Janusz Sławiński „Myśli na temat: biografia pisarza jako jednostka procesu
historycznoliterackiego”

(1973):

konsekwencje wycofania się biografizmu z domeny historii literatury:

- zaniechanie (a przynajmniej wydatne ograniczenie) użytkowania pewnego zestawu kategorii interpretacyjnych,

usunięcie ich na peryferie literaturoznawczego instrumentarium metodologicznego,

-

specjalizowanie się i autonomizowanie opracowań biograficznych w obrębie wiedzy o literaturze

– biografistyka

naukowa:



gromadzenie możliwie obfitego zestawu wiadomości o życiu pisarzy, rejestrowanie i chronologiczne uporządkowanie
odpowiednich faktów i wydarzeń,



wstrzemięźliwość w działaniach interpretacyjno-konstrukcyjnych, obojętność na „głębszy” sens prezentowanych zdarzeń,

 lokacja w polu dokumentacji, a nie interpretacji,



budowanie hipotez wyjaśniających pozostawia autorom biografii zbeletryzowanych – gatunku, który znajduje się na przeciwległym
biegunie dzisiejszego żywotopisarstwa w stosunku do biografistyki naukowej,

- powrót biografii pisarza w ośrodkowe rejony problematyki historii literatury (w kontekście ustalenia zależności

między dziedziną zjawisk systemowych a obszarem dzieł poszczególnych),

Jan Mukarovski pierwszy zdał sobie sprawę z faktu, że nowa teoria procesu historycznoliterackiego musi uwzględnić

podmiotowy aspekt literatury – sferę decyzji pisarskich, pośredniczących między poziomem możliwości systemowych a
dziełami poszczególnymi,

proces decyzyjny posiada aspekt personalny i operacyjny,

połączenie „życie i twórczość” powinno być przez historyków literatury uznane za wroga nr 1 i bezpardonowo zwalczane
– działania twórcze są bez reszty zatopione w strumieniu życia pisarza, stanowią odcinki całościowego przebiegu
biograficznego, są włączone w porządek następstwa i porządek równoczesności z innorodnymi sekwencjami: interferują z
nimi w tym samym periodzie biograficznym

(nakładanie się ciągów, np. studia – pierwsza miłość – praca nad stylem sonetów)

,

w perspektywie zainteresowań historyka literatury czynności pisarskie są najbardziej znaczącymi wycinkami biografii
danego osobnika, wyróżnia je spośród innych ranga ważności: to one organizują przebieg biografii i wyznaczają jej
periodyzację, nie tylko tkwią w życiu, ale je wewnętrznie porządkują: ciąg tworzonych dzieł wytycza takiej biografii
wątek ośrodkowy,

każde doświadczenie pisarza stanowi potencjalnie materiał tematyczny dla jego utworów,

cechą znamienną pisarza jest gotowość systematyzowania doświadczeń z punktu widzenia ich roli jako ewentualnego
budulca świata literackiego, w perspektywie możliwego (odpowiadającego wzorom i konwencjom ujęć literackich,
żywotnym w danym czasie i miejscu) wysłowienia,

pisarz patrzy na swoje przypadki (a także na przypadki innych osób zaplątanych w jego biografię) jako na szanse dzieł,
scala widziane i zasłyszane zgodnie ze stereotypami tradycji literackiej,

życie pisarza włącza się w proces historycznoliteracki zanim jeszcze zdążyło się skrystalizować w jakiekolwiek dzieło,

zarówno dokonywane przez pisarza interpretacje własnych doświadczeń, jak też te, które zawdzięczamy jego
współczesnym zawierają w sobie moment literackiej inscenizacji,

teksty danego autora są zastygłymi fragmentami jego życia,

życie pisarza samo jest tekstem, który czytelność i sens zawdzięcza swemu odniesieniu do świata literatury,

zadaniem pierwszorzędnym jest wydobycie na jaw zagadnień przekreślonych przez natrętną i zdradliwie wygodną formułę

„życie i twórczość”, nacisk na sprawy, którą formuła ta eliminuje,

dla historyka literatury produktywne jest

takie pojmowanie biografii, które umieszcza ją pomiędzy materiałem

zdarzeń wypełniającym życie twórcy a zbiorem tekstów składających się na jego dorobek pisarski

,

włączenie się biografii w porządek historii jest regulowane przez szereg opozycji:

- biografia zawdzięcza im status fenomenu społeczno-kulturalnego swoistej kategorii,

-

i

i

n

n

d

d

y

y

w

w

i

i

d

d

u

u

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć

i

i

t

t

y

y

p

p

o

o

w

w

o

o

ś

ś

ć

ć:



przeciwieństwo między życiem jednostki jako układem niepowtarzalnym, nieobliczalnie przypadkowym,
jedynym w swoim rodzaju a najprzeróżniejszymi generalizacjami taksonomicznymi, jakim podlega w trakcie
swojego trwania i w interpretacjach potomnych (zaliczanie osobnika do kategorii ze względu na rodzaj
właściwych mu działań i postaw) -

n

n

i

i

e

e

u

u

s

s

t

t

a

a

n

n

n

n

a

a

k

k

l

l

a

a

s

s

y

y

f

f

i

i

k

k

a

a

c

c

j

j

a

a

i

i

s

s

t

t

e

e

r

r

e

e

o

o

t

t

y

y

p

p

i

i

z

z

a

a

c

c

j

j

a

a

w

w

y

y

s

s

i

i

ł

ł

k

k

ó

ó

w

w

j

j

e

e

d

d

n

n

o

o

s

s

t

t

k

k

i

i

d

d

ą

ą

ż

ż

a

a

c

c

e

e

j

j

d

d

o

o

o

o

d

d

c

c

i

i

ś

ś

n

n

i

i

ę

ę

c

c

i

i

a

a

i

i

n

n

d

d

y

y

w

w

i

i

d

d

u

u

a

a

l

l

n

n

e

e

g

g

o

o

p

p

i

i

ę

ę

t

t

n

n

a

a,

 sieć klasyfikacji (która oplata jednostkę i przyporządkowuje grupom, kręgom społecznym i instytucjom), w

które uwikłana jest jednostka, zmienia się w diachronii

(pewne uprzednie klasyfikacje stają się z czasem nieaktualne,

pojawiają się nowe, przekształcają się hierarchiczne zależności między nimi etc.)

,



zasadnicze generalizacje taksonomiczne wiążą się z podziałem ról, jakie osobnik odgrywa stosownie do swego
statusu (pozycji) w różnych grupach społecznych (tworzą one socjalną „gramatykę” biografii jednostkowej,
mają zasadnicze znaczenie dla periodyzacji biografii),



wszelka generalizacja taksonomiczna zakłada pewną stereotypową selekcję zachowań, czynów, wypowiedzi
osoby, której dotyczy, pozbawia jej życiowe przypadki konkretności, upatruje w nich realizacje pewnego
powracalnego szablonu, który obejmuje analogiczne przypadki innych osób podobnie klasyfikowanych przez
środowisko,

-

z

z

d

d

a

a

r

r

z

z

e

e

n

n

i

i

o

o

w

w

o

o

ś

ś

ć

ć

i

i

s

s

t

t

r

r

u

u

k

k

t

t

u

u

r

r

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć:



przeciwieństwo między jednostkowym życiem jako sekwencją zdarzeń a całościową strategią aktywności
życiowej danej jednostki, jej osobowości (

p

p

r

r

z

z

e

e

c

c

i

i

w

w

i

i

e

e

ń

ń

s

s

t

t

w

w

o

o

c

c

h

h

a

a

o

o

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

e

e

g

g

o

o

p

p

r

r

z

z

y

y

r

r

o

o

s

s

t

t

u

u

d

d

o

o

ś

ś

w

w

i

i

a

a

d

d

c

c

z

z

e

e

ń

ń

i

i

s

s

y

y

s

s

t

t

e

e

m

m

u

u

i

i

n

n

t

t

e

e

g

g

r

r

a

a

c

c

y

y

j

j

n

n

e

e

g

g

o

o

,

,

d

d

z

z

i

i

ę

ę

k

k

i

i

k

k

t

t

ó

ó

r

r

e

e

m

m

u

u

k

k

u

u

m

m

u

u

l

l

u

u

j

j

ą

ą

s

s

i

i

ę

ę

o

o

n

n

e

e

i

i

s

s

k

k

ł

ł

a

a

d

d

a

a

j

j

ą

ą

w

w

k

k

o

o

n

n

f

f

i

i

g

g

u

u

r

r

a

a

c

c

j

j

ę

ę),



całościowa strategia zachowań jednostki (osobowość) przeciwstawia się przemocy czasu: przekształca jego
upływ w kompozycję atemporalną, w której relacje następstwa ulegają przekładowi na relacje znaczeniowe
między nawarstwiającymi się doświadczeniami,



z tej dwuaspektowości biografii zdawała sobie sprawę już biografistyka antyczna (np. Swetoniusz w Żywotach Cezarów),
wprowadzając rozróżnienie chronologicznego opisu życia bohatera oraz species (prezentacji repertuaru cech jego charakteru, cnót,
wad, właściwości fizycznych) – to rozróżnienie dało początek dwóm podgatunkom opowieści biograficznej: bardziej
„fabularnemu” i bardziej „portretowemu”,



osobowość w biografii reprezentuje sferę strukturalności przeciwstawną potokowi zdarzeń, stanowi domenę
znaczenia, to w relacji do niej zdarzenia wypełniające życie postaci układają się w zespoły sensowne (etapy
rozwoju, zakresy działalności) i uzyskują „tekstową” przejrzystość, jest programem potencjalnego życia
jednostki (tego, które dałoby się wywieść z paradygmatu jej aspiracji),

-

m

m

a

a

ł

ł

y

y

i

i

d

d

u

u

ż

ż

y

y

c

c

z

z

a

a

s

s

h

h

i

i

s

s

t

t

o

o

r

r

i

i

i

i:



p

p

r

r

z

z

e

e

c

c

i

i

w

w

i

i

e

e

ń

ń

s

s

t

t

w

w

o

o

m

m

i

i

ę

ę

d

d

z

z

y

y

i

i

s

s

t

t

n

n

i

i

e

e

n

n

i

i

e

e

m

m

b

b

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

i

i

w

w

r

r

a

a

m

m

a

a

c

c

h

h

w

w

y

y

m

m

i

i

e

e

r

r

n

n

e

e

g

g

o

o

p

p

r

r

z

z

e

e

c

c

i

i

w

w

i

i

e

e

ń

ń

s

s

t

t

w

w

a

a

c

c

z

z

a

a

s

s

u

u

h

h

i

i

s

s

t

t

o

o

r

r

y

y

c

c

z

z

n

n

e

e

g

g

o

o

a

a

j

j

e

e

j

j

f

f

u

u

n

n

k

k

c

c

j

j

o

o

n

n

o

o

w

w

a

a

n

n

i

i

e

e

m

m

p

p

ó

ó

ź

ź

n

n

i

i

e

e

j

j

s

s

z

z

y

y

m

m,



zamknięcie realnego przebiegu biografii inicjuje proces jej wtórnego modelowania wśród zmieniających się
kontekstów społeczno-kulturowych,



mały czas historii – czas, który osobnik dzieli z uczestnikami lub bezpośrednimi świadkami swego życia, jego
dolną granicę wyznacza kres środowiska ludzi, z którymi przeżywał tę samą codzienność

(wygaszanie czasu

macierzystego w biografii następuje, gdy zabraknie ludzi mogących określać swój stosunek do zmarłego w kategoriach „mojości”
odpowiadającej wspólnocie występowania w tej samej scenerii dnia powszedniego, doświadczania tych samych realiów i sytuacji),



poza obrębem małego czasu biografia podlega interpretacjom, reinterpretacjom, przewartościowaniom,
zapomnieniom, odkryciom, dokonują się zmiany w hierarchii jej elementów, jest to dalszy ciąg biografii
jednostki

(jakby wariacje na jej temat)

,



dokonywanie się biografii w małym czasie historii to stopniowe zacieśnianie pola możliwości, które
rozpościerało się przed osobnikiem w różnych fazach jego życia, w dużym czasie historycznym obserwujemy
ruch odwrotny: spychanie tego, co dokonane i zamknięte w obszar możliwości, biografia przeobraża się w zbiór
jej różnorodnych wersji,

-

d

d

o

o

k

k

u

u

m

m

e

e

n

n

t

t

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć

i

i

l

l

e

e

g

g

e

e

n

n

d

d

a

a

r

r

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć:



p

p

r

r

z

z

e

e

c

c

i

i

w

w

i

i

e

e

ń

ń

s

s

t

t

w

w

o

o

m

m

i

i

ę

ę

d

d

z

z

y

y

b

b

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

ą

ą

j

j

a

a

k

k

o

o

u

u

k

k

ł

ł

a

a

d

d

e

e

m

m

f

f

a

a

k

k

t

t

ó

ó

w

w

s

s

t

t

w

w

i

i

e

e

r

r

d

d

z

z

o

o

n

n

y

y

c

c

h

h

ź

ź

r

r

ó

ó

d

d

ł

ł

o

o

w

w

o

o

w

w

d

d

r

r

o

o

d

d

z

z

e

e

n

n

o

o

r

r

m

m

a

a

l

l

n

n

y

y

c

c

h

h

p

p

r

r

o

o

c

c

e

e

d

d

u

u

r

r

b

b

a

a

d

d

a

a

w

w

c

c

z

z

y

y

c

c

h

h

h

h

i

i

s

s

t

t

o

o

r

r

y

y

k

k

a

a

a

a

l

l

e

e

g

g

e

e

n

n

d

d

ą

ą

b

b

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

c

c

z

z

n

n

ą

ą

u

u

f

f

o

o

r

r

m

m

o

o

w

w

a

a

n

n

ą

ą

w

w

o

o

k

k

ó

ó

ł

ł

p

p

o

o

s

s

t

t

a

a

c

c

i

i

z

z

a

a

r

r

ó

ó

w

w

n

n

o

o

w

w

m

m

a

a

ł

ł

y

y

m

m

,

,

j

j

a

a

k

k

i

i

d

d

u

u

ż

ż

y

y

m

m

c

c

z

z

a

a

s

s

i

i

e

e

h

h

i

i

s

s

t

t

o

o

r

r

i

i

i

i,

 biografia w aspekcie dokumentalnym jest niepełna, fragmentaryczna, pozbawiona całości i kompozycji,

uwierzytelniona przez pełne dane, prawdziwa,



legenda biograficzna jest złożona z danych nieweryfikowalnych, ze zmyśleń i zafałszowań, jest konstrukcją
zintegrowaną, kompletną, ukazuje życie postaci jako przebieg spójny i ciągły, poddany wyraźnej zasadzie
porządkującej, wyposażony w wewnętrzną teleologię,

-

c

c

h

h

a

a

r

r

a

a

k

k

t

t

e

e

r

r

y

y

s

s

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć

i

i

i

i

n

n

s

s

t

t

r

r

u

u

m

m

e

e

n

n

t

t

a

a

l

l

n

n

o

o

ś

ś

ć

ć:



p

p

r

r

z

z

e

e

c

c

i

i

w

w

i

i

e

e

ń

ń

s

s

t

t

w

w

o

o

m

m

i

i

ę

ę

d

d

z

z

y

y

b

b

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

ą

ą

u

u

j

j

m

m

o

o

w

w

a

a

n

n

ą

ą

j

j

a

a

k

k

o

o

p

p

r

r

z

z

e

e

b

b

i

i

e

e

g

g

z

z

d

d

a

a

r

r

z

z

e

e

ń

ń

b

b

u

u

d

d

z

z

ą

ą

c

c

y

y

c

c

h

h

c

c

i

i

e

e

k

k

a

a

w

w

o

o

ś

ś

ć

ć (dlatego, że są pod

jakimś względem niezwykłe, charakterystyczne, pociągające osobliwością, niedostępnością dla obserwatora)

a

a

b

b

i

i

o

o

g

g

r

r

a

a

f

f

i

i

ą

ą

n

n

a

a

s

s

y

y

c

c

o

o

n

n

ą

ą

t

t

r

r

e

e

ś

ś

c

c

i

i

a

a

m

m

i

i

p

p

r

r

a

a

g

g

m

m

a

a

t

t

y

y

c

c

z

z

n

n

y

y

m

m

i

i

,

,

r

r

o

o

z

z

u

u

m

m

i

i

a

a

n

n

ą

ą

j

j

a

a

k

k

o

o

w

w

z

z

ó

ó

r

r

d

d

o

o

n

n

a

a

ś

ś

l

l

a

a

d

d

o

o

w

w

a

a

n

n

i

i

a

a

,

,

p

p

o

o

u

u

c

c

z

z

e

e

n

n

i

i

e

e

,

,

p

p

r

r

z

z

e

e

s

s

t

t

r

r

o

o

g

g

a

a

,

,

n

n

a

a

d

d

z

z

i

i

e

e

j

j

a

a

,

,

s

s

p

p

o

o

s

s

o

o

b

b

n

n

ą

ą

d

d

o

o

p

p

e

e

ł

ł

n

n

i

i

e

e

n

n

i

i

a

a

f

f

u

u

n

n

k

k

c

c

j

j

i

i

i

i

n

n

s

s

t

t

r

r

u

u

m

m

e

e

n

n

t

t

u

u

p

p

e

e

d

d

a

a

g

g

o

o

g

g

i

i

k

k

i

i

s

s

p

p

o

o

ł

ł

e

e

c

c

z

z

n

n

e

e

j

j,

- są w swojej antynomiczności niezbędne dla siebie nawzajem, powiązane dialektycznie, komplementarne,

- w zależności od tego, który z członków każdej pary stanowi dominantę – możemy wyróżniać wielorakie modusy

włączania się biografii indywidualnej w historię,

- objawiają pewną regularność - po jednej stronie znajdują się: indywidualność, zdarzeniowość, mały czas historii,

dokumentalność, charakterystyczność (łączą je jednostkowość, konkretność, partykularność, diachroniczność;
prezentują rozmaite biograficzne wymiary paroles), po drugiej: typowość, całościowa strategia aktywności życiowej
(osobowość), duży czas historii, legendarność, instrumentalność (łączą je całościowość, systemowość i
potencjalność; uobecniają różne wymiary biograficznej langue),

- przedstawić położenie określonej biografii w procesie historycznym to tyle, co ukazać konstytuującą ją grę

sprzecznych napięć kierunkowych,

biografia jest zjawiskiem historycznym o tyle, o ile ma dwa oblicza – jedno odpowiadające jej udziałowi w

nieodwracalnym potoku wydarzeń, drugie – zwrócone ku temu, co w historii systemowe,

historyka literatury interesuje wykrój biografii pisarza –

„pomniejszona” biografia

:

» ten wymiar przestrzeni życiowej pisarza, który odpowiada procesowi jego sytuowania się w kulturze literackiej

danego czasu i środowiska (procesowi wchodzenia twórcy w zastane systemy kultury literackiej, urządzania się
wśród nich, przemieszczania się w ich obrębie, dynamizowania ich i reorganizowania),

»

zdarzenia związane z uczestnictwem pisarza w życiu literackim i jego decyzje autorskie, zmagania z
tradycją

,

» stanowi

„wąskie gardło”

, przez które przeciskają się wszelkie doświadczenia zanim zaczną cokolwiek znaczyć w

porządku twórczości pisarza

(jednak spośród tych, które znajdą się w „wąskim gardle”, nieliczne przechodzą dalej, w świat

wysłowienia literackiego, większość z nich w nim pozostaje, tworząc rezerwę niewyeksploatowanych czy zaprzepaszczonych
możliwości literatury),

pomiędzy dziedziną zjawisk systemowych a dziełem poszczególnym znajduje się obszar, w którym osobnik staje się
pisarzem (realizuje swoją rolę w aktach twórczości i wchodzi w ukształtowaną wokół literatury sieć interakcji
społecznych) – znosi on obcość obu bloków i pozwala je uznawać za dwa oblicza całości,

kultura literacka porządkuje „pomiędzy”: klasyfikuje dzieła pisarza i jego przypadki życiowe,

wysiłki twórcy poruszają zastany system kultury literackiej, powodują w nim przesunięcia, naznaczając go
indywidualnym piętnem.