dr Henryk Jarosiewicz, Instytut Psychologii, Uniwersytet Wrocławski

Zastosowanie koncepcji czynności i wytworów

K. Twardowskiego w analizie wytwarzania

To, co dzięki, wskutek jakiejś czynności, czyli przez tę czynność powstaje,

nazwać można wytworem tej czynności.

Można więc powiedzieć, że skok jest wytworem skakania,

śpiew – wytworem śpiewania.

Kazimierz Twardowski, „O czynnościach i wytworach”

Drukowane: (red.) S. Banaszak, K. Doktór, Socjologiczne, pedagogiczne i psychologiczne problemy organizacji

i zarządzania, Poznań 2009, Wyd. Wyższej Szkoły Komunikacji i Zarządzania, str. 235-250.

Wprowadzenie

Celem artykułu jest zastosowanie aparatu pojęciowego koncepcji „czynności i wytworów”

K. Twardowskiego

1

(Twardowski, 1965) w analizie zjawiska wytwarzania. W języku tej

koncepcji praca jest rozumiana zarówno jako czynność, jak i wytwór tej czynności. W badaniu
zarządzania procesem pracy uwagę skupiamy na pracy jako wytworze; jest ona (działania
pracownicze) planowana, organizowana i kontrolowana. Natomiast dla psychologii pracy
zasadnicze znaczenie ma czynność pracy, a następnie i to, co ją warunkuje: ludzkie dynamizmy.
Dlatego ujęcie niniejsze można określić jako dynamiczne. W znanych modelach zarządzania
dostrzega się wprawdzie znaczenie dynamizmu woli, wskazując na motywowanie jako na jedną
z zasadniczych funkcji kierowania (Griffin, 1999) (Steinmann, 1995), jednak sama wola nie jest
poznawczo dopracowana. W ujęciu Kozieleckiego „wola to system kierowniczy osobowości,
który umożliwia formułowanie celów, wybór i wykonanie działania transgresyjnego”

2

.

Nawiązując do tego podejścia Chcemy tu podkreślić moment wykonania, który zbiega się z
wysiłkiem woli rozumianej jako dynamizm podmiotu (dyspozycja). Praca jest przede
wszystkim pewnym „wy-siłkiem”, a więc wytworem czynności woli, zaangażowaniem
określonej siły. Dynamizm to bowiem tyle, co „energia” bądź „siła”.

Praca może być rozumiana jako wytwór nietrwały, np. chodzenie, lub wytwór trwały, kiedy

przekształca się jakikolwiek materiał. Tutaj skupimy się na wpływie pracy kierowniczej na ten
materiał, jakim jest aktywność pracowników. Jak bowiem podaje Listwan „zarządzanie jest

1

Kazimierz Twardowski jest założycielem tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej, z którą związane są

takie wielkie postacie polskiej psychologii jak Wł. Witwicki, S. Baley, S. Błachowski, M. Kreutz, a

pośrednio uczniowie Kreutza: T. Tomaszewski, M. Kulczycki. (Rzepa, 1997).

2

(Kozielecki, 1987: 357).

236

mechanizmem interakcji: podmiot sprawczy - przedmiot oddziaływania.”

3

Chcemy wyjaśnić,

jak rozumieć ową „sprawczość” podmiotu w relacji do „przedmiotu”. Pokażemy, że
„przedmiotem” mogą być zjawiska jakościowo bardzo różne, czym innym jest przecież
przedmiot poznania, od przedmiotu planowania, przedmiotu pragnień i w końcu od przedmiotu
działania.

Zatem w pierwszej części opracowania zarysujemy główne twierdzenia koncepcji

Twardowskiego, w drugiej zaś wypunktujemy niektóre konsekwencje tego myślenia. Niniejszy
artykuł nie może być oczywiście wyczerpujący, skupimy się jedynie na różnych znaczeniach
„przedmiotu” aktywności kierowniczej. Odróżnienie przedmiotów wewnętrznych od
przedmiotów zewnętrznych (rzeczy) pozwoli nam na wyróżnienie dwóch wymiarów pracy
kierownika: aspektu sprawczości i aspektu sprawności.

W psychologicznej rekonstrukcji wspomnianego przez Listwana „mechanizmu interakcji”,

zastosujemy metodę opisową. Metoda opisowa (analityczna) jest „dziedziną psychologii
wyróżniająca podstawowe zjawiska psychiczne oraz ich pochodne i przeprowadzającą ich
klasyfikacje (…) Opiera się ona na introspekcji, tj. na doświadczeniu danym w spostrzeżeniu
wewnętrznym. (…) Stanowi system założeń dla psychologii eksperymentalnej, wyjaśnia
dostępne jej zjawiska i dostarcza całościowego ich modelu.”

4

Odwołanie się do introspekcji związane jest z dwoistym przedmiotem psychologii

5

;

zachowanie, rozumiane jako zjawisko materialne, dostępne jest obserwacji, natomiast zjawiska
psychiczne są dostępne jedynie w przeżyciu i w introspekcji.

Pojęcie „czynności” i „wytworu” w analizie wytwarzania.

Praca jako wytwór i jej wyjaśnianie.

Praca jest to celowy i planowy wysiłek człowieka, za pomocą którego przetwarza on

zasoby na wytwory. „Wytwory” powstają wskutek takiego działania na „zasoby”, które
powoduje, że nabierają one wartości indywidualnej i rynkowej. Jednak działanie wytwórcze nie
sprowadza się do działania silnika, który z określoną siłą ciągnie pojazd. Działanie człowieka,
czy to kierownicze, czy to wykonawcze, jest przejawem aktywności właściwej bytom żywym,

3

(Listwan, 1995: 11).

4

(Paczkowska-Łagowska, 1980: 53).

5

„Przedmiotem psychologii są zjawiska psychiczne. (…) a także i warunki powstawania i przebiegu

zjawisk psychicznych, a więc w pierwszej linii tzw. dyspozycje psychiczne (to znaczy właściwości istot

żywych, a specjalnie człowieka, od których zjawiska psychiczne zależą) oraz te zjawiska fizyczne, w

których pewne procesy psychiczne się wyrażają, jako tzw. symptomy fizyczne, i te, które są od psychiki

zależne – jak przede wszystkim ruchy i czynności dowolne. Wymienione zjawiska fizyczne można

nazwać „zachowaniem się” danej jednostki. (…) przyjmujemy, że przedmiotem psychologii są zjawiska

psychiczne, warunki, od których one zalezą i zachowanie się istot wykazujących życie psychiczne”

(Kreutz, 1949: 16).

237

przejawem życia człowieka

6

. W całościowym opisie tej aktywności odróżniamy aspekty

przedmiotowe i aspekty podmiotowe (Kulczycki, 1985) Aspekt przedmiotowy to aktywność
ujmowana od zewnątrz, jako „zachowanie”. Aspekt podmiotowy to szeroko rozumiana
aktywność wewnętrzna, nie tylko myślenie, dowartościowane od czasów Kartezjusza, ale
również inne czynności, takie jak doznania i przeżycia, pragnienia i w końcu dążenia (chcenia).
Zachowanie w jakiś sposób „wyraża” szeroko rozumiane zjawiska psychiczne. Zastosowany
przez Twardowskiego termin „czynność” ma wyjaśniać fakt pojawiania się różnych jakościowo
„zachowań”

7

.

Koncepcja „czynności i wytworów” K. Twardowskiego dostarcza podstawowych narzędzi

pojęciowych do analizy ludzkiego działania. Nie sposób jasno mówić o pracy i o wytwarzaniu,
dopóki nieznany jest mechanizm tej aktywności oraz warunki, które pozwalają tą aktywnością
kierować. W języku koncepcji Twardowskiego każda aktywność jest wytworem czynności i
przez tą czynność się wyjaśnia. Analizując takie pary wyrazów jak: „chodzić – chód”,
„krzyczeć – krzyk” itd., Twardowski zauważa, że choć „można by zrazu przypuścić, że różność
takich wyrazów jest tylko gramatyczna, a nie logiczna, tj., że dotyczy jedynie ich formy, a nie
ich znaczenia”, to jednak „występuje (…) różność znaczeń, polegająca na tym, że czasownik
uwydatnia przede wszystkim moment czynnościowy, rzeczownik – moment zjawiskowy”

8

.

Zatem wytwór, jakim jest (wykonana) „praca”, wyjaśnia się czynnością, którą nazywamy…
również „pracą”. Z uwagi na bliski związek czynności i wytworu, wytwory nierzadko biorą
nazwę od czynności lub przeciwnie: czynności od wytworów. Poznawcze wyróżnienie
„czynności” pozwala sięgnąć w g ł ą b obserwowanych zjawisk. Jest to stosunkowo proste w
przypadku wytworów fizycznych, a więc obserwowalnych z zewnątrz; chód jest wytworem
czynności f i z y c z n e j chodzenia. Przyczyna wytworu staje się mniej oczywista, kiedy
analizujemy tzw. wytwory psycho-fizyczne, np. krzyk, który jest wyrazem czynności psycho-
fizycznej krzyczenia. Czynności p s y c h i c z n e nie są obserwowalne tak, jak czynności
fizyczne. W tym przypadku obserwujemy zachowanie i doznajemy go w wymiarze materialnym
– jako fali dźwiękowej, a domyślamy się czynności innych, niż czynności fizyczne, a
mianowicie czynności psychicznych

9

. Czynności te w jakiś sposób kierują czynnościami

fizycznymi i w efekcie powstaje wytwór złożony: psycho-fizyczny.

6

"Przedmiotem naszych zainteresowań jest życie człowieka we wszystkich jego psychologicznych

aspektach. Ujmuje się je jako zorganizowaną i rozwijającą się w zmieniającym się świecie aktywność”

(Kulczycki, Zarys relacyjnej koncepcji poradnictwa, 1985: 142).

7

Niestety, pojęcie czynności przybiera czasem inne znaczenie, tożsame z pojęciem „zachowania”.

Dla T. Tomaszewskiego czynność to „forma zachowania się”, a „przedmiotem psychologii jest

c z ł o w i e k i jego z a c h o w a n i e s i ę .” (Tomaszewski, Wstęp, 1979). Dlatego też, choć przyjmuje on,

że „psychologia jest nauką o czynnościach człowieka i o człowieku jako ich podmiocie” (jw., str. 9) to

czynności te są postacią zachowania się - „zachowaniem się celowym, ukierunkowanym na osiągniecie

określonego stanu końcowego, który jest ich wynikiem” (jw.). Sam zaś podmiot jest podmiotem

świadomym, myślącym, zdolnym do tworzenia celów i – w konsekwencji – zadań.

8

(K. Twardowski, 1965: 218)

9

Przyjmujemy istnienie tych czynności z konieczności, aby uniesprzecznić (i w ten sposób

wyjaśnić) pojawienie się jakościowo nowych – w stosunku do fizycznych – wytworów. A ponadto –

238

Funkcja i sens czynności.

Przykład krzyku, jako wytworu psycho-fizycznego, wskazuje na funkcję czynności;

czynność „polega na przekształcaniu, przeobrażaniu materiału”

10

. W zjawisku krzyku naturalna

ruchliwość ciała zostaje przekształcona na wytwór, który nosi na sobie znamię zjawisk
głębszych, niż tylko reakcja ciała na bodziec. Czym zatem jest sama czynność, która ma
zdolność przekształcania materiału? Jest ona przejawem r e a l n e j s i ł y , tzw. dynamizmem
ludzkiego bytu (gr. "dynamis" = siła, moc).

Dynamizm jest substancjalnym podłożem czynności. Czynności powstają zatem w

interakcji warunków wewnętrznych (dynamizmów) i warunków zewnętrznych. Zaletą
wskazania na określone dynamizmy (oprócz wyróżnienia rozmaitych czynności) jest to, że
możemy mówić o określonej strukturze ludzkiego bytu. Tworząc model tej struktury
rekonstruujemy swoistą anatomię ludzkiego działania.

Struktura ludzkiego bytu.

Dynamizmy, które fundują obserwowane zjawiska fizyczne, a więc tzw. „zachowanie”,

składają się na złożoną strukturę ludzkiego bytu. W skład tej struktury wchodzą dynamizmy
reaktywne ciała, dynamizmy zmysłowe oraz dynamizm rozumu, tj. wola. Trzeba tu zauważyć,
że wokół pojęcia woli narosło wiele nieporozumień. Wola nie oznacza tu „władzy” w znaczeniu
metafizycznym, ale czynność. Jak podkreśla A. Lewicki zachowanie „nie oznacza, jak w
behawioryzmie, "reakcji" na "bodziec", lecz kierowany przez osobnika akt”

11

. Oznacza to, że

dla wyjaśnienia zachowania nie wystarczy odwołać się do reakcji sfery somatycznych i do
emocji, ale trzeba przyjąć swoiste czynności „chcenia”, których wytworem są działania celowe.
Dynamizm woli pełni funkcję k i e r o w n i c z ą ludzkiej aktywności (Kozielecki, 1987). Sięgając
do aparatu pojęciowego koncepcji czynności i wytworów możemy powiedzieć, że termin
„wola” oznacza zarówno „wytwór” (np. „ostatnia wola zmarłego”), jak „czynność” („ktoś nie
chce zgodzić się na określone cele”) i dyspozycję do podejmowania określonych czynności i
osiągania wytworów („ktoś ma słabą wolę”). W tym ostatnim znaczeniu wola jest to swoisty
dynamizm.

Kiedy mówimy o „strukturze” dynamizmów, to mamy na myśli pewne „elementy”, które

wchodzą ze sobą w określone relacje. Ilustrujemy te zależności (i strukturę) w postaci tzw.
„mozaikowego” modelu podmiotu.

opieramy się na doświadczeniu introspekcyjnym, które pozwala nam na empiryczny dostęp do treści

psychicznych.

10

Twardowski, jw.

11

(Lewicki, 1978: 16)

239

somatyka: reakcje

poznanie ÅzmysłyÆ emocje

intelekt ÅrozumÆ wola

natur

a

(w

ra

żli

w

o

sć

)

psy

chika

Rysunek 1: Dynamizmy ludzkiego podmiotu (model „mozaikowy”)

Przedstawicielem podejścia dynamicznego był Freud (Freud, 1982), jednak w jego modelu

jest to wyłącznie dynamizm popędowy. Ponieważ jednak ludzki dynamizm w y k r a c z a poza
dynamizm (siłę) samego ciała, zatem popularny zwrot „czynności psych-somatyczne” należy
uściślić. Jak widać termin „psychika” obejmuje zjawiska zmysłowe i rozumowe. W związku z
tym możemy mówić o czynnościach psycho-somatycznych, czyli o z a c h o w a n i u jako
zjawisku materialny, oraz szerzej – a właściwie głębiej - o czynnościach psycho-
dynamicznych

12

. Do czynności psycho-dynamicznych zaliczamy, oprócz zachowań, jeszcze

dwie klasy wytworów: wytwory czynności psycho-emotywnych oraz wytwory psycho-
wolitywnych. Czynności psycho-dynamiczne, np. cele, które są aktami woli, nie muszą
przejawiać się od razu w zachowaniu. Zachowanie należy rozumieć szerzej, jak to czyni Nuttin:
„zachowanie się w szerokim sensie tego słowa obejmuje całokształt życia psychicznego
człowieka. Wszystkie funkcje naszego życia psychicznego uczestniczą w różnym stopniu w
konstruowaniu pewnego świata, czy pewnej sytuacji. Postrzeganie, wyobraźnia, pamięć,
inteligencja, uczuciowość i potrzeby – wszystkie te elementy składają się na to, że człowiek w
danym momencie znajduje się w danej sytuacji i że na każdą sytuację reaguje tym czy innym
sposobem działania: wahaniem, rozmyślaniem, oczekiwaniem, tym, że idzie w pewnym
kierunku itp. Jest to zawsze zachowanie się człowieka jako całości i ma zarówno aspekt

12

„Wśród czynności i wytworów fizycznych należy wyróżnić odrębny gatunek czynności i

wytworów psychofizycznych. Psychofizyczną jest czynność fizyczna, jeżeli towarzyszy jej czynność

psychiczna, wywierająca jakiś wpływ na przebieg czynności fizycznej, a tym samym na powstający

dzięki niej wytwór; powstający zaś w ten sposób wytwór nazywa się także psychofizycznym.”

(Twardowski, 1965a: 221)

240

zewnętrzny, jak i znaczenie, czyli intencjonalność"

13

. Znaczenie czynności łączy się z

przedmiotami tychże czynności. Znaczeniem czynności poznania jest wrażenie, znaczeniem
czynności projektowania – wartość, znaczeniem czynności woli jest cel.

W modelu ilustrujemy również dwa aspekty ludzkiego dynamizmu, czyli dwa rodzaje

czynności. „Psychika” to czynności poznania obiektywizującego (i wszytko, co na nim się
opiera, a więc również procesy świadomościowe, takie jak myślenie). Natomiast zdolność do
doznawania wartości zawdzięczamy temu, co określa się jako „natura” która charakteryzuje się
określoną wrażliwością (zob. rys. wyżej). Zatem „zachowanie” nie jest tylko wyrazem treści
psychicznych, ale i spontanicznego wartościowania sytuacji. Dzięki „wrażliwości” zmysłowej
człowiek doznaje w a r t o ś c i działania elementów sytuacji, a nie tylko ich wpływu
materialnego (jako bodźców wywołujących „reakcje”). Dla czynności doznawania właściwym
określeniem byłby nie tyle termin „czynność”, co „uczynnienie”

Człowiek żyje w świecie rzeczy, które są „poznawane” (psychika) i w świecie wartości,

które są „doznawane” (wrażliwość) i przeżywane. Dzięki wrażliwości człowiek orientuje się w
swej sytuacji, tj. przeżywa to, czy mu ona odpowiada, czy też nie. Dzięki zaś poznaniu – może
zmieniać sytuację na bardziej odpowiednią. Praca jest sposobem na poprawę położenia
życiowego, na podnoszenie jakości życia (Tomaszewski, 1984).

Interakcje dynamizmów osoby.

Zauważmy, że w obrębie samych dynamizmów ludzkiej natury dochodzi do złożonych

interakcji. Dynamizmy niższe są i n t e g r o w a n e przez dynamizmy wyższe. I tak dynamizm
reaktywny ciała jest zintegrowany przez dynamizm emotywny (powstaje temperament), a
dynamizmy emotywny i reaktywny ulegają dynamizmowi woli. Integrację dynamizmów
niższych w obrębie dynamizmu woli Kulczycki określa jako „procesy organizowania siebie”

14

;

wytworem tych procesów jest charakter.

Natomiast dynamizmy wyższe d o z n a j ą wpływu dynamizmów niższych. Proces ten

polega na tym, że bezpośrednio jedynie sfera somatyki jest poddana działaniu świata i ulega
rozmaitym z m i a n o m . Następnie zmiany te są „doznawane” przez zmysły w aspekcie wartości
tych zmian dla podmiotu. Nie każda zmiana jest wartościowa (korzystna rozwojowo). Otwiera
się tu bogata problematyka wpływu stresorów na człowieka i jego zachowanie

15

.

Na poziomie dynamizmów zmysłowych wytworem doznawania są emocje oraz „obiekty”

psychiczne, jako wytwór czynności poznania zmysłowego. Z tego materiału, jakiego dostarcza
poznanie zmysłowe rozwija się następnie w bogate życie psychiczne (w modelu: „psychika”).

Między czynnościami psychicznymi, a zintegrowanym dynamizmem (temperamentem i

charakterem) zachodzą złożone zależności. Zasadniczo jednak czynności psychiczne pełnią

13

(Nuttin, 1968: 27).

14

(Kulczycki, 1990: 17).

15

(Lewicki, 1978).

241

f u n k c j ę r e g u l a c y j n ą

16

wobec dynamizmów, które składają się na ludzką aktywność (tj.

wobec dynamizmu reaktywnego, emotywnego i wolitywnego).

W terminach koncepcji czynności i wytworów czytelnej treści nabiera pojęcie „znaczenia”

Oto bowiem ujmując zjawiska od „strony” obserwowanych zachowań należy zauważyć, że
poszczególne ludzkie dynamizmy (reaktywny, emotywny i wola) wyrażają czynności i wytwory
psychiczne. Natomiast wyjaśniając zachowanie stwierdzamy, że wytwory psychiczne są
znaczeniem obserwowanej aktywności. W ten oto sposób wyłania się nam cały świat zjawisk,
który jest przedmiotem psychologii. Odczytywanie znaczeń jest podstawą wszelkiej refleksji, w
tym refleksji naukowej. Kiedy obejmujemy uwagą czynności psychiczne i ich wytwory
zarysowuje się – obok materialnego „zachowania” - przedmiot odrębnej nauki, tj. psychologii.
Kreutz określa zjawisko psychiczne jako "przedmiot realnie istniejący, psychiczny i dany
bezpośrednio w doświadczeniu."

17

Jest to przedmiot „realny” w znaczeniu: " będący częścią

obiektywnej rzeczywistości, niezależną od podmiotu poznającego."

18

, zaś określenie „dany

bezpośrednio w doświadczeniu” wskazuje na wagę introspekcji. Psychologia jest nauką opartą
na introspekcji bowiem postrzeganie wewnętrzne jest „metodą” docierania do zjawiska
psychicznych! Zjawiska psychiczne są nam dostępne bezpośrednio, podczas gdy istnienie
dynamizmów (dyspozycji) przyjmujemy, aby wyjaśnić specyfikę odczuwanych przeżyć i
obserwowanych zachowań ekspresyjnych. Stan określonego dynamizmu odbija się bowiem na
obrazie czynności psycho-dynamicznych, na specyfice zachowania. Z drugiej zaś strony
również treść zjawisk psychicznych zależy od „stanu” dyspozycji. Najpierw bowiem
„doznajemy” świata, a potem doznawane wartości są poznawane. Wrażliwość pełni funkcję
swoistego „filtra” treści dostępnych poznaniu.

Materiał i wytwór jako zjawisko.

Jeśli czynności psychicznych dopełniają się wytworem, to powstają określone przedmioty.

W ten sposób czynność staje się zjawiskiem. Początkowo są to tzw. wytwory n i e t r w a ł e , a
więc przedmioty „wewnętrzne, które są naturalnym dopełnieniem samej czynności. Na przykład
„wyobrażenie” (rzeczownik) jest wytworem czynności „wyobrażania” sobie (czasownik). Jeśli
zaś czynności przekształcają jakiś „materiał”, to wytwory stają się t r w a ł e . Twardowski
stwierdza, że „czynności przechodzą na coś, czyli dokonywają się na czymś, co istnieje już
przed rozpoczęciem czynności i istnieje też dalej po dokonaniu czynności, a co można
najogólniej nazwać materiałem czynności”

19

.

Dla naszych analiz jest ważne, że również zarysowane powyżej dynamizmy ludzkiego

bytu stają się „materiałem” dla czynności psychicznych. Zaś powstające wytwory psycho-
dynamiczne są już przedmiotami „zewnętrznymi” wobec psychiki.

16

Termin „regulacja” pochodzi od łac. regulare, tj. porządkować.

17

(M. Kreutz, 1949: 350_.

18

M. Kreutz, jw.

19

(Twardowski, 1965a: 228).

242

Różne rodzaje „przedmiotów”.

Od czasu prac F. Brentano przyjmuje się, że „każde zjawisko [psychiczne] zawiera coś jako

obiekt, choć nie każde w ten sam sposób. W przedstawieniu coś jest przedstawiane, w sądzie –
uznawane lub odrzucane, w miłości kochane, w nienawiści nienawidzone, w pożądaniu
pożądane itd.”

20

Ponieważ można wyróżnić różne jakościowo czynności, to – tym samym -

konieczne jest wprowadzenie zróżnicowania w obrębie szeroko rozumianego pojęcia
„przedmiotu”. Najogólniej rzecz biorąc, przedmiotem psychicznym może być wszystko, co
można sobie wyobrazić lub pomyśleć

21

. Jednak tak, jak czynność psychiczna nie od razu staje

się działaniem, tak i „przedmiot” myślenia nie od razu staje się „celem” i „rzeczą”, którą
wytwarzamy. Prześledźmy pokrótce ten proces stawania się „przedmiotu” psychicznego –
materialną „rzeczą”.

Cztery rodzaje „przedmiotów”.

Pierwsze „przedmioty” naszego życia psychicznego są wytworem czynności poznania.

„Obiektem” (przedmiot) nazywamy to wszystko, co jest w relacji poznawczej do podmiotu
(„subiekt”). Zaś wrażenie jest wytworem czynności uświadomienia sobie poznanej zmysłowo
treści, czyli „obiektu”. Z kolei jeśli wrażenia te są zapamiętane, tworzą tzw. „przedstawienia”
psychiczne. Przedstawienia są już trwałe. Ciągle kumulująca się treść zawarta w
przedstawieniach to nasza wiedza i samowiedza. W psychologii poznawczej (zob. Kozielecki
1998) określa się je bardzo rozmaicie: „mapy poznawcze”, „schematy poznawcze” itd. Wiedza
to zreflektowane przedmioty (obiekty), utrwalone w pamięci jako przedstawienia. Między
„obiektem” a jego „przedstawieniem” jest przestrzeń aktywności podmiotu, toteż czasem
„przedstawienia” daleko odbiegają od obiektów, od których pochodzą. Na przykład mapa
Afryki w niczym nie przypomina zmysłowo tego, co w Afryce można obserwować.

Wrażenia i wyobrażenia są to przedmioty „wewnętrzne” dla psychiki. Podobnie

„przedstawienia”. Natomiast przedmioty „zewnętrzne” to przede wszystkim cele, a więc akty
(uczynnienia) dynamizmu wolitywnego. Czym innym jest „myśleć”, a czym innym „chcieć”.
Ukierunkowane przez „przedstawienia” dążenia („chcenia”) są to właśnie wzmiankowane już
wcześniej wytwory psycho-dynamiczne. Akty woli pełnią funkcję s p r a w c z e g o dynamizmu
kierunkowego, którego kierunek określony jest właśnie przez „przedmiot” wewnętrzny
(określamy go terminem „motyw”). Proces motywacyjny można ująć jak następuje: motywator
(rzecz) – motyw (przedstawienie poznawcze) – motywacja.

Z punktu widzenia psychologii zarządzania należy podkreślić możliwość powstawania

dwojakich wytworów materialnych: zachowania jednostkowego (praca indywidualna) oraz
zachowania grupowego (proces pracy). Jest tak dlatego, że akty woli nie od razu wyrażają się

20

(Brentano, 1999: 126).

21

Wyraz „przedmiot” (obiectum) ujmuje „osoby i rzeczy, zjawiska, stany, zdarzenia, ich

właściwości oraz stosunki miedzy nimi zachodzące, jednym słowem wszystko, co możemy sobie w

jakikolwiek sposób wyobrazić lub pomyśleć” (Gegenstand), w: (Twardowski, 1965b: 114).

243

jako określone działania celowe. „Materiałem” dla ich uzewnętrznienie się są określone
dynamizmy, bądź to emotywne, bądź to reaktywne. Mogą one być własne, bądź zewnętrzne. W
pracy indywidualnej „przedmiotem” dla działającego „podmiotu” („Ja”) jest ludzka somatyka z
jej dynamizmami, które są zintegrowane przez wolę. Powstaje indywidualne zachowanie
celowe. Jeśli zaś działający „podmiot” zleca wykonanie pracy innym osobom, to jego wola
kształtuje dynamizmy zewnętrzne, czyli w sposób celowy i planowy wpływa na zachowanie
pracowników.

Postać wytworu zależy oczywiście od materiału poddanego działaniu wytwórczemu. Jeśli

materiałem tym są tzw. „zasoby” rzeczowe, to powstają wytwory rzeczowe: wykopany dół lub
uszyte ubranie. Natomiast kiedy zlecona praca polega np. na przekazywaniu wiedzy, a więc
„materiałem”, który ulega przekształceniu, są talenty ucznia, to pojawią się wytwory mniej
konkretne, ale również wymierne. W tym wypadku jest to poziom wiedzy wychowanka.

Otwiera się tutaj bardzo szerokie pole twórczości kierownika, gdyż poprzez zlecanie pracy

innym osobom sprawczy podmiot może dysponować takimi dynamizmami (kompetencjami),
których sam nie posiada. Można zatem kierować szkołą, choć nie ma się kompetencji do
uczenia czy też wychowywania młodzieży.

Czwartym rodzajem „przedmiotu” (obok przedmiotu poznania, przedmiotu woli, tj.

intencji, celu i przedmiotu zewnętrznego, na jaki skierowuje się działanie) jest przedmiot
przeżycia. Jak zauważa Kulczycki pragnienie inicjuje wiele czynności podmiotu: „procesy
orientacyjne sygnalizują pewne zdarzenia, które stanowią lub mogą stanowić pewne ważne
zjawiska życiowe. Wskazują one równocześnie na konieczność zmiany dotychczasowej
aktywności i podjęcia nowej dla utrzymania lub podwyższenia poziomu jakości życia.
Występujące pragnienia budzą określone zainteresowania lub zaniepokojenia. Konkretna osoba
bierze to wszystko w sposób mniej lub bardziej pełny pod uwagę i próbuje ustalić znaczenie
wyłaniającej się sytuacji. Wyróżnia przy tym wartości, możliwości ich realizacji i warunki, w
których znajduje się i będzie działać w przyszłości. Pojawia się nowy obraz własnej sytuacji
życiowej nasycony określonymi dążeniami i emocjami.”

22

Należy podkreślić, że wartość pojawia się w relacji do podmiotu dwojako. W pierwszym

znaczeniu wartość jest przedmiotem odczucia tego, co jest spontanicznie przeżywane. Ale jako
wartościowe przeżywa się również przedmioty (stany rzeczy) projektowane przez podmiot jako
odpowiednie dla niego (jest to tzw. czynność interioryzacji, czyli odniesienie czegoś do siebie).
Czynności projektowania są bardzo ważne w orientacji w sytuacji. „Ze względu na ich mniej
lub bardziej aktywny charakter można procesy orientacyjne podzielić na dwie odmiany:
o d w z o r o w u j ą c e i p o s z u k u j ą c e . Procesy odwzorowujące przyczyniają się do pojawienia
się takich obrazów, które niejako odpowiadają na pytanie, jak jest, w jakich okolicznościach
znalazła się określona jednostka. Natomiast procesy poszukujące nastawione są na tworzenie

22

(Kulczycki, 1990: 29).

244

obrazów dotyczących możliwych sytuacji, czyli odpowiadających na pytanie, jak mogłoby lub
powinno być, w jakich okolicznościach mogłaby się znaleźć dana osoba.”

23

Fazy czynności wytwarzania.

Wyróżnienie czterech rodzajów jakościowo odmiennych „czynności” i „wytworów”

(przedmiotów) pozwala na wyróżnienie zasadniczych faz w procesie wytwarzania. Przede
wszystkim trzeba zwrócić uwagę, że w procesie pracy, zarówno indywidualnej, jak i grupowej,
można wyróżnić aspekt sprawczości i aspekt sprawności. W fazie pierwszej praca
koncepcyjna (pojmowanie i myślenie) dopełnia się aktami woli i powstaje dynamizm sprawczy.
W fazie drugiej mamy do czynienia z przełożeniem się s p r a w c z e g o dynamizmu
kierunkowego woli na s p r a w n y dynamizm wykonawczy. Jeśli mamy do czynienia z
procesem pracy, to miejsce wykonania zajmuje „organizacja pracy” innych osób. Dlatego też w
szeroko rozumianym procesie zarządzania, wyróżniamy fazę przygotowania (preparacji) i fazę
wykonania. Ilustruje to poniższy schemat.

Faza wykonania

(sprawności)

Nakłady z otoczenia

:

•Zasoby ludzkie
•Zasoby finansowe
•Zasoby rzeczowe
•Zasoby informacyjne

Wytwory osiągnięte

:

•Sprawczo
•Twórczo
•Sprawnie
•Skutecznie

Faza przygotowania

(sprawczości)

Sprawczy dynamizm kierunkowy (wola)

Sprawny dynamizm wykonawczy (charakter)

Rysunek 2: Fazy czynności zarządzania.

W modelu tym proces wytwarzania jest nie tylko sprawny i skuteczny, co podkreśla wielu

autorów (Griffin, 1999), ale przede wszystkim cechuje się s p r a w c z o ś c i ą i t w ó r c z o ś c i ą .
A w związku z tym również o d p o w i e d z i a l n o ś c i ą , gdyż tylko podmiot sprawczy i twórczy
odpowiada za swoje wytwory. Zastosowanie koncepcji czynności i wytworów (oraz opartego na
niej psycho-dynamicznego modelu osobowego podmiotu) w zarządzaniu, posiada szereg zalet.
Zarysowany tu model pozwala rozbudować znane modele zarządzania w taki sposób, że nie
tylko opisuje obserwowane zachowania, ale też wyjaśnia interesujące nas procesy wytwórcze.

23

(Kulczycki, 1990: 21).

245

Po pierwsze – pozwoli to na opisanie różnych poziomów dynamizmów, które występują w

działalności wytwórczej. Są to bowiem nie tylko dynamizmy struktur wykonawczych, ale i
dynamizmy sprawcze struktur kierunkowych.

Po drugie – w oparciu o ten model możemy rekonstruować czynności psychiczne i

psychofizyczne, które są niezbędne dla sprawnej działalności produkcyjnej, zarówno na
„poziomie” personelu wykonawczego, jak i kierowniczego. Czynności te tworzą tzw.
mechanizm regulacyjny aktywności produkcyjnej. Wyróżnienie wymaganych czynności
pozwoli z kolei na określenie kompetencji zarówno personelu kierowniczego, jak i
wykonawczego.

Na przykład, w języku opisu zewnętrznego mówi się o tzw. organizowaniu. Griffin pisze,

że „organizowanie to logiczne grupowanie działań i zasobów”

24

. Warunkiem pojawienia się

takich logicznych działań jest tworzenie zadań i ich zlecanie, a to są już treści psychologiczne.
Zadanie jest to "utrzymujący się w świadomości człowieka związek między stanem docelowym
a stanem wyjściowym"

25

.

Tworzenie zadań jest czynnością, i to czynnością specyficzną. Nie zbiega się ona z

planowaniem, a nie jest jeszcze realizacją. Jest „pomiędzy”. W istocie zadanie jest gotowym
motywem (treścią świadomości). Zlecone zadanie nie jest „okazją”, jaką przynosi sytuacja, ale
gotową pobudką do zmiany sytuacji. O ile w fazie preparacji twórczość mentalna obejmowała
„przedmioty wewnętrzne”, to w fazie realizacji mamy do czynienia z innym rodzajem
twórczości. Tutaj twórczość oznacza, często nietypowe, łączenie ze sobą osób, zadań i zasobów.
Jest to zatem praca w „materiale” daleko bardziej konkretnym.

W końcu – znajomość anatomii wytwarzania, tj. znajomość czynności i właściwych im

dynamizmów, pozwala na wskazanie tych „miejsca”, w których proces wytwarzania „pęka”.
Zarysowane w modelu struktury (zwłaszcza wykonawcze) powinny być zintegrowane,
tymczasem między poszczególnymi „poziomami” dynamizmów wytwórczych dochodzi do
wielorakich zjawisk d e z i n t e g r a c y j n y c h . Generuje to zjawiska zwane ogólnie „stresem”.

Aktywność podmiotu osobowego: świadome działanie

Przedmiotem psychologii nie jest jedynie materialne „zachowanie się”, ale aktywność

rozumiana jako „świadome działanie” w świecie. Nie ma tej aktywności bez przedmiotu,
zarówno wewnętrznego, jak zewnętrznego. Najpierw zauważmy, że nie ma działania bez
przedmiotu zewnętrznego. W koncepcjach dynamicznych (które biorą początek od Arystotelesa,
a upowszechniły się w pracach Freuda) termin „działanie” wskazuje na dwa zjawiska:
bezpośredni kontakt z czymś oraz przekazanie czegoś

26

. Działanie jest „udzielaniem się” bytu w

24

(Griffin 1999: 39).

25

(Tomaszewski, 1984: 127).

26

"Każdy akt posiada zdolność działania. Aby w rzeczywistości działał, muszą być spełnione pewne

warunki, a zwłaszcza czynnik działający musi: 1) stykać się z ciałem, które ma odebrać od niego

działanie; 2) pod jakimś względem od niego się różnić, bo 'podobne nie może działać na podobne'"

(Arystoteles 1988: 206, przypis 31).

246

jakimś aspekcie; inaczej przebiega udzielanie swoich sił fizycznych (np. w pracy fizycznej), a
inaczej zdolności umysłowych. Polskim odpowiednikiem treściowym pojęcia „działanie”
byłoby określenie: „udziela się”, „daje coś z siebie”. Ten oczywisty, bo obserwowalny fakt
działania, oraz odczuwanie wewnętrznego wysiłku, który prowadzi do zmęczenia, wymaga
wyjaśnienia. Działanie ma swe źródło nie na zewnątrz (nie jest „reakcją”), ale w samym bycie,
właśnie w jego d y n a m i z m i e (dynamizm to tyle, co siła, zdolność wykonania pracy). Kiedy
ponadto stwierdzamy, że jest to działanie „świadome”, wskazujemy na świadomość i jej treści,
a więc na przedmioty wewnętrzne. Treści poznania, jako tzw. motywy, stają się przyczynę
kierunkową działania.

W psychologii przyjmuje się, że podstawowym rodzajem aktywności człowieka są

działania c e l o w e (nie instynktowne, bądź emocjonalne), a on sam jest układem t e l i c z n y m
(Kozielecki 1987, Kulczycki 1990). Jednak to podstawowe stwierdzenie można rozumieć
bardzo różnie. Najogólniej rzecz biorąc „cel jest p r o j e k t o w a n y m stanem rzeczy, który
jednostka z a m i e r z a osiągnąć po podjęciu działania.”

27

Mamy tu dwa momenty. Najpierw jest

to jakiś projekt. Aby projekt ten był urzeczywistniony, musi stać się aktem woli jakiegoś
podmiotu (jej celem). Na poziomie ciała i jego reakcji cele są osiągane instynktownie, a więc
bezrefleksyjnie. Natomiast psychika pozwala na poznawanie wartości i na uświadomienie sobie
m o t y w ó w działania, które stają się celami dla woli. Na poziomie osoby spotykamy się zatem
z aktami woli ukierunkowanej przez cele.

Pomiędzy projektem a celem pojawia się moment decyzji. Akty woli są poprzedzone

procesem rozstrzygania (decyzji), w efekcie którego pewne wartości (plany) stają się celami.
Refleksja pozwala na projektowanie, na wybór celów, zamianę jednych ich na inne, słowem –
pozwala na działania odpowiedzialne. Odpowiedzialność, obok sprawczości i twórczości, jest
istotną cechą podmiotowego zarządzania. Analizy psychologiczne (Kulczycki, 1984) łączą
odpowiedzialność nie tylko – i nie tyle – z sprawczością, lecz ze skutkami

28

. Człowiek

odpowiedzialny nie jest lekkomyślny i nie lekceważy możliwości negatywnych skutków. Stara
się także im przeciwdziałać, a podnosić możliwość osiągania skutków korzystnych.

Praca – aspekty podmiotowe i przedmiotowe.

Praca jest terminem obejmującym takie działanie człowieka, które jest świadome i

związane z wysiłkiem. Czynność pracy przenosi się na wytwór. Można powiedzieć, że wskutek
czynności pracy powstaje… praca. W języku koncepcji czynności i wytworów K.
Twardowskiego termin „praca” ma zatem dwa dopełniające się znaczenia: oznaczamy nim
zarówno czynność wytwarzania, jak i jej wytwór. Pracą w znaczeniu w y t w o r u jest wszelka

27

(Kozielecki 1987: 23).

28

„Najczęściej przez odpowiedzialne zachowanie się rozumie się takie, w którym rozpoznaje się trzy

zasadnicze właściwości: (1.) Jest ono tak zorganizowane, ze liczy się z możliwościami wystąpienia

negatywnych następstw. (2.) wykazuje pewne czynności, które mogą zapobiegać szkodliwym skutkom, a

także zwiększać możliwość pozytywnych oddziaływań. (3.) Zawiera pewną gotowość do ponoszenia

konsekwencji szkodliwych następstw danego działania.” (Kulczycki 1984: 21)

247

zmiana, jaka zostaje wykonana na materiale, poprzez czynność pracy. Natomiast praca jako
c z y n n o ś ć jest pewnym działaniem, związanym nieodłącznie z wysiłkiem. Można również
mówić o trzecim znaczeniu, mianowicie o tym, że ktoś staje się pracowitym człowiekiem,
wówczas mamy na myśli stałą dyspozycje do określonej pracy, jakieś narastające
przygotowanie do niej.

W związku z powyższymi znaczeniami pracy można mówić o jej aspekcie podmiotowym i

przedmiotowym. W aspekt p o d m i o t o w y m praca jest wysiłkiem, który zmierza do
s p e ł n i e n i a pracującego. Spełnienie to zbiega się z wydatkowaniem pewnych sił, a więc z
aktualizacją określonych dynamizmów człowieka i nabywaniem pewnego przygotowania.
Człowiek nie tylko coś wytwarza na zewnątrz, ale sam siebie nieustannie przetwarza. Zatem
pracując wydobywa z siebie utajone możliwości. Natomiast patrząc się na to „od zewnątrz”,
można sądzić, że działanie jest pewną s i ł ą skierowaną na otoczenie: człowiek działa i
wywołuje określone zmiany, czyli pracuje. Jest to już znaczenie p r z e d m i o t o w e pracy.

W znaczeniu podmiotowym praca jest przejawem istnienia człowieka: każde jego działanie

jest pewnym sposobem aktualizacji ludzkiej natury (często w literaturze z zakresu zarządzania
określamy tą naturę terminem „zasoby”) w kierunku ich spełnienia. Zasoby te, które w
antropologii są rozumiane jako określone „możności” bądź „potencjały” są złożone; są to
bowiem zarówno zasoby związane z somatyczną reaktywnością, jak i zasoby psychicznej
emotywności, związanej z wrażliwością zmysłową. W związku też z tym, to samo działanie
zewnętrzne przebiega bardzo rozmaicie w każdym jednostkowym indywiduum. Stąd mawia się
że „jeśli dwóch robi >to samo<, to nie jest to >to samo<”. Różnica jest tym większa, jeśli
działanie jest wytworem dwóch bytów o różnej złożoności; praca człowieka to nie praca
zwierzęcia bądź maszyny.

Tam, gdzie chcemy podkreślić podmiotowość, nie powiemy: człowiek działa, czyli

powoduje zmianę na zewnątrz, lecz musimy inaczej postawić akcenty. Człowiek i s t n i e j e w
swym działaniu i – zmieniając swe otoczenie – sam się zmienia. Działając w taki, a nie inny
sposób - staje się „jakimś”. Człowiek a k t u a l i z u j e s i ę w d z i a ł a n i u , czyli >wyłania się< z
jakiejś i s t o t y do określonego i s t n i e n i a . Kiedy więc myślimy o człowieku, który istnieje w
działaniu, wówczas wskazujemy na a s p e k t e g z y s t e n c j a l n y ludzkiej pracy. Ujęcie nasze,
jak już zaznaczyliśmy, jest ujęciem dynamicznym, czyli egzystencjalnym.

Aspekt podmiotowy nie wyczerpuje się w samej aktualizacji podmiotu, która – gdy chodzi

o pracę - zbiega się z aktem woli. W znaczeniu podmiotowym człowiek - jako osoba - nie tylko
spełnia się, ale spełnia się s p r a w c z o , bowiem sam k i e r u j e swoją aktywnością. Osoba jest
uzdolniona do działania celowego i planowego. Celowe akty woli poprzedza „planowanie”,
tworzenie projektów. Tworzenie, planowanie, jest to dziedzina ludzkiej myśli. Myśl poprzedza
wybór celu i świadome działanie. Tym właśnie różni się tworzenie na poziomie kultury, od
tworzenia właściwego naturze. Człowiek tworzy, drogą prób i błędów, w nieustannej refleksji
nad sobą i światem. W tym sensie również kierowanie jest sztuką, w której sprawczy podmiot
tworzy nowe wytwory, które mają wartość na rynku pracy.

Tak, jak to wyżej zarysowaliśmy, planowanie i sterowanie sobą odnosi się do działania

indywidualnego. Jednak w znaczeniu rozwiniętym zdolność do stanowienia o dynamizmach

248

działania może objąć inne osoby pracujące. Mamy wtedy do czynienia ze s t a n o w i e n i e m o
p r o c e s i e p r a c y . Kierownik, jako sprawczy podmiot, kieruje działaniem innych osób,
określając cele tego działania i planując jego przebieg (Listwan 1995). W psychologii
zarządzania działanie pracownika staje się „materiałem” dla innego działania – działania
kierowniczego. Kierowanie jest w tej perspektywie twórczym działaniem (bardzo swoistą
pracą), które polega na stanowieniu o procesie pracy jednostki lub grupy.

Zakończenie

Wskazanie na czynności, które wyjaśniają obserwowane wytwory, funduje psychologię

jako naukę o własnym przedmiocie. Przedmiotem tym są bowiem dostępne introspekcyjnie
zjawiska psychiczne. Natomiast kiedy przenosimy wnioski z analizy (opisu) czynności
psychicznych do dziedziny wytwarzania, to możemy mówić o psychologii zarządzania (a nie
tylko o zarządzaniu pracą, jako pewnym wytworem). Pojawiają się wówczas nowe jakości.
Podczas gdy w relacji do samych wytworów zasadne jest określenie np. sprawności ich
wytwarzania, a więc pewnej proporcji nakładów do uzyskanych zysków, to kryterium oceny
czynności jest np. sprawczość, a więc to, czy kierownik sam określa cele działania, czy też
przejmuje je jako gotowe motywy. Dalej - jest to zaangażowanie, a więc włożony wysiłek woli i
emocji. Jest to twórczość i odpowiedzialność. Są to wszystko zjawiska związane z
podmiotowym aspektem pracy kierowniczej.

Literatura: 

Brentano, F., 1999, Psychologia z empirycznego punktu widzenia, Warszawa: PWN.
Freud, Z., 1982, Wstęp do psychoanalizy, Warszawa: PWN.
Griffin, R., 1999, Podstawy zarządzania organizacjami, PWN.
Kozielecki, J., 1987, Koncepcja transgresyjna człowieka, Warszawa: PWM
Kreutz, M., 1949. Podstawy psychologii. Studium nad metodami i pojęciami współczesnej

psychologii, Warszawa : Czytelnik.

Kulczycki, M., 1985, Działalność człowieka - aspekty podmiotowe i przedmiotowe,

Zeszyty Naukowe AWF we Wrocławiu nr 38, Wrocław.

Kulczycki, M., 1984, Odpowiedzialne działania człowieka. Zagadnienia psychologiczne.

Wrocław: Acta Universitatis Wratislaviensis.

Kulczycki, M., 1990, Psychologiczne warunki radzenia sobie w życiu, Poradnictwo wobec

złożoności problemów człowieka i świata, Wrocław.

Kulczycki, M., 1985, Zarys relacyjnej koncepcji poradnictwa, Teoretyczne i

metodologiczne problemy poradoznawstwa, Wrocław: Acta Universitatis Wratislaviensis No
811.

Lewicki, A., 1978, Psychologia kliniczna w zarysie, W: A. Lewicki, Psychologia kliniczna.

Warszawa: PWN.

Listwan, T., 1995, Kształtowanie kadry menedżerskiej firmy, Wrocław.
Nuttin, J., 1968, Struktura osobowości, Warszawa.

249

Paczkowska-Łagowska, E., 1980, Poznanie i psychika. Epistemologia K. Twardowskiego,

Warszawa: PWN.

Rzepa, T., 1997, Psychologia w szkole lwowsko-warszawskiej, Warsawa: WN PWN.
Steinmann, H., Schreyogg G., 1995, Zarządzanie. Podstawy kierowania przedsiębiorstwem.

Koncepcje, funkcje, przykłady, Wrocław: Oficyna Wyd. PWr.

Tomaszewski, T., 1984,. Ślady i wzorce. Warszawa: Wyd. Szkolne i Pedagogiczne.
Tomaszewski, T., 1979, Wstęp, W: T. Tomaszewski, Psychologia. Warszawa.
Twardowski, K., 1965, O czynnościach i wytworach, W: K. Twardowski, Wybrane pisma

filozoficzne. Warszawa: PWN.

Twardowski, K. 1965, Wyobrażenia i pojęcia, W: K. Twardowski, Wybrane pisma

filozoficzne. Warszawa: PWN.

Streszczenie
W artykule zastosowano aparat pojęciowy koncepcji czynności i wytworów K.

Twardowskiego (Twardowski 1965 „O czynnościach i wytworach”) do analizy pracy i
kierowania procesem pracy. W pierwszej części omówiono funkcję i sens „czynności”,
wskazując na podmiotowe dynamizmy, które fundują czynność pracy. Dynamizmy te tworzą
złożoną strukturę ludzkiego bytu. W części drugiej wyróżniono cztery jakościowo odmienne
przedmioty czynności: przedmiot poznania (którym są „obiekty” zmysłowe i ich
świadomościowe odzwierciedlenia), przedmiot planowania (wartości), przedmiot aktów woli
(cele) i przedmiot działania kierowniczego (personel wykonawczy). W całym procesie
wytwarzania wyróżniono fazę sprawczości (związaną z przedmiotami wewnętrznymi) i fazę
sprawności, w której ma miejsce kształtowanie „materiałów” w postać „wytworów” o
określonej wartości rynkowej.