„B IU L E T Y N Ż Y D O W S K IE G O IN S T Y T U T U H IS T O R Y C Z N E G O ” N R 75 (1970)

SZYMON DATNER

ZBRODNIE HITLEROWSKIE NA ŻYDACH ZBIEGŁYCH Z GETT

GROŹBY I ZARZĄDZENIA „PRAWNE” W STOSUNKU DO ŻYDÓW

ORAZ UDZIELAJĄCYCH IM POMOCY POLAKÓW

Warunkiem realizacji „ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej”

było m. in. uniemożliwienie opuszczenia przez Żydów gett,

W

których

mieszkali — przeważnie w zamknięciu i pod strażą. Władze okupacyjne

wydawały w tym kierunku nieludzkie zarządzenia.

Rozporządzeniem z 15 X 1941 r. Hans Frank nakłada drakońskie kary

na Żydów zbiegłych z gett oraz na Polaków, którzy by im w ucieczce po­
mogli lub ich przechowywali:

㤠4b

(1) Żydzi, którzy bez upoważnienia opuszczają wyznaczoną im dzielni­

cę, podlegają karze śmierci. Tej samej karze podlegają osoby, które ta­
kim Żydom świadomie dają kryjówkę.

(2) Podżegacze i pomocnicy podlegają tej samej karze jak sprawca,

czyn usiłowany karany będzie jak czyr. dokonany. W lżejszych wypad­

kach można orzec ciężkie więzienie lub więzienie.

(3) Zawyrokowanie następuje przez sądy specjalne” 1.

Punkt 3 paragrafu 4b w praktyce GG nie był nigdy stosowany do

zbiegłych Żydów. Byli oni na miejscu schwytania zabijani, względnie

doprowadzani do najbliższego posterunku policji lub żandarmerii, czy

placówki gestapo lub kripo i po zidentyfikowaniu — tj. stwierdzeniu, że

są Żydami — i storturowaniu celem wydania tych, którzy im pomagali

lub przechowywali, bezzwłocznie zabijani.

Niejednokrotnie taki sam los spotykał i Polaków, zwłaszcza mieszka­

jących w oddalonych od głównych szlaków koloniach, lasach itp. Wy­
padki Polaków pomagających Żydom, które trafiały do sądów specjal­

nych, budziły ze względu na jedyną przewidzianą drakońską karę
(śmierci) wątpliwości nawet u sędziów tej niesławnej instytucji. Szef
„głównego wydziału sprawiedliwości” przy rządzie GG, Wille, widział

się zmuszonym wydać 18 VII 1943 r. okólnik, w którym zaleca „urzędom

1 Archiwum Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich (dalej cyt.

AGKBZH), Akta J. Buehlera. t. LXII, s. 205, Trzecie rozporządzenie o ogranicze­
niach pobytu w Generalnym Gubernatorstwie z dn. 15 X 1941 r. „Dziennik Rozpo­

rządzeń dla Generalnego Gubernatorstwa” (YBIGG) 1941, n r 99. 25 X 1941.

8

Szymon Datner

sprawiedliwości przy dystryktach” (Distrikts-Abteilung Justiz), by w
wypadku, „gdy nie można stwierdzić czy Żyd opuścił wyznaczoną mu

dzielnicę w sposób niedozwolony i gdy zostało jedynie stwierdzone, że

znajduje się poza swoją dzielnicą mieszkaniową w sposób niedozwolony,
wówczas brak rozporządzenia, które by można bezpośrednio zastosować

dla ukarania tego, który takiemu Żydowi udzielił schronienia” 2 3

. Wille

zaleca jednakże, by liczyć się i w tych wypadkach „z podstawową ideą

§ 4b. punkt 1, zdanie 2, polegającą na zwalczaniu niebezpieczeństw po­
litycznych, kryminalnych i zdrowotnych emanujących od Żydów”. W
szczególności zaleca on stosowanie kary śmierci dla osób udzielających
schronienia takim Żydom, którzy w ogóle nie poszli do żydowskich
dzielnic mieszkaniowych (gett) i ukrywających się od samego początku.

Dlaczego ten rodzaj Żydów i ten rodzaj przestępstw uznaje Wille za

szczególnie niebezpieczny dla interesów III Rzeszy, tego szef „sprawied­

liwości” w GG nie wyjaśnia. Stwierdza on jedynie, że takiej kary (śmier­
ci dla osób przechowujących ten rodzaj Żydów) domaga się „zdrowy roz­
sądek” *.

Należy zwrócić uwagę, że rozporządzenie Franka z 15 X 1941 r. uka­

zało się w okresie przygotowywanej akcji totalnej zagłady Żydów, tzw.
„ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej” (Endloesung der Juden­

frage). Drakońskie zarządzenie miało zniechęcić Żydów do szukania ra­

tunku poza gettem i odstraszyć ludność polską od ewentualnej chęci

udzielenia im pomocy. W ciągu 1942 r. przeprowadzono na terenie GG
tę morderczą akcję kierowaną centralnie przez RSHA (referat żydow­

ski Adolfa Eichmanna) przy pełnym włączeniu się najwyższych i lokal­

nych czynników partyjno-administraeyjno-policyjnych okupanta nie­

mieckiego w GG. Pod koniec 1942 r. z wyjątkiem nielicznie pozostałych

jeszcze chwilowo skupisk, akcja ta zastała w zasadzie zakończona. Jed­

nakże pewna liczba Żydów uniknęła „wysiedleń” uciekając do lasów,
błąkając się po wsiach, znajdując schronienie u znajomych Polaków.
Trzeba było ich zastraszyć i włączyć do akcji „wysiedleńczej” . 28 X

1942 r. wyższy dowódca SS i policji, Krueger, wydaje rozporządzenie,

stwarzające na terenie dystryktu warszawskiego i lubelskiego getta-pu-
ła p k i4, do których od 1 XII 1942 winni pod grozą kary śmierci ściągnąć

wszyscy przebywający poza gettem Żydzi. „Tej samej karze podlega ten.

* AGKBZH. Akta J. Buehlera, t. LXII, s. 204. Regierung des Generalgouver­

nements Hauptabteilung Justiz. Ju 472—7,'40. Krakau, den 18. Juli 1943. An das

Amt des Distrikts-Abteilung Justiz — in Krakau, Lemberg, Lublin, Radom, War­

schau. Betrifft: „Gewaehrung von Unterschlupf an Juden”.

3 Ibidem, „Es kann ferner nicht zweifelhaft sein, dass diejenigen Personen,

die solchen Juden Unterschlupf gewaehren nach gesundem Wolksempfinden Bestra­

fung verdienen". Kopie swego okólnika Wille polecił przekazać „niemieckim w ła­

dzom sądowym” za pośrednictwem „dystryktowych urzędów sprawiedliwości”.

4 Na terenie dystr. warszawskiego: W'arszawa-miasto (getto) Kałuszyn, So­

bolew, Kossów, Rembertów. Na terenie dystr. lubelskiego: Luków, Parczew, Mię­
dzyrzecz, Włodawa, Końskowola, Piaski, Zaklików, Izbica.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

9

kto takiemu Żydowi świadomie udziela schronienia, tzn. kto w szczegól­
ności umieszcza Żyda poza obrębem żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej,

żywi go lub ukrywa”, a „wobec tego, kto uzyska wiadomość o tym, że

jakiś Żyd bezprawnie przebywa poza obrębem żydowskiej dzielnicy

mieszkaniowej, a nie zgłosi tego policji, zastosowane będą policyjne środ­

ki bezpieczeństwa” 4

5.

Za tymi centralnymi zarządzeniami szły zarządzenia lokalne, bez­

względnością i okrucieństwem nie ustępujące tym pierwszym.

Znamienną ewolucję wykazują zarządzenia wydane przez kreishaupt-

manna grójeckiego z końca 1941 r. w sprawie „wałęsających się” Żydów.

Pod pretekstem walki z rozszerzającą się epidemią tyfusu plamistego,
której nosicielami mają być Żydzi, kreishauptmann w trzech kolejnych

obwieszczeniach wezwał ludność wiejską do niewpuszczania takich Ży­

dów do swych mieszkań, niesprzedawania i niedostarczania im żywności,

natomiast do donoszenia władzom o wypadkach ich pojawienia się.

W obwieszczeniu pierwszym z 30 X 1941 r. zawarty jest jedynie zakaz

udzielania jakiejkolwiek pomocy Żydom oraz groźba represji, w wypadku
przekroczenia tego zakazu, w postaci aresztowania i zesłania „na czas
dłuższy do obozu pracy przymusowej” 6.

Obwieszczenie z 15 XII 1941 r. nie zawiera już gróźb. Kreishauptmann

ma jedynie do zaofiarowania „w nagrodę każdemu z mieszkańców 1 metr

zboża po cenie urzędowej, który władzom policyjnym poda przebywają­

cego tu bez zezwolenia Żyda w taki sposób, by mógł być natychmiast
ujęty” 7.

Upłynęły zaledwie 4 dni i włodarz Grójeckiego widział się zmuszo­

ny do wydania jeszcze jednego obwieszczenia (19X111941). Tym ra­

zem kreishauptmann jest już hojniejszy i ofiarowuje 1 metr żyta dar­
mo donosicielowi. Rozszerza jednak kategorie ofiar. 1 metr żyta otrzy­

ma się nie tylko za zadenuncjowanie Żyda, lecz „taką samą nagrodę na­
znacza się i w tym wypadku, gdy zamiast nazwisk włóczących się Ży­

dów poda się tych. którzy Żydom udzielają gościny, lub dają poży­
wienie” 8.

Wraz z nasileniem akcji eksterminacyjnej polskich Żydów, osiągają­

cej swój punkt szczytowy w drugiej połowie 1942 r., wzmaga się i nie­

miecki terror przeciwko Polakom udzielającym pomocy i schronienia
skazańcom.

4 AGKBZH, Akta J. Buehlera, t. LXII, s. 208. ..Policyjne rozporządzenie o stwo­

rzeniu żydowskiej dzielnicy mieszkaniowej w Okręgu Warschau i Lublin”. „Dz.
Rozp. dla GG” (VB.GG) 1942, n r 94, s. 665.

• AGKBZH, Afisze. 14/Vl/inw. n r 114.
7 Ibidem, 14/t/2/imv. nr 115.

8 Ibidem, 14/t/3/imv. nr 116.

10

Szymon Datner

2 6 IX 1942 r. kreishauptmann radomszczański, Driessen, wydaje

dwujęzyczny, niemiecki i polski, okólnik do burmistrzów. Przytaczamy

wersję polską in extenso (z zachowaniem ortografii oryginału)9:

Der Kreishauplmann

Amt fuer Polizeiverwaltung

Radomsko, den 26.Sept.1942

Ko/Dr.

Do
wszystkich Burmistrzów Powiatu
wraz z miastem Radomskiem

Dot.: Ukrywania zbiegłych żydów przez polaków.

Doświadczenia ostatnich tygodni wykazały, że wielu żydów ucieka

z żydowskich dzielnic mieszkaniowych, aby ujść ewakuacji.

Tych żydów na ppwno ukrywają polacy (Diese Juden muessen durch

Polen aufgenommen werden sein).

Upraszam Pana, jak najdobitniej uświadomić mieszkańców Pańskiej

Gminy, że każdy polak, który przyjmie do siebie żyda, wykracza prze­
ciw 3. rozporządzeniu o ograniczeniu pobytu w Generalnym Gubernator­
stwie z dn. 15.10.1941 r. Dz. Rozp. G. G. str. 595 10.

Również za pomocników uważać należy polaków, którzy zbiegłym ży­

dom udzielają wprawdzie nie schronienia, to jednak wyżywienia, lub

sprzedają im środki żywnościowe. W takich wypadkach polacy karani

będą śmiercią.

Im Aufträge

podp. nieczyt.

W związku z utworzeniem gett — pułapek, w listopadzie 1942 r.

kreishauptmann Dębicy wydał następujące

O g ł o s z e n i e 11

§1

Począwszy od 1.12.1942 wolno na terenie Kreishauptmannschaft

D ę b i c a żydom przebywać tylko w już istniejących zamkniętych obo­

zach żydowskich.

§ 2

W myśl § 3 rozporządzenia policyjnego o tworzeniu żydowskich dziel­

nic mieszkaniowych w dystryktach R a d o m , K r a k a u i G a l i c j i
z 10.11.1942 w związku z § 3 rozporządzenia o bezpieczeństwie i po­

9 AGKBZH. Akta J. Beuhlera, t. XX, s. 128, „Beherbergung von gefluechteten

Juden durch Polen".

10 przypominamy, że rozporządzenie to przewidywało karę śmierci zarówno

dla zbiegłych Żydów, jak również dla przechowujących ich Polaków.

» AGKBZH, Afisze, 10 t/1.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

11

rządku w Generalnym Gubernatorstwie z 26.10.1939 podlega karze

śmierci, kto żydowi poza obrębem zamkniętych obozów świadomie udzie­

la schronienia, tzn. kto w szczególności umieszcza żyda u siebie, żywi go

lub ukrywa.

Wobec tego, kto uzyska wiadomość o tym, że jakiś żyd bezprawnie

przebywa poza obrębem obozu a nie zgłosi tego policji, zastosowane

będą policyjne środki bezpieczeństwa.

§

3

Rozporządzenie policyjne o tworzeniu żydowskich dzielnic mieszka­

niowych w dystryktach R a d o m , K r a k a u i G a l i c j a wchodzi
w życie z dniem 20.11.1942.

Dębica, dnia 19 listopada 1942.

DER KREISHAUPTMANN

gez. Schluter

W wyniku tych i tym podobnych zarządzeń w samej tylko okupowa­

nej Polsce zginęły dziesiątki tysięcy Żydów próbujących ratować się od

deportacji do obozów zniszczenia lub ukrywających się poza skazanym

na śmierć gettem. Nieomal każda osada, wieś, miasteczko i miasto pol­

skie były świadkami tragedii pojedynczych Żydów oraz mniejszych lub

większych ich grup, schwytanych poza gettem, poza transportem na
śmierć i których w następstwie zamordowano. Obok nich zamordowano
setki Polaków, którzy okazali im pomoc, ukrywając ich i żywiąc.

Wykonawcami zbrodni byli z reguły członkowie niemieckiego apa­

ratu bezpieczeństwa: gestapo, SD, kripo. żandarmeria, policja porządko­

wa (schupo itp.), sonderdienst, granatowi policjanci, cywilni Niemcy.

Wspomagali ich niejednokrotnie szantażyści i szpicle spośród miejsco­
wych mętów. Miejscem zbrodni były więzienia, a przede wszystkim lasy.
zagajniki, rowy przydrożne w pobliżu miejscowości itp. Ofiary zakopy­
wano z reguły na miejscu zbrodni, plantując grunt i nie pozostawiając

śladu zbrodni.

Dopóki istniały jeszcze getta egzekucje zbiegłych z nich Żydów były

niejednokrotnie wykonywane publicznie dla uzyskania efektu odstrasza­
jącego. Z tego okresu pozostały pewne wzmianki dokumentalne doty­
czące tych spraw.

A. MORD ZBIEGÓW ŻYDOWSKICH Wr GETTACH

G e t t o ł ó d z k i e
Dn. 21 II 1942 r. w getcie łódzkim, na placu przy ulicy Bazarnej i Lu­

tomierskiej, odbyła się po raz pieiwszy publiczna egzekucja, na którą

spędzono masy wsiedlonych do getta Żydów zachodnioeuropejskich, w

liczbie ok. 8000 osób. Skazaniec, Maks Hertz z Kolonii, ur. 27 IX 1883 r.

12

Szymon Datner

w Gaugelt, przybył 28 X 1941 r. pierwszym transportem wsiedlonych do
getta żydów niemieckich. Wraz z nim przybyła żona i 9-letnia córka.

Hertz wymknął się z getta 12, przebywał kilka dni po „stronie aryjskiej”

i zaopatrzył się w potrzebne papiery. „Aresztowany został na dworcu w

momencie, gdy wykupywał bilet dc Kolonii. W tej chwili wypadła mu
z portfela lata zdobiąca odzież tutejszych mieszkańców ,3. Zgubę zauwa­

żył kasjer, co pociągnęło dalsze konsekwencje. Po areszcie w mieście

umieszczony został w tutejszym [tzn. gettowym] Centralnym więzieniu,

gdzie przebywał do chwili stracenia około trzech tygodni” u .

Egzekucją kierowali z odległości 2 metrów od szubienicy „przedsta­

wiciele władz”, tj. przypuszczalnie gestapowcy. Jak pisze gettowy „Biu­
letyn Kroniki Codziennej”, wielu spośród przymusowych widzów, wśród

których były żona i córeczka skazańca, doznało szoku nerwowego, a „gdy

ciało zawisło na szubienicy wielu mężczyzn zebranych na placu kaźni za­

częło odmawiać modlitwę za duszę zmarłych [kadysz]” 13.

Nie była to jedyna zbrodnia tego rodzaju „w getcie Litzmannstadt”. W

miesiącu wrześniu 1942 r. dokonano tam bestialskich „akcji dziecięcych”

i wywózki chorych oraz „niezdolnych do pracy”, w trakcie których —

wedle oficjalnych danych niemieckich — wysłano na śmierć 15 700
osób 16. W tym samym miesiącu dokonano na miejscu egzekucji przez po­
wieszenie 35 Żydów łódzkich, nieujawnionych z nazwiska. Jak stwierdza

raport gestapo łódzkiego, „część tych Żydów została stracona dlatego, bo

uchylili się od ewakuacji 17 przez ucieczkę i byli następnie schwytani,

natomiast inni zostali straceni za sabotaż pracy i nielegalne opuszczenie

getta oraz miejsca pracy” 18. W tymże raporcie wymieniono nazwiska

trzech innych osób, dwóch kobiet i jednego mężczyzny, schytanych przez
gestapo za podobne „przestępstwa”, których los w dokumencie nie został

ujawniony. Byli to: Symcha Zawadzki ur. 25 III 1895 „za ucieczkę z miej­

sca pracy” oraz Jenta Tomdowska ur. w 1927 r. oraz Mariem Jakubo­

wicz ur. 51 1923, obie za „ucieczkę przed ewakuacją” 19. Niechybnie

wszystkie te trzy osoby zostały również stracone.

G e t t o c z ę s t o c h o w s k i e

Zachował się raport żydowskiej policji gettowej w Częstochowie

18 Wypadki ucieczki z getta łódzkiego należą do niezmiernie rzadkich. Oko­

liczności ucieczki Hertza nie są ujawnione w dokumencie, z którego czerpiemy w ia­

domości o tej zbrodni.

ł* Żółta łata w kształcie Gwiazdy Dawida na plecach i piersiach.
14 „Biule:yn Kroniki Codziennej” (wydawanej w getcie łódzkim), nr 9 za mie­

siąc luty 1942, udostępniony autorowi przez Lucjana Dobroszyckiego, przygotowu­

jącego „Kronikę" do druku).

15 Ibidem.
*• A MSW, Dokument gestapo łódzkiego. II B 4, Litzmannstadt 1 X1943: Lage-

bericht. Betrilft: Juden. Raport podpisany jest przez osławionego komisarza gestapo
Fuchsa (Guen:hera).

Tu kryptonim oznaczający wywózkę na śmierć.

>* Ibidem.

łfl Ibidem.

13

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

z marca 1942 r.f ujawniający dokonanie zbrodni na zbiegu, który pub­

likujemy in extenso:

Częstochowa, dnia 16 marca 1942

Do

Prezydium Rady Starszych

w miejscu

Podaję poniżej relację dyżurnego o otrzymanym i wykonanym pole­

ceniu z Bezirks-Wache2n, dotyczącym eskortowania zwłok Jesionowicza:

„Telefonogram. Otrzymałem z Bezirks-Wache polecenie wysłania

2 porządkowych wraz z platformą i koniem. — O godz. 21.15 wysła­

łem 2 porządkowych: Libgota, nr sł. 143 i Lipszyca nr sł. 82 wraz z plat­

formą i koniem na Bezirks-Wache. Wyżej delegowani porządkowi otrzy­
mali polecenie od p. H auptm anna21 Degenharta dostarczenia zwłok Je­

sionowicza (ur. 16.VI.1917 r. zam. Mostowa 9), rozstrzelanego za prze­

kroczenie nielegalne dzielnicy aryjskiej, rodzinie i zawiadomienie o wy­
padku Rady Starszych w Częstochowie. Ponadto w myśl rozkazu
p. Hauptmanna Degenharta, Rada Starszych winna ostrzec żydów, by
w przyszłości zapobiec podobnym wypadkom”.

Żydowska Służba Porządkowa

Kierownik Obwodu

(—)podpis nieczytelny 12

G e t t o p r z e m y s k i e

Burmistrz przemyski, Michał Wiślicki, tuż po wojnie oceniał, że w

okresie od września 1941 do marca 1943 r. Niemcy rozstrzeliwali na
cmentarzu żydowskim w Przemyślu przeciętnie od 100—300 osób mie­
sięcznie. Przyczyną tego, jak podaje, było to, że ofiary schwytano „na
wolności poza gettem”, dalej „pochodzenie żydowskie i nieposiadanie mel­

dunków [tzn. dokumentów —

Sz. D.] niemieckich”. Zwłoki ofiar grzeba­

no na miejscu, w rowie o rozmiarach 400X3 m. W lutym 1944 r. zwłoki

ofiar częściowo wydobyto i „zniszczono kwasem żrącym” 23.

G e t t o t a r n o w s k i e

Zdumiewające i zaskakujące nieraz były sytuacje wytworzone przez

narodowo-socjalistyczne „koncepcje” i forsowany przez państwo obłęd
rasowy.

Jak wiadomo, w oflagach, gdzie umieszczono w czasie II wojny świa­

towej oficerów jeńców polskich, przetrwało z nieustalonych całkowicie

przyczyn kilkuset oficerów-Żydów. Nie „zwolniono” ich do gett, jak

80 Niemiecki rejonowy posterunek wartowniczy.
81 Kapitan.

w AGKR7.H. Akta .T Ruphlern, t XVTI, s 65
83 AGKBZH, Ankieta GK („Obozy i getta 1939—1945"). woj. rzeszowskie, t. I,

s- 146, zeznanie M. Wiślickiego złożone 8 X 1945 przed sędzią sądu grodzkiego —
drem Stanisławem Adamiakiem.

14

Szymon Datner

uczyniono z szeregowymi Żydami, którzy w rezultacie zginęli w krema­
toriach wraz z całym wymordowanym narodem, nie wydano gestapo; za­

stosowano do nich dobrodziejstwa prawa międzynarodowego (Konwencji

Genewskiej 1929), jakkolwiek nie szczędzono im upokorzeń w postaci

„gett” tworzonych przez Wermacht w większości tych oflagów. Jeńcy ci

przeżyli.

Nie przeżyły natomiast ich rodziny w kraju. Wtrącone do gett poszły

na śmierć do Treblinki, Oświęcimia itp. lub też zmarły z głodu szaleją­
cego w odizolowanych od świata skupiskach żydowskich w Warszawie.
Łodzi i in.

Niektóre z tych rodzin ukrywały się po stronie „aryjskiej”, niektóre

przetrwały, inne zginęły wydane siepaczom przez nędzników.

To ostatnie stało się m. in. udziałem 2 rodzin oficerskich, 6 kobiet,

w tym 12-letniej dziewczynki: rodziny gen. Bernarda Monda, który był
z pochodzenia Żydem 2

1

*

*

24 i mjra Jana Witowskiego, co do którego „pro­

weniencji rasowej” nie jesteśmy bliżej zorientowani.

W nocy 30X1/1 XII 1943 r. w Zakliczynie nad Dunajcem (pow. Brzes­

ko) funkcjonariusze gestapo (czy żandarmerii) i policji granatowej 25 *

*

za­

aresztowali rodziny gen. Bernarda Stanisława Monda i majora Jana Wi­

towskiego. Były to: żona generała — Helena Mondowa i jej dwie siostry
— Zofia Korczyńska i Zofia Czajkowska, dalej żona majora — Emilia

Witowska i jej dwie córki — 19-letnia Jadwiga i 12-letnia Zofia. Aresz­
towane kobiety odprowadzono na posterunek policji w Zakliczynie, skąd

odwieziono je na saniach na posterunek policji w Czchowie. Nazajutrz,

tj. 1 XII, żandarm Jan Materna i trzej granatowi policjanci (Sokół, Gra­

bek i Dziura) odwieźli je autem ciężarowym do Brzeska, a stąd koleją do

Tarnowa. Ulicą Wałową aresztowane postępowały do getta 28 poprzedzane

przez dwóch gestapowców: Jecka i Grunowa. Pochód zamykali granato­
wi policjanci,, którzy odłączyli od konwoju w momencie przekroczenia

getta.

„Gdy konwój zatrzymał się koło budynku przy ulicy Widok, zmuszono

przyprowadzone ofiary biciem i kopaniem do rozebrania się i ułożenia
na ziemi twarzą do dołu. Wśród płaczu, rozpaczliwych krzyków i wołania

o pomoc, ostatecznie zmuszono obdarte do naga kobiety do ułożenia się

21 General

brygady B. Mond był w czasie kampanii wrześniowej dowódcą 6 DP

(armia Kraków)

» Zidentyfikowano następujących oprawców biorących udział w aresztowa­

niu lub eskortowaniu ofiar z Zakliczyna do miejsca kaźni w Tarnowie: Finder

(imię nieznane) — komendant tzw. „Stiitzpunktu” w Czchowie, Koczwara Józef —

obwodowy komendant policji granatowej na Czchów i Zakliczyn, z siedzibą w
Czchowie, Jedliczko Bronisław — komendant posterunku poi. granatowej w Za*
kliczynie, Materna Jan — żandarm i volksdeutsch z „punktu umocnionego” W

Czchowie oraz trzej granatowi policjanci z Czchowa: Sokół Józef (lub Włady­
sław), Władysław Grabek i Władysław Dziura.

28 Prawdopodobnie zaprowadzono je najpierw do gestapo w Tarnowie

przy

ul. Urszulańskiej, gdzie eskorta zmieniła się.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

15

rzędem na ziemi, poczem zamordowano je strzałem pistoletu w miejsce
przy mozgo we za uchem” 27.

Po dokonanym mordzie przez Grunowa i Jecka, ten ostatni wezwał

grabarzy żydowskich, którzy zwłoki załadowali, wywieźli na cmentarz

żydowski i tam pogrzebali we wspólnym grobie 28.

Po 3—4 dniach komendant posterunku w Czchowie — Finder — na

rozkaz gestapo w Tarnowie zarządził odtransportowanie wszelkiego ma­

jątku pozostałego w mieszkaniach aresztowanych rodzin. Rzeczy przy­

wieziono na 6 furmankach do Tarnowa, gdzie złożono je w różnych ma­
gazynach do dyspozycji gestapo. W międzyczasie jednak poszczególni żan­

darmi i granatowi zrabowali z mieszkań szereg przedmiotów na własną

rę k ę 29, a volksdeutsch Jan Materna obrabował aresztowane podczas ich

pobytu na posterunku w Czchowie.

Jak stwierdzono, aresztowanie i konfiskatę majątku, spowodowane de­

nuncjacją, przeprowadzono na skutek rozkazu z gestapo w Krakowie via

gestapo Tarnów 3C.

B. MASOWY MORD ZBIEGŁYCH I UKRYWAJĄCYCH SIĘ ŻYDÓW

NA TERENIE GETT w CZASIE „AKCJI” LIKWIDACYJNYCH

I PO ICH ZAKOŃCZENIU

Wzmiankowaliśmy na stronach innej naszej pracy, jak wielką rolę w

zbiegostwie jeńców, więźniów i walczących oddziałów powstańczych War­

szawy odegrała pewna szczególna forma ucieczek: kanałami burzowymi.

W skali masowej posłużyli się tym środkiem ucieczki również Żydzi

warszawscy w czasie ostatecznej likwidacji getta, w kwietniu—maju

1943 r.

Niemcy wiedzieli o tym i starali się sparaliżować te wysiłki przez

zastosowanie — jak zawsze — nieludzkich przeciwśrodków.

Jak stwierdza adiutant Juergena Stroopa (likwidatora getta warszaw­

skiego) SS-man Karl Kaleske, jego szef kazał zablokować poszczególne
części kanałów przez zbudowanie zapór. Miało to na celu podniesienie

poziomu wody (nieczystości) w kanałach i zatopienie zbiegów. Sposób *

•

17 AGKBZH, Okręg Rzeszów—Tarnów 4 II 1946 (985 z/OT inw. 1041 s. 150).

ustalenia Okręgowej Komisji Badania Zbrodni Niemieckich w Polsce.

** Istnieje wątpliwość co do osoby Heleny Mondowej. Wedle relacji dra

Ludwika Christiansa, prezesa PCK w Lublinie, otrzymał on z początkiem 1944 r.
gryps od osoby podpisującej się tym nazwiskiem z Majdanka, w którym prosiła

o pomoc i powiadomienie męża w oflagu. Miała ona znajdować się do kwietnia

1944 r. w Majdanku, po czym została ewakuowana do Ravensbriick i odtąd

wszelki ślad po niej zaginął (ibidem s. 151 i 154).

** W rabunku „indywidualnym” wzięli udział policjanci granatowi z Zakli­

czyna (Miiller — zastępca komendanta, Sroka i Cieślik) oraz żandarmi z Czchowa

(Finder — komendant i Materna) (ibidem, s. 151).

•A Za wyśledzenie i ustalenie miejsca zamieszkania aresztowanych (Zakliczyn,

'villa „Koci Zamek” i „Zofiówka”) otrzymali nagrody pieniężne od gestapo: Mal­

cher. artysta malarz z Krakowa (zgładzony przez AK w czerwcu 1944 r.) i volks-
ueutsch z Zakliczyna Massar (zbiegł) (ibidem, s. 152 i 155).

16

Szymon Datner

ten, wedle Kaleskego, nie dał pożądanych rezultatów, „gdyż drzwi nie­

których pułapek były uszkodzone wskutek wybuchów i nie były szczel­

ne”. Wówczas kazał Strcop użyć świec dymnych, „aby wykurzyć Żydów
z kanałów” 31.

Gdy w połowie maja 1943 r. dowódca SS i policji dystryktu war­

szawskiego, Juergen Stroop, dokończył dzieła zagłady Żydów z getta

warszawskiego, mordując lub wysyłając na śmierć do Treblinki, według

oficjalnych danych, ok. 56 000 ludzi, w samym zburzonym getcie w roz­
maitych schronach i kryjówkach przetrwało jeszcze wielu pojedynczych

Żydów. Pewnej ich liczbie udało się zbiec i ukryć się na „stronie aryj­
skiej”.

Stroop chwycił się wówczas m. in. następującego środka: - wyznaczył

premie od głowy za każdego schwytanego Żyda. „Każdy kto przypro­
wadził Żyda — stwierdza adiutant Stroopa, Karl Kaleske — mógł za­

chować dla siebie połowę posiadanego majątku, w postaci złota, pienię­

dzy lub innych przedmiotów wartościowych” 32.

Ilu Żydów schwytano w ten spcsób, tego Kaleske nie wie dokładnie.

„Mogło być tysiąc lub więcej” 8S. Schwytanych oddano „do dyspozycji”
warszawskiej policji bezpieczeństwa i jej szefa, SS-Obersturmbanführe-

ra dra Hahna 34 *

. Jakkolwiek Kaleske zastrzega się, że nie wie dokładnie

jaki był los schwytanych, to jednak wyraża się ostrożnie, że „istnieje

przypuszczenie, że zabijano ich strzałami w tył głowy” 33.

Wzmiankujemy incydentalnie o masowym mordzie ukrywających się

po „akcji” Żydów z terenu Litwy.

Latem 1944 r. Niemcy, wycofując się z Kowna przed nacierającą Armią

Radziecką, postanowili nie pozostawić przy życiu ani jednego z ocala­
łych po dotychczasowych masakrach Żydów'. Dn. 13 VII zarządzili „ewa­

kuację” getta na zachód. Jednakże wielu spośród osadzonych za drutami

mieszkańców getta postanowiła zaryzykować, ukrywając się przed wy­

wózką w zawczasu przygotowanych schronach („melinach”) pobudowa­

nych w podziemiach domów, które zamieszkiwali.

Nic uszło to uwagi Niemców, którzy w tych gorących dla siebie mo­

mentach znaleźli jednak czas do barbarzyńskiej kontrakcji. Domy getta
podpalono lub też wysadzono w powietrze żywcem ukrywających się.

Wiele sposród ofiar usiłowało ratować się przed płomieniami uciekając

na ulice, lecz tu czekali już SS-mani z karabinami maszynowymi36.

31 AGKBZH, Akta Karla Brandta, BD — 379. s. 189—190, Affidavit Karla

Kaleske, protokół oględzin dokumentu 2 VI 1948 w Warszawie przez sędziego Jó ­

zefa Skorzy nsk i ego.

« Ibidem, s. 180—181.

33 Ibidem, s. 181.

34 Ibidem.

34 Ibidem, s. 192.

33 A. G ó r s k a . Dziś — XX rocznica wyzwolenia Kaunasu, „Czerwony

Sztandar" (Wilno). 1 VIII 1964, nr 177 (3996).

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

17

1 sierpnia 1944 r. miasto było już wolne.

Po ostatecznej likwidacji getta białostockiego (16 VIII 1943 r.) znacz­

na liczba Żydów pozostała w ukryciu w podziemnych schronach. Stop­

niowo byli oni odkrywani i mordowani przez Niemców w podmiejskim

miejscu straceń, na Grabówce. Ocalała tylko drobna część, która zdo­

łała opuścić na czas getto i znalazła schronienie u miejscowych Pola­

ków 37.

Podobna sytuacja, co w Białymstoku, miała miejsce niemal we wszy­

stkich większych likwidowanych skupiskach żydowskich (Lwów, Droho­

bycz, Wilno, Mińsk na Białorusi, Kraków, Tarnów i in.).

W Warszawie zjawisko to występowało trzykrotnie: w czasie wiel­

kiej akcji likwidacyjnej od lipca do września 1942 r., której ofiarą padło

ponad 300 000 istnień ludzkich, po zdławieniu powstania w getcie w
maju 1943 r. oraz po upadku powstania 1944 r.

Szczególnie znamienne jest to ostatnie. Na terenie Warszawy po stro­

nie „aryjskiej” własnym przemysłem, a w szczególności dzięki pomocy

ludności polskiej ukrywało się ok. 20 000 Żydów. Po wybuchu powsta­

nia odzyskali oni wolność, opuszczając swe schrony i kryjówki. Po upad­
ku powstania warszawskiego 1944 r. część wyszła wraz z całą ludnoś­
cią cywilną z Warszawy via Pruszków, część pozostała w opuszczonym

i systematycznie niszczonym mieście w schronach w ruinach domów.

Obok Żydów' ukrywała się w ten sposób w zniszczonej stolicy pewna
część Polaków. Szereg schronów zostało odkrytych, a ich mieszkańcy
wymordowani38. Inne dobrze zaopatrzone w żywmość i dobrze zamasko­

wane lub znajdujące się w trudno dostępnych miejscach — np. na wy­
sokich piętrach wypalonych wielkich bloków mieszkalnych bez schodów
— przetrwały, a ich mieszkańcy doczekali się po blisko 4 miesiącach

ukrywania się oswobodzenia stolicy w styczniu 1945 r. przez wojska pol­

skie i radzieckie.

C. MORDY INDYWIDUALNE NA ZBIEGŁYCH ŻYDACH NA OBSZARZE GG

POZA TERENEM GETT

(Faktografia)

Z końcem września lub na początku października 1941 r. w miejsc.

Czyżew, pow. Wysokie Mazowieckie, woj. białostockie, gestapowcy roz­
strzelali 10 Żydów. Ofiary usiłowały zbfec z pochodu na miejsce strace­

nia na terenie wsi Szulborze-Koty (pow. Ostrów Mazowiecka, woj. war­

szawskie). Personalia ofiar i nazwiska zbrodniarzy nie zostały ustalone. *

*

•

37 Własnoręczne zapiski autora.

*• Szansę ocalenia dawało „odkrycie” schronów przez działające pewien czas

po kapitulacji powstańców (październik 1944 r.) — za pozwoleniem niemieckich
władz wojskowych — polskie ekipy ratownicze. Mało to zbadana chwalebna karta

owych tragicznych dni stolicy.

18

Szymon Datner

Zwłoki ofiar pochowano przy drodze do miejsc. Zaręby Kościelne w

odległości ok. 1 km od Czyżewa. Mogiła zrównana została z oUc-rującym

terenem i porosła trawą

W latach 1942—1944 we wsi Jar.uszówka, gm. Zbucyn, pow Siedlce,

woj. warszawskie, żandarmeria i policja niemiecka rozstrzelała 7 osób —

2 jeńców radzieckich, 3 kobiety Żydówki i 2 Żydów. Żydów zamordowa­

no za ucieczkę z „transportu”, a Rosjan za ucieczkę z obozu jenieckiego.

Zwłoki ofiar pochowano przy torze kolejowym wsi Januszówka 40.

W 1942 r. w lesie w miejsc. Chotyłów, gm. Piszczac, pow. Biała Pod­

laska, woj. lubelskie, żandarmeria rozstrzelała 3 NN Żydów. Motyw
zbrodni „za ucieczkę z obozu”. Zwłoki zakopano w jednym grobie w le­
sie przy szosie Zaleskiej41.

W 1942 r., w miejsc. Sławków, pow. Olkusz, woj. krakowskie, poste­

runkowy Bensz ze Sławkowa zastrzelił miejscowego Żyda. Jakuba Eren-
rajcha (ur. 1916, krawiec), za „ukrywanie się przed wysiedleniem”.

Zwłoki pochowano na cmentarzu żydowskim w Sławkowie 42.

W 1942 r. w' miejsc. Sławków, pow. Olkusz, woj. krakowskie w 2 róż­

nych terminach rozstrzelano ukrywających się przed wysiedleniem Ży­

dów, mieszkańców Sławkowa.

W pierwszym wypadku zginął Jicchak Monszajn, w drugim — dwoje

staruszków, prawdopodobnie małżeństwo, Henoch Glaitman ur. 1876,

Rebeka Glaitman ur. 1878 r. — oboje handlarze. W obu wypadkach
zbrodni dokonał miejscowy posterunkowy, Niemiec Walter Nitze.

Ofiary pochowano na cmentarzu żydowskim w Sławkowie, Monszaj-

na oddzielnie, Glaitmanów razem w jednym grobie 43.

Dn. 8 VIII 1942 r. w miejsc. Dubiecko, pow. Przemyśl, woj. rzeszow­

skie, żandarmeria niemiecka z Przemyśla rozstrzelała 13 Żydów, w tym

6 kobiet i 2 dzieci, ukrywających się i schwytanych w lesie gromady

Kosztowa, gm. Dubiecko. Ofiarą zbrodni padli:

1. Adler Lea

lat 17,

rolniczka, Słonne (gm. (Dubiecko)

2. Doenitz Jakub

lat 22,

—

„przybył z Paryża”

3. Harfenist Markus

lat 48,

rolnik Przedmieście Dubieckie

4. Harfenist Sara

lat 45,

rolniczka

„

.,

se Ankieta GK, woj. białostockie, t. II. k. 254. Zeznania w ójta gminy Czyżew

— Bronisława Sieńko 26 IX 1945 w Sądzie Grodzkim w Wysokiem Mazowieckiem

przed wiceprezesem Sądu Okręgowego w Łomży — drem E. Świdrem.

Ankieta GK. woj. lubelskie, t. VI, k. 1042. zeznania wójta gminy Zbuczyn

— Stanisława Sieczkiewicza 25IX 1945 przed Sędzią Sądu Grodzkiego (dalej cyt.

SGG) w Siedlcach — Leonem Jastrzębskim.

41 Ankieta GK. woj. lubelskie, t. 1, k. 37. zeznanie wójta gminy Piszczac —

Floriana Wawryczuka 2 9 IX 1945 r .przed SSG w Białej Podlaskiej — H. Kem-

pistym.

« Ankieta GK. woj. krakowskie, t. IV, k. 695. zeznanie wójta gminy Sław ­

ków — Jana Bednarskiego 4 X 1945 przed SSG w Olkuszu — S. Wereszczyńskim.

•*3

Ankieta GK,

w o j . k r a k o w s k i e , t . IV . k . 602 i 604, z e z n a n i e w ó j t a g m i n y

Sławków — Jana Bednarskiego 4 X 1945 przed SSG

w

Olkuszu — S. Weresz­

czyńskim.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

19

5. Harfenist Pesia

lat 20,

rolniczka Przedmieście Dubieckie

6. Harfenist Samuel

lat 20,

rolnik

„

„

7. Harfenist Kelman

lat 16,

rolnik

„

„

8. Hofner Dwora

lat 54,

kupcowa Dubiecko

9. Jawornikier Freida

lat 30,

kupcowa Dubiecko

10. Schimmel Jehuda

lat 35,

kupiec Dubiecko

11. Schimmel Tonka

lat 25,

rolniczka Dubiecko

12. Schimmel Nechla

lat

5,

przy matce Dubiecko

13. Schimmel Abraham

lat

3.

przy matce Dubiecko

Jak stwierdza wójt Dubiecka, „ofiary rozstrzelano za przynależność

do narodu żydowskiego”.

Zwłoki ofiar pochowano na cmentarzu żydowskim w Dubiecku we

wspólnej mogile 4X2 u .

W sierpniu 1942 r. „na okopowisku żydowskim” w miejsc. Jawornik

Polski, gmina Hyżne, pow. i woj. Rzeszów, SS i policja rozstrzelała za

„ukrywanie się przed gettem” 6 Żydów, w tym 5-osobową rodzinę. Łącz­

nie 2 mężczyzn. 2 kobiety i 2 dzieci.

Ofiarą zbrodni padli:

1. Springer Moses

lat 54,

handlarz końmi

2. Springer Frajda

lat 45,

żona

3. Springer Jerema

lat 22,

syn

4. Springer Ida

lat 10,

córka

5 Springer NN (dzipeko)
6. NN Żydówka, narzeczona Jeremy.

Wszystkie ofiary pochowano na miejscu zbrodni w jednym grobie,

który zrównano z ziemią 4S.

W okresie od sierpnia do grudnia 1942 r. w miejsc, i gm. Korzenna,

pow. Nowy Sącz, woj. krakowskie, żandarm Józef (Josef — Sz. D.) Hinz

rozstrzelał łącznie 13 Żydów, w tym 4 kobiety. Zidentyfikowani zostali:
Gutwirth Abraham z Librantowej, Popiel Uszer, Popiel Jakub i Popiel
Maria (jedna rodzina) oraz Popiel Fejga z Lipnicy Wielkiej. Ofiary były

w wieku od 20 do 60 lat, „najwięcej młodych”, łapano ich po drogach za

to. że nie zgłosili się do getta. Zwłoki rozstrzelanych zagrzebano w Ko­
rzennej, nad strumykiem, przeważnie w grobach pojedynczych. „Groby

są obecnie zatarte i zrównane z powierzchnią ziemi” 46.

W sierpniu 1942 r. w miejsc. Porąbka Uszewska, gm. Dębno, pow.

Brzesko, woj. krakowskie, żandarmeria niemiecka rozstrzelała „za uciecz- *

4

8

44 Ar\kieta GK. woj. rzeszowskie, t. IV, k. 489. zeznanie wójta gminy Dubiecko

— Józefa Mitręgi (Mitręgo) 21 IX 1945 przed SSG w Dubiecku — Zbigniewem

Klementowskim.

48 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. IV, k. 593, zeznanie wójta gminy Hyżne

— Wawrzyńca Słupka 11 X 1945 przed SSG w Tyczynie — drem Kuśnierzem.

“ Ankieta GK. woj. krakowskie, t. III, k. 433, zeznanie wójta gminy Korzen-

na — Franciszka Dziedziaka 2 9 IX 1945 przed SSG w Nowym Sączu — Wojcie­

chem Źywczakiem.

20

Szymon Datner

kę z getta” brzeskiego 3-osobową rodzinę żydowską. Zginęli: Glassner

Hafte lat 42 i jej 2 dzieci — Bronka lat 11 i Jan lat 7. Zwłoki pochowano

w lesie w Porąbce Uszewskiej we wspólnym grobie 1,80X0,70 m. Spo­

śród morderców ustalono nazwisko gestapowca z Brzeska: Paul Stosch 47.

Około 10 XI 1942 r. w miejsc. Lipnica Murowana, pow. Bochnia, woj.

krakowskie, żandarmeria niemiecka rozstrzelała 3 Żydów ukrywających
się u gospodarzy w miejsc. Rajbrot. Ofiarą zbrodni padli: adwokat z Wiś­
nicza di* Fragner, jego żona i siostra żony. Zwłoki pogrzebano na cmen­
tarzu katolickim w Lipnicy Murowanej we wspólnym grobie. Zidentyfi­

kowano kierującego mordem żandarma, był to Wilhelm Schindler48.

We wrześniu 1942 r. w miejsc. Żegocina, gm. Trzciana, pow. Bochnia,

woj. krakowskie, gestapowiec Beck w asyście komendanta policji grana­

towej Malinowskiego rozstrzelał ukrytą we własnej stodole Żydówkę
Łowi wraz z jej 9-letnim synem i 7-letnią córką. Zwłoki zakopano w
Żegocinej49.

W październiku 1942 r. w miejsc. Rakszawa, gm. Żołynia, pow. Łań­

cut, woj. rzeszowskie, żandarmi niemieccy rozstrzelali schwytaną w polu

6-osobową rodzinę Grossów. Zwłoki ofiar zakopano na polu Władysława
Marcinka we wspólnym grobie 2X2 m, którego ślady zatarto. Ustalono
nazwiska 2 spośród morderców: Wile i Krezinger50.

Niezwykłe rozmiary osiągnęło zbiegostwo Żydów z miasta Ciechano­

wiec, pow. Siemiatycze, woj. białostockie. W przeddzień „likwidacji” tam­

tejszego skupiska żydowskiego, 1 XI 1942 r. rozbiegło się niemal całe mia­

steczko. Przez dłuższy czas wyłapywano zbiegów pojedynczo i grupami.

Ok. 700 schwytanych zbiegów zostało rozstrzelanych w mieście na pod­
wórzu schutzpolizei przy udziale niemieckiego burmistrza miasta — Her­
berta Romanusa. Zwłoki ofiar zagrzebano we wspólnej mogile na przed­

mieściu Polki w Ciechanowcu, obok cmentarza. Grób zrównano z ziemią 51.

Jesienią 1942 r. w miejsc. Kosina, pow. Łańcut, woj. rzeszowskie, SS

i żandarmi rozstrzelali 22 miejscowych Żydów, wśród nich kobiety i dzie­

ci. „za ukrywanie się przed wywozem” na stracenie. Wśród ofiar zidenty­

fikowano trzy rodziny: Zellerów (Hersz, Dawid i in.) oraz Augenbraue-

nów (Ita, Chaim, Klara i in.) i Kutscherów (Sara, Ita i in.). Ofiary po­

grzebano na miejscu przeznaczonym do grzebania zwierząt na folwarku

*7 Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I, k. 57, zeznanie wójta gminy Dębno —

Andrzeja Kubali (Kubala) 18IX 1945 przed SSG w Brzesku — M. Sajkiewiczem.

n Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I, k. 28, zeznanie wójta gminy Lipnica

Murowana — Ludwika Bereta 8 X 1945 r. przed SSG w Wiśniczu — drem Wale­

rianem Hansem.

<• Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I, k. 42, zeznanie wójta gminy Trzciana —

Jana Mroza (Mróz) 8 X 1945 przed SSG w Wiśniczu — drem Walerianem Hansem.

80 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III, k. 388, zeznanie wójta gminy Żołynia

— Andrzeja Macha 4 X 1945 przed SSG w Łańcucie — mgrom J. Dąbrowskim.

51 Ankieta GK, woj. białostockie, t. I, k. 125, zeznania burmistrza Ciecha­

nowca — Wojciecha Woźniackiego 29 1X1945 przed SSG w Bielsku Podlaskim —

L. Kuchcińskim.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

21

Kosina we wspólnej mogile 5X6X1,70 m. Wśród morderców zidentyfi­
kowano żandarma Webera 52.

26 XII 1942 r. w Głogowie Małopolskim, pow. i woj. Rzeszów,

S ch u tz­

polizei z Kolbuszowej rozstrzelała 3 Żydów głogowskich „za ucieczkę z

pracy z Biesiadki”. Zginęli: Gertschenbaum lat 27, Rahowicz Izaak lat
20 i Wahrenberg Motek lat 26. Ofiary zbrodni pochowano na cmentarzu
żydowskim w Głogowie, przy ul. Sienkiewicza53.

W okresie od 14 I 1943 do końca marca 1943 r. w mieście Oleszyce,

pow. Lubaczów, woj. rzeszowskie, żandarmeria niemiecka i policja ukraiń­

ska schwytały i rozstrzelały 172 Żydów objga płci (włączając dzieci)
zbiegłych z getta w Lubaczowie. Ofiary pochodziły z Oleszyc i okolicz­
nych wiosek. Pochowano je na cmentarzu żydowskim przy ul. Kolejo­

wej 3 w grobach masowych. Spośród rozstrzelanych zidentyfikowano

53 ofiary.

Grób nr 1

1. Ber Leiser

lat 49,

dorożkarz

2. Bleiberg Meir

lat 45.

handlarz koni

3. Fleiszer Józef

lat 22,

kupiec

4. Gotlib Jehoszua

lat 48,

kupiec drzewny

5. Gotlib Józef

lat 32,

handlarz koni

6. Gotlib Salomon

lat 41,

handlarz koni

7. Griin[d]wald Izak

lat 38,

kupiec drzewny

8

Grüner Jakub

lat 50,

krawiec

9. Lach Jakub

lat 50,

krupiarz

10. Melamed Józef

lat 44,

—

11. Temer Zclik

lat 40,

białoskómik

12. Graf Józef

lat 20,

szewc — oraz 43 nierozpoznane ofiary.

Grób nr 2

1. Adler Józef

lat 44,

kupiec

2. Adler Nena

lat 60,

kupcowa

3. Adler Zofia

lat 19,

córka

4. Anhalt Ezricl

lat 49,

fryzjer

5. Bakanowski Mendel

lat 59,

białoskómik

6. Bakanowska Minia

lat 53,

żona

7. Bakanowska Nena

lat 14,

córka

8. Bakanowski Józef

lat 20,

syn

9. Bakanowski Leib

lat 18,

syn

10. Ber Mindla

lat 27,

krawcowa

Grób nr 3

1. Ber Leib

lat 36,

dorożkarz

61 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III, k. 330, zeznanie wójta gminy Kosina

— Walentego Niżnika 2 X 1945 przed SSG w Lahcucle — mgrem J. Dąbrowskim.

** Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t IV, k. 555. zeznanie zastępcy burmistrza

Głogowa — Józefa Zająca 271X1945 przed SSG w Głogowie — Z. Teleśnickim.

2 2

Szymon Dat ner

2. Deitler Hersz

lat 45, krawiec

3. Grüner Anka

lat 47. krawcowa i 55 innych nierozpoznanych

" ofiar 54.

13 II 1943 r. w miejsc. Oleszyce Stare, pow. Lubaczów, woj. rzeszow­

skie, na terenach obok folwarku Lubież, żandarmi niemieccy z Oleszyc

rozstrzelali 3 Żydów, ukrywających się w lesie. Ofiarą zbrodni padli-
Aba (imię — Sz. D.) Engiel lat 49 z Oleszyc (ul. Cerkiewna) oraz nie­

zidentyfikowana kobieta i małe dziecko. Zwłoki zakopano na miejscu

zbrodni we wspólnym grobie 55.

13 II 1943 w miejsc. Rudno Dolne, gm. Wawrzeńczyce, pow. Proszo­

wice, woj. krakowskie, policja granatowa rozstrzelała 2 schwytane ukry­

wające się Żydówki. Były to: Hilfstein Hanna, z d. Klippel, wdowa, lat

20. kupcowa oraz Klippel Leokadia, wdowa, lat ponad 40, kupcowa.
Zwłoki pomordowanych zagrzebano w Rudnie Dolnym, „w miejscu prze­
znaczonym na zakopywanie zwierząt padłych” w jednym dole. Spośród

zbrodniarzy zidentyfikowano dwóch posterunkowych — Lyskawę i Tłucz­
ka 3«.

15 IV 1943 r., w gromadzie Zarszyn, gm. Zarszyn, pow. Sanok, woj.

rzeszowskie, schupo rozstrzelało Izaka Strengera z całą jego 5-osobową

rodziną ukrywającą się w lesie zarszyńskim. Wszystkie 6 ofiar zakopano

na miejscu straceń we wspólnym grobie37.

Wiosną 1943 r. w miejsc. Kosina, pow. Łańcut, woj. rzeszowskie gra­

natowy policjant Józef Tomczak rozstrzelał ukrywających się przed wy­

wozem 9 miejscowych Żydów, w tym kobiety i dzieci. Zginęli: Kutscher
Chana, jej 2 córki i syn, 4 członków rodziny Muehlbradów i Zeller Chana.

Zagrzebano ich razem na miejscu zbrodni, w dole, w którym się ukry­
wali, na polach folwarku Kosina. „Siady zatarte, pole zaorane”. Dół
wielkości 4X6X2 m 58.

21 VI 1943 r. w miejsc. Złotniki. pow. Proszowice, woj. krakowskie,

NN policja rozstrzelała ukrywającą się i schwytaną 4-osobową rodzinę

żydowską. Zginęli:

1. Friszter NN

lat 40,

mleczarz

2. Friszter Anna

lat 28,

żona w/w, z domu Weinrueb

3. Weinrueb NN

lat 60,

handlarka

4. Weinrueb Lola

lat 24,

córka

14 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, 1. II, k. 298, 299 i 300. trzy zeznania (kwe­

stionariusze) burmistrza Oleszyc — Piotra Fiutowskiego, złożone 8 XI i945 r. przed

SSG w Lubaczowie — R. Argasińskim.

M Ankieta GK. woj. rzeszowskie, t. II, k. 301, zeznanie wójta gminy Oleszyce

Stare — Józefa Dudka 5 XI 1945 przed SSG w Lubaczowie — R. Argasińskim.

*Ą Ankieta GK, woj. krakowskie, t. II. k. 371, zeznanie wójta gminy Wawrzeń-

czyce — Franciszka Nowaka 29 IX 1945 przed SSG w Proszowicach — Władysławem

Ziębą.

5J Ankieta GK. woj. rzeszowskie, t. V. k. 700, zeznanie wójta gminy Zarszyn —

Władysława Kurpiela 25IX 1945 przed SSG w Sanoku — drem L. Tuganowskim.

68 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III, k. 331, zeznanie wójta gminy Kosina

— Walentego Niżnika 2 X 1945 przed SSG w Łańcucie — mgrem .1. Dąbrowskim.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

23

Zwłoki zakopano we wspólnym grobie w ogrodzie Emilii Wojnaro-

wicz w Złotnikach59.

10 VII 1943 r. w miejsc. Bażanówka, gmina Zarszyn, pow. Sanok,

schupo rozstrzelało 2 Żydówki schwytane w lesie gromady Jaćmierz.

Ofiarą zbrodni padły: Diler Henia, lat 21 i Diler Gizela, lat 16. Zwłoki

ofiar zakopano we wspólnym grobie na miejscu zbrodni w lesie Baża­
nówka 60.

19 VII 1943 r. w miejsc. Kroczyce, pow. Zawiercie, woj. katowickie,

żandarmi Bulowski i Herling rozstrzelali 3-osobową rodzinę, „podejrzaną

0 pochodzenie żydowskie”. Zginęli:

1. Czasowszczyk Edmund lat 42, dentysta, z m. Pradła

2. Czasowszczyk Rozalia lat 40, żona, z m. Pradła
3. Czasowszczyk Henryk lat 14, przy rodzicach.

Zwłoki ofiar zakopano we wspólnym grobie 3X2 m na polu obok wsi

Kroczyce 61 6

2

*

.

W lipcu 1943 r. w miejsc. Librantowa, gm. Korzenna, pow. Nowy

Sącz. woj. krakowskie, żandarm niemiecki Ulrich, przy współudziale 3

policjantów granatowych rozstrzelał dwie ukrywające się 2ydówki z No­

wego Sącza. Ofiarą zbrodni padła: Żupnik, lekarka lat ok. 50 i jej córka

lat ok. 20. Zwłoki rozstrzelanych zagrzebano na miejscu zbrodni, we
wspólnym grobie ®.

W sierpniu 1943 r. w miejsc. Jelna, gm. Ruda Łańcucka, pow. Łań­

cut, woj. rzeszowskie, gestapo rozstrzelało w lesie Łasina dwie matki —

Żydówki wraz z ich dziećmi, ukrywające się w tymże lesie. Ofiarą zbrod­
ni padły: Feiga Reisenfeld i jej dwoje dzieci oraz Feiga Schwanenfeld
1 jej troje dzieci. Brak o nich bliższych danych personalnych. Zwłoki ofiar

zagrzebano w lesie Łasina we wspólnym grobie ,,w formie pagórka, za-
rośniętyfm] murawą” tt3.

1 IX 1943 r. w miejsc. Zagórzany, gmina Gdów, pow. Myślenice, woj.

krakowskie, policjant Pałka zastrzelił dwoje ukrywających się dzieci ży­
dowskich. Zginęli: Stanisław Maks lat 2 i Zofia Imerlich lat 7 — oboje
z Krakowa. Zwłoki dzieci pochowano koło domu Łosiowskiego, u którego

5» Ankieta GK. woj. krakowskie, t. II, k. 373, zeznanie wójta gminy Wa-

wrzeńczyce — Franciszka Nowaka 2 9 IX 1945 przed SSG w Proszowicach — Wl.
Ziębą.

M Ankieta GK, woj. rzeszowskiego, t. V, k. 692. zeznanie wójta gminy Zar­

szyn — Władysława Kurpiela 25 IX 1945 przed SSG w Sanoku — drem Ludwikiem
Tuganowskim.

•» Ankieta GK, woj. krakowskie, t. IV, k. 634, zeznanie wójta gminy Kroczy­

ce — Karola Bednarza 1 X 1945 przed SSG w Pilicy — Bijakowskim.

62 Ankieta GK, woj. krakowskie, t. III, k. 434, zeznanie wójta gminy Ko­

rzenna — Franciszka Dziedriaka 2 9 IX 1945 przed SSG w Nowym Sączu — Woj­

ciechem Zywc/akiem.

M Ankieta GK. woj. rzeszowskie, t. III. k. 370. zeznanie wójta gminy Ruda

Łańcucka — Franciszka Sajdlowskiego 3X 1945 przed SSG w Leżajsku — Stani­
sławem Poliwką.

24

Szymon Datner

się ukrywały, pod lasem w Zagórzanach. Na grobie „leży niekształtny
kamień *4.

We wrześniu 1943 r. w miejsc. Komańcza, pow. Sanok, woj. rzeszow­

skie, gestapowcy rozstrzelali ukrywającą się na strychu własnego domu

rodzinę żydowską. Ofiarą zbrodni padli: Hersz Brand lat 50, jego żona

Feiga lat 42 i ich córka lat 7.

Zbrodni dokonali „gestapowiec” Humeniuk z nieznanymi kamratami.

Zwłoki ofiar zakopano we wspólnym grobie 2X1,5 m na miejscu egze­

kucji M.

We wrześniu 1943 r. w miejsc. Żołynia, pow. Łańcut, woj. rzeszow­

skie, policja ukraińska rozstrzelała 8 Żydów schwytanych w Żołyni.
Wśród zamordowanych była rodzina Rubinów. Zwłoki ofiar zakopano w

lesie, ślady grobu zatarto *

6

5

66.

We wrześniu 1943 r. w miejsc. Gręboszów, pow. Dąbrowa Tarnowska,

woj. krakowskie, żandarmeria z Otfinowa (pow. dąbrowski) rozstrzelała
4 Żydów, w tym 2 kobiety, schwytanych w kępie nadwiślańskiej w Bo-

rusowej (pow. dąbrowski). Ofiarą zbrodni padli:

1. Keiner Hirsch

2. Keiner Tauba
3. Mann Wolf
4. Mann Rebeka

lat 56. rzeźnik z Woli Gręboszewskiej
lat 60, rolniczka z Borusowej
lat 60, rolnik z Kars (Karsy)
lat 59. kupcowa z Kars

Zwłoki zostały pochowane na błoniu gromadzkim i bez śladu zrów­

nane z ziemią 67

W październiku 1943 r. w miejsc Iwkowa, gm. Iwkowa, pow. Brzesko,

woj. krakowskie, żandarmi niemieccy rozstrzelali dwie Żydówki z Bochni:

matka lat 40 i córka lat 7 (nazwisko nieznane). Zbrodni dokonali: poli­

cjant granatowy Grabek N., Sokół N., żandarm Schilberg A rtu r68.

W listopadzie 1943 r. w lesie obok toru kolejowego koło miejsc. Jelna.

gm. Ruda Łańcucka, pow. Leżajsk, woj. rzeszowskie, żandarmeria nie­

miecka rozstrzelała 4-osobową rodzinę Low z Jelnej, ukrywającą się w
lesie. Zginęli: Mira Low, jej dwoje dzieci i zięć. Ofiary pochowano w

zbiorowym grobie obok toru kolejowego. Grób „w formie pagórka, zaroś­

nięty murawą” 69.

w Ankieta GK, woj. krakowskie, t. III, k. 392, zeznanie wójta Gdowa —

Piotra Natanka (Natanek) 2X 1945.

65 Ankieta GK. („Egzekucje i Groby'), woj. rzeszowskie, t. V, k. 669, zeznanie

wójta gminy Komańcza — Stanisława Kasiewicza 29 V 1945 przed SSG w Sanoku

— drem Ludwikiem Tuganowskim.

M Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III, k. 403, zeznanie wójta gminy Żołynia

— Stanisława Macha 4X 1945 przed SSG w Łańcucie — mgrem J. Dąbrowskim.

47 Ankieta GK. woj. krakowskie, t. I, k. 146, zeznanie w ójta gminy Grębo­

szów — Jana Bochenka 6X 1945 przed SSG w Żabnie — drem L. Wojtowiczem.

w Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I. k. 58, zeznanie wójta gminy Iwkowa —

Józefa Chochlińskiego 3 X 1945 przed SSG — M. Snjkiewiczem.

•* Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III, k. 372 i 373, zeznanie wójta gminy

Ruda Łańcucka — Franciszka Sajdłowskiego 3 X 1945 przed SSG w Leżajsku —

Stanisławem Poliwką.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach /biegłych z gett

25

W listopadzie 1943 r., również w Jelnej, rozstrzelano w tym samym

miejscu inną grupę ukrywających się w lesie Żydów, złożoną także z 4
osób. Zginęli: Chana i Scheindla Reisenfeld, Seria Spiegel i NN Żyd z
Łańcuta. Ofiary zagrzebano koło toru kolejowego we wspólnym grobie70.

5 XI 1943 r. w miejsc. Żołynia, pow. Łańcut, woj. rzeszowskie, żan­

darmeria niemiecka i policja ukraińska rozstrzelała 4 schwytanych w
Żołyni Żydów. Wśród ofiar zidentyfikowano rodzinę Izaaka Kestena.
Zwłoki zamordowanych zagrzebano na cmentarzu żydowskim, grób zrów­

nano z ziemią 71.

W 1943 r. na obszarze dworskim Jordanowej w miejsc. Łukanowice

gm. Wojnicz, pow. Brzesko, woj. krakowskie, sonderdienst rozstrzelał

3 ukrywających się Żydów. Zginęli: Leon Frueger, Maier i 1 NN.

Zwłoki pochowano na miejscu zbrodni w 2 grobach (2X1 m). Zbrodni

dokonał członek sonderdienstu, Riidel z posterunku Wojnicz 72.

W 1943 r. w nieustalonym bliżej czasie, w miejsc. Piaski Drużków,

gmina Czchów, pow. Brzesko, woj. krakowskie, członek sonderdienstu

nazwiskiem Oran rozstrzelał 3 Żydówki ukrywające się po ucieczce z
getta. Zginęła Krauswirtowa z Tarnowa z 3-letnią córeczką i NN Ży­
dówka.

W 1944 r. w tej samej miejscowości rozstrzelano ukrywającą się NN

Żydówkę z Krynicy. Mordercami byli: Materna z sonderdienstu i Gra­

bek oraz Sokół z policji granatowej.

Zwłoki wszystkich 4 ofiar zakopano na miejscu zbrodni w kępie nad

Dunajcem, grób zrównano z ziemią 73.

W 1943 r., w miejsc. Hrud, gm. Wituiin, pow. Biała Podlaska, woj.

lubelskie, żandarmi rozstrzelali 4 nierozpoznanych Żydów (rodzina — 2

osoby dorosłe i 2 dzieci). Ofiary zatrzymano na polu wsi Hrud. Motyw

zbrodni: „za ucieczkę z obozu”.

Zwłoki pochowano w miejscu rozstrzelania na gruntach parafii rzym­

skokatolickiej w miejsc. Hrud 74.

W styczniu 1944 r. na terenie gminy Horyniec, pow\ Lubaczów', woj.

rzeszowskie, tuż obok torów kolejowych zarejestrowano 3 wypadki zbio­
rowej ucieczki Żydów z transportów kolejowych jadących do obozów stra­
cenia. Brak bliższych szczegółów na temat okoliczności zbiegostwa, a w
szczególności liczby „skoczków”. Stwierdzono jedynie, że w owych trzech

70 Ibidem

71 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. III. k. 400. zeznanie wójta gminy Żoły­

nia — Andrzeja Macha 4 X 1945 przed SSG w Łańcucie — J. Dąbrowskim

71 Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I, k. 69. zeznanie wójta gminy Wojnicz —

Stanisława Talaczka 2 X 1945 przed SSG w Wojniczu — Stanisławem Popielakiem

78 Ankieta GK. woj. krakowskie, t. I, k 53 i 54, zeznanie wójta gminy

Czchów — Jana Szpili (Szpila) 20IX 1945 przed SSG w Zakliczynie — drem
Erlichem.

74 Ankieta GK, woj. lubelskie, t. I, k. 73, zeznanie wójta gminy Wituiin —

Stanisława Jabłońskiego 2 9 I X 1945 przed SSG w Białej Podlaskiej* — H. Kem-

pLstym.

26

Szymon Dat ner

wypadkach wszyscy zbiegowie lub ich część wpadli w ręce prześladow­

ców spośród milicji ukraińskiej lub gestapo i zostali rozstrzelani.

W jednym wypadku ofiarą oprawców padło 17 zbiegów, a w drugim

— 7. w trzecim — 4. W dwóch pierwszych wypadkach oprawcami byli
„milicjanci”, wśród których zidentyfikowani zostali m. in. niejaki Diducn

z m. Lubycza Królewska i Goj z Werchraty. W trzecim wypadku ofiary

padły z rąk gestapo.

Zwłoki ofiar zakopano (kolejno):

ad 1- w „Niwach” pod Moczarami pod Horyńcem we wspólnym grobie,

ad 2- w lesie k. Swidniewa, należącym do greckokatolickiego probostwa,
ad 3- obok toru kolejowego za „Maziarnią”. Również w wypadku ad 2

i ad 3 ofiaiy pochowano we wspólnych mogiłach 75 *

.

15 11 1944 r. w miejsc. Kraśnik, gm. i pow. Kraśnik, woj. Lublin, ge­

stapo rozstrzelało 6 Żydów, oskarżonych o współpracę z partyzantami
i usiłowanie ucieczki z obozu w Budzyniu.

Wśród zamordowanych były 2 młode kobiety. Zginęli:

Fiterman Szyja Jehoszua

iat 25

Fiterman Fryda

• lat 20

Hoffert Izrael

lat 28

Kawa Berek

lat 25

Kawa Pejsach

lat 50

Kawa Bela

lat 22

Zwłoki zostały pochowane w Kraśniku koło cmentarza katolickiego 78.

23 VI 1944 r. we wsi Borucicha, gm. Kłoczew, pow. Garwolin, woj.

warszawskie gestapo rozstrzelało 6 Żydów, schwytanych we wsi Bo-

rucicha. Nazwiska ofiar nie są znane. Zwłoki pochowano pod lasem
wsi Borucicha 77.

^

W nieustalonym dniu czerwca 1944 r. w miejsc. Doljtoliska, gm. Wisz­

nice. pow. Włodawa, woj. lubelskie, żandarmi rozstrzelali 7 Żydów zła­
panych w lesie. Nazwiska i bliższe dane o ofiarach nie są znane. Zwłoki
pochowano w jednym grobie 78.

4 VIII 1944 r., w miejsc. Powroźniki, gm. Muszyna, pow. Nowy Sącz,

woj. krakowskie, gestapowcy z Krynicy i Nowego Sącza rozstrzelali w

domu Semena Szczewińskiego zamieszkałą tam 3-osobową rodzinę.

Zginęli: Jakub Hilman, ur. 19 III 1903, przed wojną kierownik kolejki

wąskotorowej w Mikuliczynie, a w czasie okupacji przedstwiciel firmy

drzewnej „Osmolit”; jego żona — Eugenia, ur. 17 V 1906, oraz ich córka

75 Ankieta GK, woj. rzeszowskie, t. II, k. (odpowiednio) 261, 262, 263, trzy

oddzielne zeznania złożone 8X1 1945 przez wójta gminy Horyniec — Jana Buczko

przed SSG w Lubaczowie — R. Argasińskim.

78 Ankieta GK, woj. lubelskie, t. III. k. 383, zeznanie burmistrza miasta Kraś­

nika — Jana Fornala 11 X 1945 przed SSG w Kraśniku — S. Bielskim.

77 Ankieta GK. woj. warszawskie, t. II. k. 145. zeznanie wójta gminy Kło­

czew — Jana Jacaka 29 IX 1945 przed SSG w Sobolewie — L. Wysokińskim.

78 Ankieta GK. woj. lubelskie, t. VII, k. 1224. zeznanie wójta gminy Wisz­

nice — Józefa Wladyczuka 3 X 1945 przed SSG w Parczewie — B. Strużakiem.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

27

Anna, lat 9. „Ofiary oskarżono prawdopodobnie o to, że są Żydami,

względnie, że są pochodzenia żydowskiego”.

Zwłoki pochowano na „dotąd nie poświęconym” (1945) cmentarzu

greckokatolickim w Powroźnikach, we wspólnej mogile 2X1,50 m przy

kostnicy w.

17 IX 1944 r. w Dąbrowie Tarnowskiej, woj. krakowskie, schupo roz­

strzelało przypadkowo odkrytych 4 Żydów, ukrywających się w domu
Anny Gruchała przy ul. Szkolnej 51. Ofiarą zbrodni padli: Jakub Der-

chowicz z żoną i córką oraz Hirsch Lincenber z żoną i 2 córkami. Zwło­

ki ofiar pochowano w ogrodzie tego domu *

80.

Szef kontrwywiadu 9 Armii melduje pod datą 31 X 1944 r.: „Dnia

24 X rozstrzelano [w Warszawie — Sz. D.j 7 mężczyzn, w tym 3 Żydów

za plądrowanie. 27 X rozstrzelano 10 osób, w tym 7 Żydów (3 węgierskiej

przynależności państwowej) dlatego, że częściowa uzbrojeni ukrywali się

w ruinach” 81.

Gwoli ścisłości należy zaznaczyć, że na końcu tego meldunku znajdu­

ją się w nawiasie inicjały: SD. Sugeruje to być może, że szef kontrwy­
wiadu wiadomość o powyższym incydencie otrzymał od SD, która ukry­
wających się Polaków i Żydów wykryła i rozstrzelała.

Jest to przypuszczenie. Gdyby było nawet rzeczywistością, to fakt, że

Warszawa wówczas stanowiła obszar operacyjny 9 Armii i że armia ta

sprawowała najwyższą władzę sądową i wykonawczą na tym obszarze —
w myśl prawa międzynarodowego — nie zdejmuje to z 9 Armii odpo­

wiedzialności za powyższą zbrodnię, nie mówiąc już o tym, że fakt zbrod­
ni był natychmiast notyfikowany dowództwu 9 Armii.

Niekiedy do ukrywających się po lasach i bunkrach leśnych Żydów

dołączają inne kategorie ukrywających się, ściganych lub też rozproszone

drobne grupy zbrojne, partyzantów itp., a niekiedy i skoczków spado­

chronowych, którzy nie zdołali jeszcze nawiązać kontaktów i rozwinąć
swej działalności. Los tych grup, odtąd wspólny, kształtował się rozmaicie,
jedne przetrwały, inne zginęły. Wiadomość o tych, które zginęły, są na

ogół szczupłe i niekiedy ograniczają się do zarejestrowania samego faktu

zniszczenia takiej grupy.

Ankieta GK, woj. krakowskie, t. III. k. 452. zeznanie wójta gminy Mu­

szyna — A rtura Krokowskiego 29 IX 1945 przed SSG w Muszynie — drem Z. Sy-
guiińskim.

w Ankieta GK, woj. krakowskie, t. I, k. 126, zeznanie burmistrza Dąbrowy

Tarnowskiej — Ludwika Wszoła (Wszól) 4 X 1945 przed SSG w Dąbrowie Tar­

nowskiej.

S1 AOK 9 Fuehrungsabteilung Kriegstagebuch

11

Anlageband VII 3(Ic)

Berichtszeit: 11.7.—31.12.44. Ic/AO Abw. III den 31.10.1944. Ic/AO/Abw/ — Banden

~~ Tagesmeldung vom 31.10.44. Warschau. Dok. NOWK — 2636. PN 12. dok. prok.

t- XXXII,

3.

191. NB: Warschau: Am 24.10. wurden 7 Maenner, darunter 3 Juden.

Wegen Pluenderung und am 27.10 — 10 Personen, darunter 3 Juden ( 3 ungari­

scher Staatsangehörigkeit) erschossen, weil sie sich zum Teil bewaffnet in Ruin­

en versteckt hielten (SD).

28

Szymon Datner

29 VI 1942 r., 17 X 1942 r.t 51 1943 r. w miejsc. Pogorzelec, gm. Ro­

manów. pow. Włodawa, woj. lubelskie, żandarmeria rozstrzelała 9 ukry­
wających się osób (4 jeńców radzieckich i 5 Żydów), złapanych podczas

obławy w lesie Pogorzelec. Zginęli: Nowożyłow Mikołaj lat 22. Nazwiska
pozostałych ofiar nie są znane. Zwłoki zostały pochowane przez miejsco­

wą ludność w lesie wsi Pogorzelec na uroczysku Zarzecze 82.

W niewiadomych okolicznościach doszło do ujęcia i rozstrzelania w

marcu 1944 r. w miejsc. Puchaczów, gm. Brzeziny, pow. Lublin, grupy

złożonej z 10 Żydów i 12 radzieckich skoczków spadochronowych. Wiado­
mo jedynie, że tragedia ta wydarzyła się w rezultacie wspólnej akcji for­
macji niemieckich i faszystów ukraińskich. Ofiary pochowano w jednym

grobie na miejscu zbrodni w Puchaczowie 83.

W nieustalonym bliżej czasie 1944 r. w miejsc. Wilków, gm. Radzi­

ków. pow. Błonie, woj. warszawskie, schupo rozstrzelało 5 osób: 3 Ży­
dów i 2 „niewolników” radzieckich. Rozstrzelano ich za „nielegalny po­
byt”. Zginęli: Glajch — matka lat 30, jej córka lat 10 oraz Lander Antę

lat 45. Nazwiska „niewolników” nie są znane. Zwłoki zostały pochowane

na miejscu zabójstwa 84.

Zdarzały się wypadki, że Polacy „aryjczycy” dostawali się w tryby

bzdurnych rasowych podejrzeń. Niektóre takie wypadki kończyły się tra­

gicznie.

W czerwcu 1944 r., w miejsc. Żarnowiec, pow. Olkusz, woj. krakow­

skie, żandarmi z Krakowa zastrzelili 3 miejscowych Polaków, posądzając

ich, że są Żydami. Zginęli:

Marcisz Stanisław Gabriel

lat 43 nauczyciel z Żarnowca

Marcisz Zofia

lat 32, żona

Marcisz Władysław Ireneusz lat 15, syn

Pozostawione na miejscu zbrodni zwłoki, zostały następnie pochowa­

ne na cmentarzu w Żarnowcu 85.

Podana powyżej faktografia tej szczególnej kategorii zbrodni jest da­

leko niekompletna i winna być oceniana jako egzemplifikacja tego zja­
wiska. Nieomal każde sioło, osada, miasteczko i miasto w GG i w ościen­
nych krajach okupowanych były świadkami mordów dokonywanych na
Żydach zbiegłych z gett i transportów śmierci. Zjawisko to było lepiej

zauważalne w mniejszych miejscowościach i dlatego łatwiej utrwalane

82 Ankieta GK, woj. lubelskie, t. VII, k 1207, zeznanie wójta gminy Roma­

nów — Stanisława Kladuna 2 6 II 1946 przed SSG we Włodawie — S. Urzę-

dowskim.

S3 Ankieta GK, woj. lubelskie, t. IV. k. 514, zeznanie wójta gminy Brzeziny

— Pawła Kubackiego z 1945 (brak dokładniejszej daty, z kontekstu wynika:

23 X 1945) przed SSG w Lublinie — St. Buczkiem.

84 Ankieta GK, woj. warszawskie, t. I, k. 74, zeznanie wójta gminy Radzi­

ków — Feliksa Zukaczewicza 29 IX 1945 przed SSG w Grodzisku Mazowieckim —•

J. Szlęzklewlczem.

85 Ankieta GK, woj. krakowskie, t. IV, k. 727, zeznanie wójta gminy Żarno­

wiec — Piotra Siejki 24 X 1945 przed SSG w Wolbromiu — J. Bijakowskim.

Zbrodnie hitlerowskie na Żydach zbiegłych z gett

29

w pamięci i łatwiej rekonstruowane w poszukiwaniach i badaniach po­

wojennych. Na tle bezimiennej śmierci setek tysięcy i milionów ofiar

ginących w komorach gazowych i masowych egzekucjach, te — w wielu

wypadkach zidentyfikowane indywidualnie ofiary — zasługują zwłasz­

cza z jednego względu na uwagę: byli to ludzie, którzy usiłowali w swois­

ty sposób walczyć o swą egzystencję. Chodziło tu o Żydów, którzy albo

w ogóle do gett nie poszli i ukrywali się po stronie aryjskiej, albo o ta­

kich. którzy zaznawszy udręki gett starali się z nich wyrwać, albo wresz­

cie o takich, którzy usiłowali zbiec przed zagładą w momencie morder­

czej akcji lub z transportów śmierci. Łączna ich liczba nie była mała.

W jednej z p rac8* liczbę ocalałych Żydów oszacowałem, głównie dzięki

pomocy ludności polskiej — na ok. 100 000 osób. Równie orientacyjnie

oceniamy, że co najmniej drugie tyle ofiar zostało wychwytanych przez
organa okupacyjne i padło ofiarą zbrodni.

Imperatywne staje się kontynuowanie badań nad tą mało znaną ka­

tegorią zbrodni hitlerowskich oraz ustalenie instytucjonalnej i osobistej

odpowiedzialności jej sprawców* w* każdym poszczególnym wypadku.

9i S

zl

D a t n e r, Las sprawiedliwych, Warszawa 1968.

BI ULETYN

ŻYDOWSKIEGO INSTYTUTU

HISTORYCZNEGO

WYDANO Z ZASIŁKU POLSKIEJ AKADEMII NAUK

WARSZAWA, LIPIEC-WRZESIEŃ 1970 r. Nr 75

„ B IU L E T Y N Ż Y D O W S K IE G O IN S T Y T U T U H IS T O R Y C Z N E G O ” N R 75 (1970)

SZYMON DATNER

W STULETNIĄ ROCZNICĘ

W stuletnią rocznicę urodzin Włodzimierza Ilicza Lenina cała postę­

powa ludzkość zwraca się myślą do postaci wielkiego człowieka, który
całe swe życie bojownika, myśliciela i wielkiego humanisty poświęcił

walce o zwycięstwo rewolucji proletariackiej, o stworzenie społeczeń­
stwa bez wyzysku i wojen, bez nędzy i ucisku narodowego. Był śmia­

łym nowatorem w teorii i praktyce.

„Nie traktujemy bynajmniej teorii Marksa — pisał Lenin — jako

czegoś zakończonego i nietykalnego; przeciwnie, przekonani jesteśmy,
że założyła ona jedynie kamień węgielny tej nauki, którą socjaliści

■powinni rozwijać dalej we wszystkich kierunkach, jeżeli nie chcą po­

zostać w tyle za życiem” ł.

Lenin prowadził nieubłaganą walkę przeciwko wszelkim próbom wy­

paczania ideałów socjalizmu. Idąc śladami Marksa i Engelsa ideały te
upatrywał w wysoko rozwiniętej wytwórczości społecznej, twórczej

pracy, na wszechstronnej kulturze, stosunkach międzyludzkich zbudo­

wanych na zasadach koleżeńskości i braterstwa. Był wielki nie tylko

jako rewolucjonista i myśliciel. Był „najbardziej ludzkim człowiekiem”

(Majakowski) i „prostym jak prawda” (Gorki).

Lenin bardzo wiele uwagi poświęcał kwestii narodowej. Od wczes­

nej młodości wszelki ucisk narodowy był mu nienawistny. Znał dobrze

problemy polskiego ruchu robotniczego, wnikliwie badał jego rozwój.

„Lenin miał głębokie zrozumienie dla swoistości drogi rozwojowej

polskiego ruchu robotniczego. W swoim referacie o programie Partii na
VIII Zjeździe RKP(b) w marcu 1919 r. Lenin, wskazując na wrażliwość
robotnika polskiego na wszystko, co związane jest ze sprawą niepodleg­

łości Polski, zwłaszcza z uwagi na wspomnienia ucisku carskiego, mówił

między innymi: «Polski ruch proletariacki kroczy tą samą drogą, co

nasz, zmierza do dyktatury proletariatu, ale nie tak, jak w Rosji-. Lenin

ł W. I. L e n i n, Dzieła

, t.

IV, Warszawa 1951, s. 218.

4

Szymon Datner

już wówczas radził komunistom polskim, by tą swoistość naszego kraju

w pełni uwzględniali w swej działalności, twórczo stosując doświadcze­

nia Rewolucji Październikowej” 2.

*

Wielka Rewolucja Październikowa anulowała narzucone przez zabor­

ców traktaty dotyczące rozbiorów Polski. 5 IX 1918 r. w „Zbiorze Ustaw

i rozporządzeń Rządu Robotniczo-Chłopskiego” nr 698 ukazał się dekret

Rady Komisarzy Ludowych o anulowaniu tych traktatów' zawartych przez
rząd b. cesarstwa rosyjskiego z dwoma innymi rządami zaborczymi.

Dekret stanowi:

„...Wszystkie układy i akta zawarte przez rząd b. Cesarstwa Rosyjskiego

z rządami Królestwa Pruskiego i Cesarstwa Austro-Węgierskiego doty­

czące rozbiorów Polski zostają ze względu na ich sprzeczność z zasadą

samookreślenia narodów i rewolucyjnym poczuciem prawnym narodu

rosyjskiego, który uznał niezaprzeczone prawo narodu polskiego do nie­

podległości i jedności, zniesione niniejszym w sposób nieodwołalny.

Przewodniczący Rady Komisarzy Ludowych

Wł. Ulianow (Lenin) 3

*

Nienawiść do wszelkich przejawów ucisku narodowościowego, głębo­

kie przeświadczenie, że „nie może być wolny naród, który uciska inne

narody” znalazła swe odbicie również w stosunku Lenina do „narodu

najbardziej uciskanego i najbardziej zaszczutego, mianowicie żydow­
skiego” 4.

W artykule pt. Równouprawnienie narodowe z 16 IV 1914 r.5 Lenin

pisze m. in.:

„...klasa robotnicza powinna w sposób najbardziej stanowczy wypo­

wiedzieć się przeciwko jakiemukolwiek uciskowi narodowościowemu.

Agitacji czarnosecińców, którzy usiłują odwrócić jej uwagę w stronę

nagonki na obcoplemieńców, klasa robotnicza musi przeciwstawić prze­

świadczenie o konieczności pełnego równouprawnienia, pełnego i osta­

tecznego zrezygnowania z jakichkolwiek przywilejów dla jakiegokol­

wiek narodu.

* W. G o m u ł k a , Przemówienia. Wrzesień 1957 — grudzień 1958, Warszawa

1959, s. 107.

3 Lenin o Polsce i polskim ruchu robotniczym. Artykuły, przemótcienia, doku­

m enty, listy. Warszawa 1954, s 439

4 W. I. L e n i n , Uwagi krytyczne w kwestii narodowej, [w:] Dzieła, t. XX.

Warszawa 1951, s. 10.

5 „Put’ Prawdy’* z 16 IV 1914. n r 62. [w:l W. I. L e n i n , Dzieła, t. XX, s. 245.

W stuletnią rocznicę

5

Pełną szczególnej nienawiści agitację uprawiają czarnosecińcy prze­

ciwko Żydom. Puryszkiewicze usiłują uczynić z narodu żydowskiego

kozła ofiarnego, który by cierpiał za wszystkie ich grzechy.

Dlatego też zupełnip słusznie RSDR frakcja w swym projekcie usta­

wy 6 poświęca najwięcej miejsca wyzuciu 2ydów z praw.

I szkołę, i prasę, i trybunę parlamentarną — wszystko, wszystko wy­

zyskuje się po to, by siać obskurancką, barbarzyńską, złowrogą niena­

wiść do Żydów...” 7.

Lenin zwraca się do robotników:

..Jest sprawą honoru robotników rosyjskich, by projekt ustawy RSDR

• frakcji przeciwko uciskowi narodowościowemu został poparty dziesiąt­

kami tysięcy podpisów i oświadczeń proletariackich...” 8.

Poniżej przytaczamy wzmiankowany przez Lenina pełny tekst pro­

jektu ustawy, wniesiony przez Rosyjską Socjaldemokratyczną Frakcję

Robotniczą do IV Dumy Państwowej w marcu 1914 r. Przytaczamy ten

znamienny dokument w pełnym brzmieniu:

PROJEKT USTAWY O ZNIESIENIU WSZELKICH

OGRANICZEŃ PRAW ŻYDÓW ORAZ WSZELKICH W OGÓLE

OGRANICZEŃ ZWIĄZANYCH Z POCHODZENIEM LUB

PRZYNALEŻNOŚCIĄ DO JAKICHKOLWIEK NARODOWOŚCI

1. Obywatele wszystkich narodowości zamieszkujących Rosję są rów­

ni wobec prawa.

2. Żaden obywatel Rosji, bez różnicy płci i wyznania, nie może pod­

legać ograniczeniom w zakresie praw politycznych i jakichkolwiek in­

nych praw w ogóle — w związku ze swym pochodzeniem lub przynależ­
nością do jakichkolwiek narodowości.

3. Unieważnia się wszystkie bez wyjątku ustawy, przepisy tymcza­

sowe, nowele do ustaw itp., które ograniczają Żydów w jakiejkolwiek

dziedzinie życia społecznego i państwowego. Unieważnia się art. 767

t. IX, który głosi, że „Żydzi podlegają ogólnemu ustawodawstwu w tych

wszystkich wypadkach, co do których nie ustanowiono specjalnych prze­

pisów o Żydach”.

Unieważnia się wszystkie bez wyjątku stosowane wobec Żydów ogra­

niczenia w dziedzinie prawa zamieszkania i swobody poruszania się, pra­
wa do oświaty, prawa do pełnienia służby państwowej i publicznej, ogra­

niczenia w dziedzinie praw wyborczych, obowiązku służby wojskowej,

prawa nabywania i dzierżawienia nieruchomości w miastach, wsiach itd.,

8 Patrz dalej w tekście.

J W. I. L e n i n , Dzieła, t. XX, s. 245.
8 Ibidem, s. 245—246.

6

Szymon Datner

znosi się wszelkie ograniczenia Żydów w praktykowaniu wolnych zawo­

dów itd. itp.

4.

Do niniejszej ustawy załącza się wykaz podlegających zniesieniu

ustaw, rozporządzeń, przepisów tymczasowych itp., których celem jest
ograniczenie praw Żydów ®.

*

Leninowska idea równouprawnienia i braterstwa narodów doczekała

się swej realizacji po zwycięstwie Wielkiej Rewolucji Październikowej.

9 W. I. L e n i n , Projekt ustawy o równouprawnieniu narodowym, [w:] Dzieła,

t. XX, s. 175—176.