
przedstawił w ciągu 30 dni zarzutów takich przeciw osobom, których nominacja jest zamierzona, władza kościelna nominacji dokona.

ARTYKUŁ XX.

W razie, gdyby władze Rzeczypospolitej miały podnieśd przeciw danemu duchownemu zarzuty co do jego działalności, jako

sprzecznej z bezpieczeostwem Paostwa, Minister właściwy przedstawi wspomniane zarzuty Ordynarjuszowi, który zgodnie z tymże
Ministrem poweźmie w ciągu trzech miesięcy odpowiednie zarządzenia. W razie rozbieżności między Ordynariuszem a Ministrem Stolica

Apostolska poruczy rozwiązanie sprawy dwom duchownym przez nią wybranym, którzy zgodnie z dwoma delegatami Prezydenta
Rzeczypospolitej powezmą postanowienie ostateczne.

W praktyce wykonania konkordatu tylko raz prezydent skorzystał z prawa sprzeciwu wobec obsady urzędu kościelnego.

Paostwo jednak często okazywało się bezsilne, ponieważ władze kościelne opracowały procedurę polegającą na tym, że
jeżeli dany proboszcz spotkał się z krytyczną oceną wojewody, przenoszono go na inną parafię, przy czym procedura
musiała rozpocząd się od nowa. Stosowano też obejście prawa mianując nie proboszczów, ale „administratorów parafii”.
Konkordat wykazywał więc dośd znaczącą lukę.

Gwarancje nienaruszalności pozycji Kościoła w Polsce. W konkordacie dochodzi też do recepcji przepisów prawa

kanonicznego w kwestii osobowości prawnej odpowiednich jednostek Kościoła katolickiego.

s

ARTYKUŁ XXIV.

(…)

3. Sprawa dóbr, których Kościół został pozbawiony przez Rosję, Austrię i Prusy, a które obecnie znajdują się w posiadaniu Paostwa

Polskiego, zostanie załatwiona przez układ późniejszy. Do tego czasu Paostwo Polskie zapewnia Kościołowi dotacje roczne nie niższe, jako
wartośd rzeczywista, od dotacji, które rząd rosyjski, austriacki i pruski wypłacały Kościołowi na ziemiach należących obecnie do
Rzeczypospolitej Polskiej. Dotacje wspomniane będą obliczane i rozdzielane według wskazao, zawartych w załączniku A W razie parcelacji
rzeczonych dóbr mensy biskupie, seminarja i beneficja proboszczowskie, nie posiadające obecnie ziemi lub posiadające ją w ilościach
niedostatecznych, otrzymają ją na własnośd, w miarę rozporządzalności aż do wysokości 180 hektarów na mensę biskupią, 180 hektarów na
seminarium i zależnie od gatunku ziemi od 15 do 30 hektarów na beneficjum proboszczowskie. Suma ryczałtowa pieniężnych uposażeo
oznaczona w załączniku A, będzie zmniejszana w diecezjach, w których te ziemie będą nadane, o 50 złotych rocznie od każdego hektara
nadanego w sposób powyższy.

(…)

5. Aby polepszyd gospodarcze i społeczne położenie ludności rolniczej i aby wzmóc tym bardziej pokój chrześcijaoski kraju [?],

Stolica Apostolska zgadza się, aby Rzeczpospolita Polska wykupiła od beneficjów biskupich, od seminarjów, od beneficjów kapitularnych,
od beneficjów proboszczowskich oraz od zwykłych beneficjów, posiadających dobra ziemskie, te ilości ziemi rolnej, które by przewyższały
dla każdej z wyżej wymienionych jednostek 15 do 30 hektarów, zależnie od gatunku ziemi, dla probostw i zwykłego beneficjum, 180
hektarów dla Kapituły, 180 hektarów dla mensy biskupiej i 180 hektarów dla seminarjum. W diecezjach, w których seminaria nie
posiadają ziem rolnych oddzielnie od ziem posiadanych przez Biskupstwo przyznane im będzie z ziem, należących do Biskupstwa, 180
hektarów wolnych od wykupu, niezależnie od 180 hektarów przeznaczonych dla mensy biskupiej.

*Konkordat pozwalał Kościołowi na wewnętrzną parcelację w ramach swoistej „wewnętrznej reformy rolnej”, co było

sporym sukcesem Kościoła – parafia, która miała mniej niż 15 ha, przejmowała ziemię od tej, która przekraczała ten poziom
– w sumie Kościół nie musiał więc sprzedawad tej ziemi paostwu. Ostatecznie, do roku 1939 ani jeden ha ziemi kościelnej
nie został przekazany na potrzeby reformy rolnej. W latach 30 reformę w dobrach kościelnych planowano dopiero w 1942
– czemu oczywiście przeszkodziła wojna]

6. Wymienione wyżej prawne osoby kościelne będą miały prawo wybrad same z dóbr, do nich należących, parcele z ziemi, które w

ilościach wskazanych powyżej, pozostaną ich własnością.

7. Cena wykupu ziem, wskazanych powyżej, zostanie wypłacona według przepisów stosowanych przy wykupie ziem, będących

własnością osób prywatnych, i pozostanie do rozporządzenia Kościoła.

8. Stolica Apostolska zgadza się także, aby ziemie rolne należące do domów kongregacyj i zakonów oraz do ich zakładów

dobroczynnych, uważanych każdy z osobna za oddzielną jednostkę rolną, zostały wykupione przez Paostwo zgodnie z przepisami, które będą
stosowane do wykupu dóbr należą cydr do osób prawnych świeckich, z prawem dla każdego z domów, wspomnianych wyżej, jako też dla
każdego z ich zakładów dobroczynnych, zachowania co najmniej 180 hektarów ziemi rolnej.

9. Osoby prawne kościelne i zakonne będą miały prawo, narówni z osobami prawnymi świeckimi, bezpośredniego dokonywania

parcelacji ziem rolnych, do nich należących.

Z A Ł Ą C Z N I K A.

Uposażenia przyznane Kościołowi Katolickiemu przez Paostwo Polskie zgodnie z artykułem XXIV niniejszego Konkordatu obliczane

będą w następujący sposób:

I) Uposażenie Duchowieostwa:

Uposażenie miesięczne według bieżącej mnożnej dla urzędników paostwowych.

1. Kardynałowie: 2,500 punktów oraz 800 zł na utrzymanie kapelanów, powozów i t. d.

2. Arcybiskupi: 2 000 punktów oraz 600 zł na utrzymanie kapelanów, powozów i t. d.

(…)

6. Proboszczowie: 270 punktów.

7. Rektorowie kościołów filialnych, wikarjusze i urzędnicy konsystorscy: 200 punktów.

8. Zakonnicy kongregacyj, pobierający uposażenie od Paostwa: 125 punktów.

9. Profesorowie seminarjów: 600 punktów.

(…)

II) Uposażenie emerytalne roczne: 383 413 zł.

1. Pensje emerytalne duchowieostwa: 254 117 zł

2. Pensje emerytalne wdów i sierot po duchownych greckokatolickich: 129 296 zł.

III) Uposażenie roczne chórów katedralnych i niższych urzędników kościelnych: 63 298 zł.

IV) Koszta roczne administracji kościelnej: 750 940 zł.

1. Wizytacje pasterskie Biskupów: 340 000 zł.

2. Konsystorze biskupie: 66 000 zł.

3. Prowadzenie ksiąg parafjalnych: 197 940 zł.

4. Wydatki na pocztę: 147 000 zł.

V) Zapomoga roczna dla zakładów kościelnych: 20 900 zł.

VI) Roczny fundusz budowlany: 1 016 000 zł.

VII) Inne wydatki roczne: 45 500 zł.

Uposażenia powyższe będą przyznawane przez Ministra Skarbu każdej diecezji oddzielnie, w sumach ryczałtowych, ustalonych

według poszczególnych budżetów, które przedstawiad będą właściwi Ordynarjusze. Przy rozdziale pomiędzy diecezje całości uposażenia,
przyznawanego przez Paostwo proboszczom brany będzie w rachubę dochód z ziem posiadanych przez beneficja proboszczowskie.

W razie potrzeby i o ile położenie finansowe Paostwa na to pozwoli, uposażenia powyższe zostaną powiększone dostatecznie, aby

zapewnid stosowny byt materialny proboszczom oraz innym członkom duchowieostwa, a to na zasadzie specjalnej umowy dotyczącej tak
zwanych "iura stolae"[2].

Rozdział uposażeo, wyliczonych powyżej, powierzony będzie w każdej diecezji Ordynarjuszowi, który po wejściu w moc niniejszego

Konkordatu złoży przysięgę wierności, przewidzianą w art. XII.

Konkordat rozszerzał zakres nauki religii w szkołach. Konstytucja marcowa mówiła o obowiązkowych lekcjach religii

wyłącznie w szkołach publicznych; natomiast konkordat wprowadza obowiązek lekcji religii we wszystkich szkołach, poza
szkołami wyższymi – a więc łącznie ze szkołami prywatnymi. Na gruncie konkordatu ukazał się tzw. okólnik Bartla, na
gruncie którego uregulowano praktyki religijne młodzieży szkolnej na zasadzie obowiązku, jak obowiązkowa wspólna
komunia, uczestnictwo we mszy niedzielnej lub rekolekcjach.

W późniejszych ocenach po stronie rządowych pojawiała się opinia, iż konkordat w swojej kilkunastoletniej praktyce nie

przyniósł paostwu ż a d n y c h pożytków. Postulowano wręcz zerwanie, bądź przynajmniej rewizję tego układu. Należy
dodad też, że istniała dosyd spory rozrzut postaw członków Episkopatu wobec władz sanacyjnych: od otwartej niechęci,
wrogości wręcz po – rzadszą – neutralną życzliwośd.

PRL: relacje między władzą i Kościołem

Można stwierdzid, iż II Wojna Światowa przyczyniła się do wzmocnienia pozycji Kościoła w Polsce – ze względów

statystycznych: Polska z kraju wielowyznaniowego stała się krajem monowyznaniowym. Dodad też należy nawrót do religii
spowodowany okropnościami wojny, a także bardzo dobrą postawą duchownych w jej czasie. Wśród hierarchów Kościoła w
latach 40 ciągle dominowało przekonanie, że Polska musi pozostad katolicka. Łączyło się to oczywiście z ostrym sprzeciwem
wobec komunizacji przeprowadzanej przez paostwo.

Warto zauważyd, że władze komunistyczne w żadnym swoim dokumencie nie zapowiadały dążenia do rozdziału Kościoła

i paostwa. W latach 40 władze komunistyczne demonstrowały czasem wręcz życzliwośd wobec Kościoła (uczestnictwo
Bieruta w procesji Bożego Ciała!). Pierwsze lata można więc określid jako okres przejściowy – nie widad żadnych
zasadniczych zmian w polityce paostwa wobec Kościoła.

Miało się to zmienid od 1949 roku. Przyniósł on próby zastosowania rozwiązao bolszewickich, podporządkowania

Kościoła paostwu. Okres ten zakooczył się podczas odwilży październikowej 1956 roku. Kryzys ponownie rozpoczął się od
1958, ale nie był już tak dotkliwy jak w pierwszej połowie lat 50. Spór ten dotyczył roli Kościoła w kraju. Po 70 roku, w
dekadzie „gierkowskiej”, w której po raz pierwszy podejmowano próby normalizacji wzajemnych stosunków (w tym ze
Stolicą Apostolską). Następny okres rozpoczął się w 1980 roku, czyli czas najlepszych stosunków między władzą a Kościołem.

Rząd zdał sobie sprawę, że nie da się prowadzid polityki nie uznającej roli Kościoła dla społeczeostwa. Kościół miał byd więc
swego rodzaju łącznikiem między władzą i obywatelami.

Konstytucja z 1952 roku („konstytucja stalinowska”).

Uchwała Tymczasowego Rządu Jedności Narodowej z 12 września 1945 w sprawie konkordatu – stwierdził, że nie wiąże

on strony polskiej, ponieważ, jak twierdził rząd, Stolica Apostolska zerwała go jednostronnie poprzez akty prawne wydane w
czasie okupacji z nim sprzeczne.

Faktyczne uchylenie konkordatu z 1925 stanowiło naruszenie systemu prawa, ponieważ nie można uchwałą rządu

uchylad umowy międzynarodowej, szczególnie takiej rangi. Istniał wtedy zwyczaj, który uzasadniał zapisanie klauzuli w
umowie umożliwiającej wypowiedzenie przez jedną stronę danego traktatu, jednak taka klauzula nie znajdowała się w
konkordacie. Co więcej, uchwała ta nie została opublikowana w żadnym dzienniku promulgacyjnym, a jedynie w prasie
codziennej. Stolica Apostolska nie została też poinformowana o wypowiedzeniu umowy przez rząd. Okazało się wtedy, że
Kościół Katolicki wpadł w lukę prawną, bo zabrakło jakichkolwiek regulacji, które określałyby jego status prawny. Można
powiedzied, że było to wtedy korzystne dla Kościoła, bo nie podlegał żadnym rygorom dotyczącym np. obsady urzędów
kościelnych, jednak w długiej perspektywie było to w dużym stopniu uciążliwe. Luka ta zostanie usunięta dopiero w 1989
roku. Orzeczenie SN z 1959 roku ustalało, jakie jednostki organizacyjne Kościoła Katolickiego mają osobowośd prawną.

Dlaczego Tymczasowy Rząd Jedności Narodowej zdecydował się na wypowiedzenie konkordatu? Pojawia się argument,

że ta uchwała została podjęta pod naciskiem Moskwy, ze względu na zmiany w granicach Rzeczypospolitej – na wschodzie,
które przeszło do ZSRR obowiązywał konkordat. Inny argument to ten, że była to odpowiedź na wydarzenie August Hlond
przywiózł z Watykanu dokument zaświadczający o nadzwyczajnych pełnomocnictwach od papieża. Do jego uprawnieo
należało powoływanie administratorów apostolskich dla diecezji, które nie miały swojego ordynariusza, co miało rozwiązad
poważny problem, gdyż na ziemiach odzyskanych takich diecezji było kilka. August Hlond powołał więc 5 administratorów
bez żadnych konsultacji z władzą, co wywołało furię tej ostatniej. Innym faktem irytującym Warszawę było to, że od lipca
1945 Stolica Apostolska nie uznała rządu tymczasowego. Utrzymywała ona ambasadora przy rządzie emigracyjnym.

Pomimo podjęcia uchwały w 1945 roku, pół roku później Bolesław Bierut wysłał do Rzymu swojego pełnomocnika,

Ksawerego Prószyoskiego, celem odpowiedzenia na pytanie, czy są możliwości wynegocjowania nowego konkordatu. Była
to inicjatywa samego Bieruta, o której wspominał w listopadzie 1946, na trzy miesiące przed wyborami 1947 roku. Efektem
misji był raport, który Prószyoski sporządził dla Bieruta. Udało mu się uzyskad zgodę na audiencję u Domenico Tardiniego,
podsekretarza stanu, faktycznie drugim dostojnikiem watykaoskim po papieżu, który decydował o zagadnieniach relacji
zagranicznych. Klimat rozmowy był naturalnie bardzo napięty, ale można mówid o coraz bardziej otwartej wymianie
poglądów, a ostatecznie zakooczyło się konkluzją, że istnieją pewne szanse na konkordat pod pewnymi warunkami: przyjazd
wizytatora apostolskiego do Warszawy, wydanie przez Warszawę deklaracji w formie ustawy sejmowej, która
gwarantowałaby zapewnienie wolności religijnej wszystkim katolikom, i w koocu publiczne odwołanie zarzutu
„germanofilstwa” skierowanego przez Bieruta w kierunku Piusa XII.

Dialog został ostatecznie zerwany po liście papieża Piusa XII skierowany do episkopatu Niemiec, który został

jednoznacznie odebrany przez polskich katolików, w którym – jak oceniano - papież próbował podważad nowe realia po
układach poczdamskich. Drugą kwestią było bezwzględne potępienie przesiedleo z ziem północnych i zachodnich.

Wykład 9 (dzięki Iga)

Konstytucja stalinowska = konstytucja PRL

Pracę nad nią zaczęto w 1950-1951r.

W Polsce w odpowiedzi na nią powstał episkopat konstytucyjny (1959?)

Episkopat chciał:

Nadania Kościołowi Polskiemu osobowości publiczno – prawnej, która była niejasna w świetle obowiązujących

przepisów

Proponował, by Kościół miał prawo prowadzenia seminariów wyłączonych spod kontroli włądzpaostwwych.

Po 3 chciał opieki duszpasterskiej w szpitalach, wojsku i sądownictwie.

Proponował też uznanie wolności zakonów i zgromadzeo zakonnych.

A także wolności własności i swobody majątkowej

Wyszyoski wiedział, że postulaty te trafią w ścianę. Ostatecznie przyjęto w konstytucji 2 przepisy: 69 i 70

Art 69.

1. Obywatele Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej niezależnie od narodowości, rasy i wyznania mają równe prawa we

wszystkich dziedzinach życia paostwowego, politycznego, gospodarczego, społecznego i kulturalnego. Naruszenie tej zasady
przez jakiekolwiek bezpośrednie lub pośrednie uprzywilejowanie albo ograniczenie w prawach ze względu na narodowośd,
rasę czy wyznanie podlega karze.

2. Szerzenie nienawiści lub pogardy, wywoływanie waśni albo poniżanie człowieka ze względu na różnice narodowości,

rasy czy wyznania, jest zakazane.

Art 70.

1. Polska Rzeczpospolita Ludowa zapewnia obywatelom wolnośd sumienia i wyznania. Kościół i inne związki wyznaniowe

mogą swobodnie wypełniad swoje funkcje religijne. Nie wolno zmuszad obywateli do niebrania udziału w czynnościach lub
obrzędach religijnych. Nie wolno też nikogo zmuszad do udziału w czynnościach lub obrzędach religijnych.

2. Kościół jest oddzielony od paostwa. Zasady stosunku paostwa do kościoła oraz sytuację prawną i majątkową

związków wyznaniowych określają ustawy.

3. Nadużywanie wolności sumienia i wyznania dla celów godzących w interesy Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej jest

karane.

1. Jak widad jawi się tu zasada wolności sumienia i wyznania a w konsekwencji swobody pełnienia funkcji religijnych

przez związki wyznaniowe.

2. Po drugie zasada rozdziału Kościoła od Paostwa

3. Zasada ustawowej regulacji sytuacji prawnej Kościołów i Związków wyznaniowych

Konstytucja uznawała rozdzielnośd wolności sumienia i wyznania. Nie istniało ustawodawstwo szczególne, które by

regulowało zasadę wolności sumienia i wyznania poza tym zakazywała zmuszania kogoś do brania/ nie brania udziału w
uroczystościach religijnych.

Wtedy za wolnośd sumienia brano możliwośd wyznawanie jakiegokolwiek światopoglądu i kierowanie się jego zasadami,

a wolnośd wyznania to tylko pewna egzemplifikacja wolności sumienia. I w tej materii konstytucja nie była tak precyzyjna.
Uznawano, że wolnośd wyznania może byd indywidualna jak i zbiorowa. Jednocześnie konstytucja przyjmowała szeroką czyli
negatywną definicję wolności sumienia i wyznania. Świeckim odpowiednikiem wyznania był tu ateizm itd. W praktyce
bardziej promowany był ateizm/ agnostycyzm jako bardziej zbliżony do materialistycznej wizji świata.

Wolnośd sumienia i wyznania nie miała charakteru prawa wolnościowego. Zatem to paostwo jest ostatecznym

dysponentem wolności sumienia i wyznania. To ono określa jaki jest jej zakres i w jaki sposób można ją realizowad, Dlatego
więc ta zasada wolności sumienia i wyznania z 1952r. nie była to prawem wolnościowym, ponieważ była ona limitowana.

Pierwszym i podstawowym była prawno karna ochrona wolności sumienia i wyznania. Miała swoje 3 źródła:

Dekret z 5 sierpnia 1949r. o karaniu za przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania

Kodeks karny rozdział 8 z 1969r. (przestępstwa przeciwko wolności sumienia i wyznania)

Komunistyczny kodeks wykroczeo z 1970r.

1949 - Głównie aresztowano osoby które narzucały „ciemnotę i zabobon”, czyli skłaniały do praktyk religijnych

1969 – przestępstwo to czyny zmierzające do nadmiernego eksponowania przynależności religijnej

Poza tym brak stowarzyszeo katolickich, a także brak dostępu do środków masowego przekazu. Np. „Solidarnośd” w 21

postulatach miała postulat mszy św. w radio

Podobnie jak w konstytucji bułgarskiej czy sowieckiej ograniczano swobodę wyznania poprzez utrudnianie sprawowania

kultu. Polegało to głównie na ograniczaniu miejsc liturgicznych, a także na eliminacji z życia publicznego jakichkolwiek
pierwiastków religijnych. Władze paostwowe wspierały też powstawanie i działalnośd stowarzyszeo i klubów
agnostycznych/ wolnomyślicielskich.

Dyskusyjna była sprawa osobowości publiczno + prawnej Kościoła Katolickiego i jego jednostek. Kościół katolicki nie

posiada uregulowanej osobowości prawnej ze względu na jednostronne wypowiedzenie konkordatu.

Potem stwierdzono że nie istnieją podstawy do nieakceptowania osobowości publiczno – prawnej. Skoro wobec

zerwania konkordatu funkcjonują przepisy ustawy z 1928r.

Drugą sprawą która ograniczała było ograniczenie między przepisami prawa sądowego a prawa kanonicznego. Kościół

wg władz publicznych skoro nie miał charakteru publ-praw to nie może w żaden sposób wiązad ustawodawstwa świeckiego.
W relacjach paostwa kościół nie da się uniknąd wpływu prawa kanonicznego na prawo świeckie.

Trzecią sprawą, któ®a ograniczałą funkcjonowanie kościoła było to, że kształtowanie kultu/ organizacja uroczystości

religijnych/ aktywnośd religijna obywateli jak też uroczystości roku liturgicznego jeśki wychodziły poza obręb Kościoła były
ściśle limitowane przez organy paostwowe. W ramach przepisu aktów niższego rzędu takich jak instrukcje, zarządzenia,
organizacja paostwowa a także wyznaniowa próbowała ingerowad zarówno w kształt obrzędowości jak i doktrynę i
nauczanie

Dekret z 9 II 1953r. o obsadzaniu stanowisk kościelnych prze paostwo – zgodnie z paragrafem 2 tego dekretu władze

paostwowe miały wyłączne prawo do mianowania na wszystkie istotne stanowiska kościelne (zarówno o char. Stałym jak i
tymczasowym). To oraz wprowadzenie instrukcji z 5 maja 1953r. w tej sprawie doprowadziło do deklaracji episkopatu Polski
z 8 maja 1953r., w którym to sformowano zasadę, że nie można rzeczy świeckich kłaśd ba ołtarzu kościoła (non possumus).
W praktyce było to wy*powiedzenie posłuszeostwa paostwu komunistycznego. W 1953r. aresztowano prymasa
Wyszyoskiego.

Cyrankiewicz sformułował 5 kierunków:

1. Pogłębianie rozłamu wewnątrz episkopatu

2. Stawianie na księży patriotów = bardziej oświeconych i tych należy mianowad na stanowiska kościelne

3. Należy dążyd do wycofania religii ze szkół ale robid to ostrożnie żeby nie doszło do buntu na wsi

4. Poprzez ruch księży patriotów należy przechwytywad władzę w seminariach duchownych, by kształtowad doktrynę i

mied wpływ na nowych księży

5. W maksymalny sposób ograniczyd wolnośd wyznania

Konstytucja nie mówiła, jaki model separacji będzie stanowiła. W tym przypadku konstytucja stosowała model separacji

negatywnej/ wrogiej.

(miliard słów)

Prowadzono politykę tzw. Ateizmu paostwowego. Czyli rozdział też był względny, bo paostwo przyjęło pewną ideologię.

4 zasada czyli zasada ustawowej regulacji stosunku paostwa do Kościoła i Związków Wyznaniowych. Nie istniały żadne

regulacje ustawowe. Regulowano więc kwestie paostwo – kościół nie przez ustawy bezpośrednio dot. Kościoła, ale te
pośrednio dotykające kościoła. Co więcej z racji braku istnienia organów, które orzekałyby o czymstam ważna była praktyka
administracyjna oparta na aktach niższego rzędu które zwykle nie posiadały jednolitej podstawy ustawowej.

Akty wykonawcze (niższego rzędu) nie mogą wiązad obywatela RP bo tylko konstytucja i ustawy mogą nakładad na niego

jakieś obowiązki/ wymagad określonych świadczeo.

Zasada równouprawnienia obywateli bez względu na wyznanie

Wykład 10

III Rzeczpospolita

1. Konstytucja z 1997

2. Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989

3. Prace komisji mieszanej przedstawicieli rządu i episkopatu Polski od 1980 roku

W czasie prac komisji mieszanej uzgodniono, iż należy rozpocząd prace nad ustawą o osobowości prawnej jednostek

organizacyjnych Kościoła Katolickiego. W roku 1983 projekt tej ustawy był gotowy, natomiast jak po latach wspominał gen.
Kiszczak, projekt został „wsadzony do zamrażarki”, ponieważ, jak mówił Kiszczak „strona reformatorów nie mogła liczyd na
akceptację biura politycznego KC PZPR dla tego projektu”.

17 maja 1989 – uchwalono 3 ustawy: o stosunku paostwa do Kościoła Katolickiego, o gwarancjach wolności sumienia i

wyznania i o ubezpieczeniu społecznym duchowieostwa (duchowieostwo było ostatnią grupą społeczną, która nie podlegała
obowiązkowemu opłacaniu składek ubezpieczenia. Ta pierwsza ustawa zapoczątkowała nowy etap w relacjach między
paostwem i Kościołem, która można nazwad przyjazną separacją.

Konstytucja

o

Art. 25 – określa wzajemne relacje między paostwem i związkami wyznaniowymi; Art. 53, Art. 48.

Umowy międzynarodowe podlegające ratyfikacji (ratyfikuje prezydent na podstawie ustawy uchwalonej przez
parlament): Deklaracja Praw Człowieka; Konwencja Rzymska o ochronie podstawowych wolności (fundująca
Europejski Trybunał Praw Człowieka); konkordat z 1993 roku.

Akty rangi ustawowej: możemy wyodrębnid dwie kategorie ustaw odnoszących się do prawa wyznaniowego:

o

Ustawy, których adresatem są wszelkie związki wyznaniowe działające na terenie III RP, regulujące
wszelkie przejawy działalności związków wyznaniowych i obywateli pod kątem prawa
wyznaniowego (jak np. ustawa o szkolnictwie wyższym, która odnosi we fragmentach się do szkół
prowadzonych przez Kościół i inne związki wyznaniowe, ustawa o cmentarzach i grzebaniu zmarłych,
ustawa o radiofonii i TV – także odnosi się do zakładania stacji radiowych czy telewizyjnych przez
związki wyznaniowe)

o

Ustawy indywidualne – ich adresatem jest określony związek wyznaniowy. Po 1945 roku pierwszą
tego typu ustawą jest ustawa z 17 maja 1989 roku. Potem kolejne związki wyznaniowe otrzymywały
podobne ustawy. Ten proces zamknął się w roku 1997 – polski parlament nie uchwalił nowej ustawy
dla konkretnego związku wyznaniowego. W sumie 12 związków wyznaniowych otrzymało takie
regulacji (jak np. kościół prawosławny, czy ewangelicko-augsburski), do tego należałoby dodad 3
ustawy z czasów II RP: rozporządzenie z mocą ustawy z 1928 roku prezydenta RP, dotyczące kościoła
wschodniego staroobrzędowego, wyznania muzułmaoskiego i wyznania karaimskiego.

o

Ustawa o gwarancjach wolności sumienia i wyznania z 1989 z nowelizacją z 1997.

Akty wykonawcze do ustawy.

Źródła statutowe prawa wyznaniowego – znajdujące się w prawie wewnętrznym różnych kościołów i
związków wyznaniowych, które zostały uznane przez paostwo – następuje swoista recepcja prawa
wewnętrznego, ponieważ obowiązuje w prawnym porządku paostwowym.