JULIAN PRZYBOŚ
języki:

polski

Poeta i eseista. Urodził się 5 marca 1901 w Gwoźnicy, zmarł 6 października 1970 w
Warszawie.

Od 1912 uczył się w rzeszowskim gimnazjum, debiutował w 1917 sonetem Wschód słońca
ogłoszonym anonimowo w tajnym uczniowskim pisemku "Zaranie". W 1918 wstąpił do
konspiracyjnego kółka samokształceniowego wchodzącego w skład Polskiej Organizacji
Wojskowej (POW). Brał udział w akcjach sabotażowych i dywersyjnych, uczestniczył w
walkach z Ukraińcami o Lwów, został ranny w bitwie pod Sokolnikami, w 1919 otrzymał
honorową odznakę "Orląt Lwowskich". Zdał maturę w 1920, uczestniczył jako ochotnik w
wojnie polsko-bolszewickiej. Jesienią 1920 podjął studia polonistyczne i filozoficzne na
Uniwersytecie Jagiellońskim. W 1921 reaktywował wraz z bratem, Stefanem Przybosiem,
Koło Literacko-Artystyczne, przekształcone wkrótce na Klub Artystyczny "Dionizy", pod
którego egidą ukazał się w 1922 alamanach "Hiperbola", zawierający cztery wiersze
Przybosia. W 1922 należał do grupy krakowskich poetów "negatywistów", w tym samym
roku ogłosił w "Skamandrze" wiersz Cieśla, który uważał za swój właściwy debiut.

W 1923 ukończył studia (bez dyplomu) i rozpoczął pracę jako nauczyciel w gimnazjum -
pracował w Sokalu (1923-1925), Chrzanowie (1925-1927) oraz, po zdaniu egzaminu
kwalifikacyjnego, w Cieszynie (1927-1939). Przystąpił do lewicowej grupy "F 24" skupionej
wokół Alamanachu Frontu 24 ("Alamanachu Nowej Sztuki"). W 1923 poznał

Tadeusza

Peipera

i podjął współpracę ze "Zwrotnicą", programowym organem Awangardy

Krakowskiej. W latach 1925-1927 uczestniczył w redagowaniu drugiej serii "Zwrotnicy", na
której łamach opublikował ważne artykuły programowe i polemiczne. Twórczość literacką
publikował m.in. w "Kurierze Literacko-Naukowym"(1925-1926, 1939), "Głosie Literackim"
(1928-1930), "Europie" (1929-1930), cieszyńskim kwartalniku "Zaranie Śląskie" (1929-1938
z przerwami, 1929-1932 w składzie redakcji). W latach 1928-1930 współpracował z
wydawanym w Paryżu pismem "L'Art Contemporain - Sztuka współczesna" redagowanym w
Paryżu przez J. Brzękowskiego i W. Chodasiewicz-Grabowską. W latach 1930-1935 należał
do łódzkiej grupy "a.r." ("artystów rewolucyjnych" lub "artystów radykalnych"), w latach
1931-33 redagował wraz z Jalu Kurkiem czasopismo awangardy literackiej "Linia". Od 1933
patronował działalności młodych pisarzy związanych z pismem "Nasz wyraz". W latach
1937-1939 przebywał w Paryżu, podróżował po Francji, Belgii i Włoszech. Poezje, artykuły z
dziedziny teorii literatury i sztuk plastycznych publikował w "Drodze" (1933-1935), "Pionie"
(1934-1938), "Kamenie" (1934-1935, 1937-1939), "Miesięczniku Literatury i Sztuki" (1935-
1936), "Okolicy Poetów" (1935-1936), "Czasie" (1936-1939), "Naszym wyrazie" (1938-
1939).

Wybuch wojny zastał go na Zaolziu, w październiku 1939 znalazł się we Lwowie, w grudniu
podjął pracę bibliotekarza w Zakładzie Narodowym im. Ossolińskich. W 1940 wchodził w
skład Komitetu Mickiewiczowskiego organizującego na Ukrainie obchody 85. rocznicy
śmierci

poety

, we wrześniu 1940 został członkiem Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy. W

1941 znajdował się w kolegium redakcyjnym "Alamanachu Literackiego" i "Nowych
Widnokręgów". Po zajęciu Lwowa przez Niemców przez krótki czas pracował jako robotnik
w ogrodach miejskich. W 1941 aresztowany przez gestapo pod zarzutem współpracy z
NKWD, został zwolniony z braku dowodów. Opuścił Lwów i osiadł w rodzinnej Gwoźnicy,
gdzie do końca okupacji utrzymywał się z pracy na roli, kolportując swoje utwory w formie
zbiorków rękopiśmiennych lub wydań konspiracyjnych. Po wyzwoleniu Rzeszowa w sierpniu
1944 pełnił funkcję Kierownika Wydziału Informacji i Propagandy Urzędu Wojewódzkiego.

We wrześniu 1944 przybył do Lublina, został członkiem Krajowej Rady Narodowej (KRN),
później następcą przewodniczącego Komisji Oświaty przy KRN. Pełnił funkcję pierwszego
prezesa reaktywowanego Związku Zawodowego Literatów Polskich (później, w 1948 i 1963
wiceprezesa ZG ZZLP i ZLP). Był wśród założycieli Spółdzielni Wydawniczej "Czytelnik",
w składzie kolegium redakcyjnego tygodnika "Odrodzenie", z którym w styczniu 1945
przenosi się do Krakowa. Od 1945 był członkiem PPR (od 1949 PZPR). Wiersze, artykuły,
przekłady z poezji francuskiej i niemieckiej publikował w "Odrodzeniu" (1944-1950),
"Kuźnicy" (1945-1947), "Twórczości" (1945-1968 z przerwami). Od 1947 do 1951 przebywał
w Szwajcarii jako poseł nadzwyczajny i minister pełnomocny PRL.

Po powrocie do kraju do 1955 był dyrektorem Biblioteki Jagiellońskiej w Krakowie. Wiersze,
artykuły i recenzje literackie publikował w "Nowej Kulturze" (1952-1962 z przerwami),
"Życiu Literackim" (1952-1959, 1962-1969), "Dialogu" (1956-1957, 1963). W 1955 przeniósł
się do Warszawy i znalazł się w składzie redakcji tygodnika "Przegląd Kulturalny". W 1958
wystąpił z PZPR na znak protestu przeciwko zgładzeniu Imre Nagy'a. W 1964 otrzymał
Nagrodę Państwową I stopnia za całokształt twórczości literackiej. W latach 1965-1967 był
zastępcą redaktora naczelnego miesięcznika "Poezja", w 1968 w zespole redakcyjnym
"Miesięcznika Literackiego". W 1966 został wiceprezesem PEN Clubu. Wiersze i prozę
drukował m.in. w "Argumentach" (1959-1962), "Kamenie" (1960-1964), "Współczesności"
(1961-1970 z przerwami), "Kulturze" (1963-1967), "Tygodniku Kulturalnym" (1964-1970 z
przerwami), "Życiu Warszawy" (1967, 1969), "Nowych Książkach" (1967-1968, 1970). W
1969 na skutek pogorszenia zdrowia przeniósł się do Domu Pracy Twórczej w Oborach.
Pochowany w Gwoźnicy.

Pierwsze dwa tomy wierszy Przybosia, Śruby i Oburącz, wyrażały programową pochwałę
nowoczesności, wezwanie do zbiorowego wysiłku, przedstawiały bohaterów nowej
cywilizacji. Własną rolę w wysiłku zbiorowości określał poeta jako aktywnego robotnika,
który pracuje nad słowem. Z nowoczesnej techniki pragnął wywieść nową poetykę, opierając
ją na zasadach ekonomii i funkcjonalizmu, z czym łączyło się odejście od tradycyjnego
metrum, wzmożona eliptyczność i metaforyczność oraz obecność charakterystycznych
motywów wyobraźni poetyckiej: koła, prądu, rozruchu.

Tomy Sponad i W głąb las zapoczątkowały jego dojrzałą twórczość. Nastąpił w niej zwrot od
cywilizacji wielkomiejskiej ku przyrodzie, krajobrazowi i erotyce. Podmiot zaczął
przeciwstawiać swą wolę twórczą otaczającemu światu, czemu służyła tzw. figura kreacyjna,
ukazująca przedmioty jak gdyby tworzone dzięki wysiłkowi podmiotu w procesie wizualnej
percepcji. Dynamizm zewnętrzny przekształcił się w dynamizm wewnętrzny, powtarzał się
motyw koła widnokręgu, zwłaszcza jego rozruchu podejmowanego wysiłkiem człowieka, siłą
słowa i pracą wyobraźni. Zasada funkcjonalizmu prowadziła do wykorzystania
wieloznaczności wyrazów, język stawał się skondensowany i skompresowany w myśl
maksymy "maksimum aluzji wyobrażeniowych w minimum słów".

W zbiorze Równanie serca dołączyły się problemy społeczne: solidarność ze światem
walczących, poczucie odmienności własnego losu i przekonanie o nieuchronnej zagładzie
istniejącego porządku. W tym samym tomie zawarł poeta cykl wierszy związanych z
Paryżem, wśród których było jedno z najbardziej znanych arcydzieł Przybosia, genialny
przykład zamiany architektury na poezję - wiersz Notre-Dame.

W tomikach z lat trzydziestych ukształtował się ostatecznie styl poetycki Przybosia oparty na
elipsie i metaforze, najczęściej niewyobrażalnej. Charakterystyczną właściwością tego stylu

stała się też tzw. figura eksplozywna, ukazująca tkwiącą potencjalnie w przedmiotach i
zjawiskach energię. Jego pozycję utrwaliły zbiory Póki my żyjemy i Miejsce na ziemi będące
manifestacją wewnętrznej niezależności człowieka i artysty wobec kataklizmu wojny.

W latach powojennych nastąpiło częściowe przejście do nowej poetyki, wyrażające się w
dążeniu do większej komunikatywności, w zmianie postawy podmiotu z buntowniczej na
akceptującą i pouczającą, a także w nawrocie do tematyki pracy. W późnej twórczości objętej
zbiorami (od tomu Narzędzie ze światła) ważny stał się temat własnej tożsamości i
odrębności, rozwijany na tle wspomnień z dzieciństwa i w aktualnych polemikach wierszem,
powtarzały się motywy lotu, światła, koła oraz kontynuacje stałych cykli lirycznych (motywy
wiosny i paryskiej katedry Notre-Dame).

Aktywności poetyckiej Przybosia towarzyszyły artykuły i eseje dotyczące problemów liryki i
innych dziedzin sztuki (zwłaszcza plastyki), komentarze do własnej twórczości, wystąpienia
polemiczne. W okresie międzywojennym formułował hasła funkcjonalizmu, rozwijał
kategorie obrazu i wizji. Po wojnie zajął się głównie uzasadnieniem nowatorstwa w sztuce,
próbując jednocześnie reinterpretować pewne wątki tradycji kulturowej, zwłaszcza
romantycznej (zbiór Czytając Mickiewicza). Interesował się folklorem (opracował antologię
polskiej pieśni ludowej Jabłoneczka 1953), brał czynny udział w życiu literackim (jego Oda
do turpistów z 1962 wywołała gwałtowną polemikę

Grochowiaka

i innych, przyczyniając się

do utrwalenia terminu "turpizm" i dokładniejszego samookreślenia się Grochowiaka i
skupionych wokół niego twórców). Był tłumaczem z kilku języków zachodnioeuropejskich i
słowiańskich, przełożył m.in. poezję Majakowskiego i Rilkego.

Wybrana twórczość

•

Śruby, Kraków 1925

•

Oburącz, Kraków 1926

•

Sponad, Cieszyn 1930

•

W głąb las, Cieszyn 1932

•

Równanie serca, Warszawa 1938

•

Póki my żyjemy, wydanie 1 - rękopiśmienne: 1943, wydanie 2: Kraków 1944

•

Miejsce na ziemi, "Czytelnik", Łódź 1945

•

Czytając Mickiewicza, Warszawa 1950

•

Rzut pionowy. Wybór wierszy, Warszawa 1952

•

Najmniej słów. Poezje. Materiały poetyckie. Objaśnienia, Kraków 1955

•

Linia i gwar. Szkice, t. 1-2 Kraków 1956

•

Narzędzie ze światła, Warszawa 1958

•

Więcej o manifest, Warszawa 1962

•

Sens poetycki. Szkice, Kraków 1963

•

Na znak, Warszawa 1965

•

Kwiat nieznany, Warszawa 1968